Digitized by the Internet Archive in
2011 with funding from University of Toronto
http://www.archive.org/details/p1epistolariodicol04salu
ISTITUTO STORICO ITALl
ANO
FONTI PER LA
STORIA D'ITALIA PUBBLICATE
DALLMSTITUTO STORICO IT ALI
EPISTOLARI
•
AN O
SECOLO XIV-XV
ROMA NELLA SEDE DELU ISTITUTO PALAZZO DEI LINCEI, GIA CORSINI,
ALLA LUNGARA 1905
EPISTOLARIO DI
COLUCCIO SALUTATI A
CURA
FRANCESCO NOVATI
VOLUME Q.UARTO CON TRE TAVOLE ILLUSTRATIVE
ROMA FORZANI E
C.
TIPOGRAFI DEL SENATO
PALAZZO MADAMA 1905
m
16
19SI DIRITTI RISERVATI
I/i7f
AVVERTENZA
Le Appendici presente volume.
e
gli
Indici formeranno
la parte
seconda del
La Prefazione airEpistolario sard pubblicata
fascicolo separato che dovra trovar posto in fronte
al
in
un
primo volume.
EPISTOLARIO DI
COLUCCIO SALUTATI
^570
.S28
LIBRO QUATTORDICESIMO.
I.
A FrANCESCO [P',
5
c.
71 a; R',
c.
Shepherd-Tonelli,
4a; Rigacci,
R
michi
y-,1
note
312) e
la
xvmi
ep.
all'
lui
T
XI
(III,
dedicata ne'
Riguardo
poi alla data della presente
non pu6
tr'anno che n' assicurano
ch' essa
1404 non
il
sia;
III
di
Montepulciano
sola epistola anteriore a queiranno,
che
1'
(op.
editor suo abbia dato alla luce
cit.
retta da
maggio
nel
lui
difatti quella di-
t
XIII),
p.
di
Coluccio;
1406
del
al
seco della morte
Niccoli per dolersi
che ebbe curiose
lettera,
vicende, perche dopo esser stata pu-
come
ce
blicata dal Bandini, Cat. codd.
questo libro medesimo.
Med. Laur.
XC
III,
lat. hihl.
647, dal cod. Laur. Pl,
sup., 65 sotto
il
nome
del suo vero
autore, fu dal dotto bibliotecario Lau-
(2) Cotesta lettera e andata perduta
renziano reimpressa nell' opera mede-
Poggio
sima e non senza mutilazioni di su un nuovo codice, quasich^ fosse fat-
al pari di tutte
quelle che
ebbe a scrivere
;
e
il
dovettero
essere
mohissime ne' suoi anni giovanili, non essendosi egli, per quanto sem;
bra,
dato cura
di
del 1416; al quale piii il
e
alacritate percepi
al-
blica fiorentina da noi citate nelle note
air ep.
quas noster Foggius
ad
spetti
missive della repub-
le
La
•
T-i
litteras,
danno Montepulfano
Corrispondenli di C. S. X.
correr dubbio
per
multa solidaque mentis
<^*),
del lib.
monografia a
lxxv, pp. 171-173, daR';
App. V, pp. xi-xii, dal Rigacci.]
..
in Cliristo patcr.
scripsit
(').
Francisco de Montepoliciano.
(i) Per ci6 che spetta a messer Francesco da Montepulciano veggansi le
ep.
I,
.
Cost P' R' Ri T, tna P'
6.
par.
Vita di P. Bracc. II,
Domino EVERENDE
DA MoNTEPULCIANO
De' PlENDIBENI
antiche tra
raccoglierle
prima
anno risalgono le che formano come fu messo a
le lettere
suo epistolario,
stampa dal Tonelli (Poggii Epistolae, Florentiae, mdcccxxxii - mdccclxi).
tura del Bruni (Suppl.
A. Tonelli Vita
II,
45 2
T. p. cccxvii).
;
cf.
Mehus,
E dopoche
il
ebbe nel 1832 rivendicata al Poggio, il canonico Moreni torn6 a 1'
stamparla nella prefazione colucciana p.
contro
il
xxv), attribuendola
r Aretino
a.\V
Invetliva
Loschi (op. di bel
nuovo
cit.
al-
Firenze, 9 febbraio 1404.
n Poggio
stesso
dargu ^nJuzu"
;
EP
delfelezion «ua ia ;
U
qualiter fuit in scriptorem
qual cosa
rha colmato
d'al-
legrezza,
cum
quod,
L'A R
summi
michi iocundum
meo
testimonio
quodque Deo cbe non trebbe dlre. piCl
po-
Ama egli il gio quasi gliuolo e dera come ^uccessi i
I
O
pontificis
fuerit,
nuper assumptus
^'^;
iocundius est quod favore tuo,
Poggio
sia stato ei pure se allegrerebbe piil che non creda. Ringrazia quindi Iddio; poi ramico che volle appagare suoi voti ; i
efficaciter
fuit
michi grata,
cum enim ipsum
virtute sua et in
dici
filiura,
sum quod suscitaverit Deus a terra inopem, ut coUocet eum cum principibus popuH sui^*^. si scires quam adversa fortuna quamque diuturna prostratus pater eius iaceat et de qua ceciderit ampHtudine, Deo gratias ageres ^^\ et potest
5
tamen possum rem, que
postquam eum cognovi, receperim
quam
intuitu, litteris
te
multa
placuerit feliciter, suscepisti.
fuerit gratior, reminisci.
non
segno,
in
michi
consipropri di lul.
onus hoc, quod
difficile
bonitate sua,
se
fretus,
multa plena gaudii contigerunt:
Poeun n-
Francesco sapesse dl quante avversitd il padre di
TO
iocundissimum autcm quod mearum rogationum et
Che
S
«postoli-
scriitore
co
I
letus
10
n'
ego
gratias
tibi
vero, qui
ago ;
quidem, qui
sibi
tam
inspiravit, direxit atque perfecit
rem hanc
affectuose
transigere
quamobrem ago
vero non potuisses rem efficere letiorem.
quod
tias,
reri perpetua.
quod
facultatem; habebo,
rei
unquam me
nec eas
dici poterit
non habere.
meo
adnitens potero ex toto corde
2.
T quamquam per cum
Ri
habeo
/?'
T
Ri
16.
uno e poi
evexisti
dava habebitis corretto
lato; e poi admittens
;
ma
Ri,
et
in habitus
(i)
Sopra dal
17.
R' lectiorem 22-23. ^'
r
ufficio
conseguito
in 3
(2) Cf. Psalm.
XII;
(4) Si
19.
'^^'
gambe
R' Ri Tomettono poi
20.
meum
delV
et
le III,
m
Medin, Giorn.
ep.
xxiii
del
era stata
dinan^i a extota
353, che Guccio Bracciolini altri figli maschi non avesse da monna lacopa
1'
averne dunque forse
553.
pu6 cavar
a contraddire
all'
di
qui argomento
opinione espressa dal
stor. della lett. ital.
P'
cancel-
Costui,
oltrech^ un fratello bastardo, dovette
CXII, 7-8.
note
T
Ri
14. /?'
Ri Tquoties
^"J"' quantas,
delle
7.
illi
generati airinfuori di Poggio.
a p. 6.
(3) Cf.
T
13. sibi]
ex
et
Tcontigerant
6.
R' postratus
non essendosi avveduto che una
Bracciolini ved. la nota
mea
ex tota anima
11.
espunta, stampb admittens che Tcorresse in admittere
curia
ago, referam, habeo
ingentes^^), sed quantas
R' iocundus;7er iocundius
reminiscere ed omettono sua dopo virtute
owe//e qui
semper, 20
est affectus et habitus, gratias tibi
habeboque non magnas solumraodo, sed
lib.
gra-
ago quidem gratias nunc; referam, quod
est oris;
15
non quam primum solura potero, sed quotiens Deus dederit
est, affermando che la gratitudine sua du-
conatus.
sis
Poggium et parentes, fratres (*) labantemque domum michi totam, imo collapsam, et omnia illum sublevans erexisti. sublevasti
XII,
per
altri legittimi,
esser
de'quali,
morti in eti tenera
troppo, non e rimasta
memoria
ne' do-
cumenti. (5) Cf.
Ter. Eun.
III,
I,
391-92.
COLUCCIO SALUTATI.
DI
viribus meis^").
totis
'
'
ca
•
enim me consolatus
liter
summum
es et illud
ac infinitum
Quod ^-
tuum
superest r
est;'
manuum tuarum
hoc
plasma r
nere, sapientia dirigere, consiliis patrocinioque fovere. stilum,
quem
di
ri-
ijjto
supp^fr"'"!
.
Foggium tuum ne
.
protectionis
sibi
omnia
.,
.
possit errare.
quod agendum, ne
dentia consultor, tu tua
titubet et labescat.
presidio
ne
sit,
quid discendum
tum
degli usi della curia
scis in-
opportunus
fiat
manibus
in
protector.
docilem scio futurum.
non solum
mei memor.
vale felix et
pter multa,
fuerit,
,
sibi
tuis
doctus denique,
rogatum velim, opificium hoc tuum non de-
cepisti, te
seras et ostendas in ipso facis.
pro-
monitor, tu pru-
sufficis, tu sapientia
auctoritate
mores, quo
scis
quantura atque qualem Poggium tuum volueris habere. et, si
di
"f^co^nsfgifddu
tu solus ad
postquam
ultimo
poggio^maTpTa^ico
10 sidias, ut opus
erat
gh raccomanda .
in
nulla doctrina nisi curia sola docet: informabis igitur
consulas, obsecro,
iniurie.
mo-
scis curie
y^
Histruesque
15
bonum
modo
il
con^pensar legnachi tanto
mente
precor, infinite et mirabiliter consoletur.
5 ^
est
ch&seaiuiman-
et
ipsas reddat qui potest mirabiiia cuncta solus^^);' mirabir T r
infinitas
te,
meum
vero suppleat iraperfectum *
ille
propter
si
me
sed etiam quanti
diligis,
valeo ego i o siquidem
Poggium mente semper
et te pror
iterum
intueor.
« ''assicura ancora unavoltadella pro-
p"* obbi.gazione.
Florentie, quinto idus februarii.
vale.
20 II.
A PoGGio [P', cc.
72A-72B;
R', cc.
Bracciolini
3B-4A; RiGACCi,
(5).
par.
ep.
I,
vi,
169-170, da R'; Shepherd-Tonelli, Vita
ep, Lxxiii, pp.
App. IV, pp. ix-x, dal Rigacci,
^^
ma
13-14 ed
pp.
di P. Bracc. II,
senza la poscritta.]
Magistro Poggio. Firenze,
QuoD
,
,
tam subito
I.
meis] i??mei
R' R'
27.
T tuum hoc Ri T omettono
(i) Cf.
s.
7.
Tquam
17.
Luc, X,
Y\
.
•
karissime roggi, et
^
•
1
^
^
•
..
in tanta brevitate teraporis
illi
25. Cosi
9. /?'
labascat
P' R' Ri T.
sione di notare
27, 18,
(3)
ep.
(III,
T
sis,
^
,
14. /?^ 26.
didiscendum
Ri humanissime
in
LXXI, Commentando 1'
XIII
8. sibi]
P' omette mei
(2) Cf. Psalm.
lib,
unquam
,
,
creveris et exaltatus
e( eo pervenens quo vix
15.
1
.
655),
ci
si
xv
del
porse occa-
come
1'
ingresso
Poggio nella curia
pontificia fosse
credersi avvenuto,
non
clie alcuni
gia,
del
da
secondo-
avevano opinato,sullo scor-
11-24 febbr. 1404, d^,, msperata sua felicissima esaitazione
;
EPISTOL ARIO li
rallegr* e gioi-
cogitare, ne sperare dixerim, potuisti, letor et gaudeo^'); gratu-
sce.
lorque Ma non
1'aicriva
egli ai propri riii,
bensi
me
solo a
Dio Pensiquant'altri in curii erano pi6 meritevoli di lui di conseguire 1' ufficio concessogii;
eppur
egli,
scono-
sciuto a tutti, fu per divino favore e
somma benevolenzadi M. Francesco a tutti preferito.
tam iocunda tamque grandia pro-
preter expectatum
tibi
velim autem hoc nec
venisse.
stultus ascribas.
Domino
a
nec
tibi
virtuti vel
prorsus factum est istud et est admi-
habebant diuturnitate conversationis longisque
novus
incognitus cunctis,
et
Dei gratia favoreque reverendi Montepohtiano, cuius nomen
2-3. 5.
/<'
7'
^/
R' quod
6.
pervenisse
Ri
3.
R' procedebant
8.
una puntefigiatura, che distrugge punto fermo dopo es); sicche positis, di cui, rettificata 10.
l'
T
il
T
antepositus es cunctis
in gloria et eternitate
ne
-
quoque
^'^;
ne
R' Ri
4.
R' Ri cognitus
T
omeltono
aggreloquar,
secondo est
il
Ri poi ha introdotto in guantn segue
;
senso (ha ctoe posta una virgola dopo cunctis e un
per restituirlo, dopo
interpun\ione, non
v'
secondo cunctis, inserl un post-
it
alcuna necessitd.
<*
9.
P' mei dom.
P' Montepulfano
dopo la morte di BoniIX; bensi invece nel gennaio di queir anno, se non fors' anche negli ultimi giorni del 1403. Vero fe che a giudizio dello Schmidt, op. cit. p. 16, a ritener che il Poggio sui primi del 1404 prestasse ancora i suoi servigi
andate perdute del cavalier
cio del 1404,
tre risposte
fiorentino fossero d'
Barense, potrebbe taluno condursi
osservando che ad una lettera tagli dal Bracciolini in
nome
scrit-
non
sia possibile
argomento degno
di
teriori al febbraio
ricavare alcun
considerazione
(i)
Anche da queste
del S. e agevole
rincalzo alla
dimora del Poggio presso
Matth. XXI,
(2) S. (3)
Le
intorno
lettera di
Lagnandosi
Maso.
la
difatti
costui che di tre lettere da lui inviate al legato,
non una
fosse giunta a de-
Quello sopra che « vi scriveva, era pure rispondendo a « quanto m'avavate fatto scrivere « per Poggio &c. ». Or queste parole ci fanno accorti come la lettera stino,
soggiunge
:
«
airAlbizzi dal Bracciolini dettata e le
la
cardinal
42.
all' ufficio
occupato
in curia
Poggio sono alquanto contradittorie. Mentre qui, coine gia nelPepistola precedente, il nostrosicongratuk dal
saperlo divenuto «scrittore
« apostolico »,
dappresso
il
che noi possediamo
notizie
seco
piii
un valido
di Bari sia stata brevissima.
quando
esamini
espressioni
dedurre
credenza nostra che
contro r avviso nostro riescira chiaro, s'
un buon po' anun
e forse scritte
;
paio di mesi prima.
del suo
padrone rispondeva Maso degli Albizzi (cf. Guasti, Cotntn. di il 4 febbraio Rin. degli Albi:(ii, I, 67); ma che di qui
sit,
rectius
fazio
al
promo-
servitiis
domini mei Francisci de
patris
apostohcis meruisti
gari scriptoribus
5
tempore precedebant, qui multos
curia qui te meritis, laboribus et
tu,
romana
cogita parumper quot erant in
rabile in oculis nostris ^'\
tores.
prudentie tue
lui di
neirindirizzo dclle due
il 17 dicembre 1405 26 marzo 1406 (xviiii e xxiii del
epistole direttegli
ed
il
presente
hbro),
« pontificis
lo
chiama
«
summi
adbreviator et scriptor ».
Altrettanto fa il Marini, il quale afferma che ne'registri d'Innocenzo VII e de' pontefici successivi «
nome
si
incontra
suo spessissimo dove quello
«
il
«
dee essere dello scrittore
o dello
10
COLUCCIO SALUTATI
DI
te
rebaris.
et ecct
5
non
offendas.
lucrifacere ve-
quanta gratia quantoque Dei dono factum
promotus
ut ad id
sulta via
non oporteret cum onere conscientie
quodque
in
in oculis habeas,
fueris,
unde
Deum
ergo erige cor
tibi
quod eum
f;ic
Pendeva incerto da segui-
dubius pendebas anxiusque de lucro
sine meritis assumptus es.
lucrum pares
est,
conscientiam
et
tuum; fac illum semper non
in aliquo
offendas.
fac pa-
ed ora ne scorge aperta a se dinanzi una cosiffatta che
non pud condurlo se non a meta glortosa.
Ringrazi Iddio, ossequentc a Francesco da Montepulciano
sia
dominum tuum dominum Franciscum coneris taliter honorare, quod eum non peniteat promotionis, quam de te fecit, acsed in dies eum ad maiora pro te, si fieri potest, accendas. trem tuum
10
et
cendetur autem,
dignum ofhcio
te curabis
si
reddere,
conaberis
si
e
cerchi
degno
ut maiora merearis, bebis,
stabit tanti
si
affectus, sed
recepta
sed
a
in
cum
non
retuleris,
nec
datis.
a
domino Francisco,
eum
cultu reverentiaque exhi-
e
suoi favori
;
et effectus, ut id
quantum enim
eris;
hoc
valebis expungere,
me, quod
adequare
est
Deo,
reputes, sed a
facis, ista
quicquid feceris, debitor semper
cui,
quotidie sportula reddet
tibi
debere iudicato.
te
a
tantum
officii,
domino Francisco per meas
refero gratias
Francesco, non lui repuiandosi
obbligato, Gli lettera
htteras in
20
forma quam proxime
teras atque vale.
presenta
scribi feci<^'^.
sibi
lit-
I.
facque
Deum
8.
dd enim, che Ri
cumcumque
(sic)
T mutano
21.
« abbreviatore
Ri
5.
R' dd un a
T
dopo
eum
in
fac
di
13.
curia »
ma
il
R^ Ri
T
Ri
6.
9. /?'
effectus l'
T
Ri
T per
indiri^^^o
:
£ r
Troppi furono
termini equivalenti
fiir Deutschl.
u.
der
Ital
I,
notai volter-
i
contemporanei del
chiamarono col nome
di
curezza che
uno
esso inferiore. pratica
Pu6
darsi per6 che in
una medesima persona cumu-
qui
s'
alluda.
fuor
probabile che
del
di
quel
Giusto di Guido da Volterra, addi
si-
piii
Coluccio parlar volesse
essi
stimeremmo
si
che all' altro Tuttavia non
all'
quello
ed anche ad
che
S.,
Giusto, per-
che sia lecito a noi affermare con
di
« scrittore »,
Ri quanta-
epistola precedente.
233 sgg., stabilisce che l'ufficio d'«ab« breviatore » era assai diverso da di
R' dopoXs
14.
Eidem Poggio
(2) rani,
la-
quod euni danno
per affectus
(i)
Degli
fac
ometton eum
ar-
;
Bresslau invece, Handbucb
Urkundenlehren
ut
Di qui par-
rebbe che « scrittore » ed « abbreviafossero
danno
innan^^i a promot.
P^ R^ Ri prepongono qui di nuovo
chiatri pontifici, II, 127.
« tore »
quod
qui degit in curia^*), fecerit instrumentum laudi,
Ri adsumtus
manda una per
Fran-
cesco.
Florentie, tertio id. februarii.
Post hec, Poggi karissime, videtur quod ser lustus de Vulterris,
de'
rependas, quod,
a
ei
rendersi
della sua be-
nevolenza
memoria, nec memoria solum, sed
beneficii
opera iugis, sed opus
quantacunque 15
gratum
te
si
17 ottobre
1391
lasse talvolta entratnbe le cariche e che
la
ci6 sia avvenuto appuntoperil Poggio.
giustificare la propria
il
ser
quale
aveva chiesta
cittadinanza fiorentina, allegando a
domanda,
«
quod
Un ser Giusto da Volterra, ch'or si trova in curia,
EPISTOLARIO
8
1386 rogito un lodo o altra
fu nel di
conisimile coiiven-
zione, da Francesco Salutati e dil di
lui
figlio
Anto-
nio,
Vegga
di
copia cararsi queir atto,
pro-
tum
.McccLxxxvi. inter Franciscum Luperi
fuit
laudum, inquara, vel
filium^');
quare
le
mentum compleat
eos.
quod
instru-
voluerit
di
sibi
mittam.
autem
sin
ibi
conveniens,
fuerit sbrigare anche le faccende di fri Pietro de' Servi. cerchi
et perspicias ^^\
quem
acta sua, fac
sunt, ut edat, et
quod michi
fac, oro,
satis fiet,
insuper negocia
scribe.
non haberet
forsan
scribat michi, scribat et iUi penes
e
eius
inter
quod
alloquaris et fac
transmittat; et ego
secure
et
conventionem
aliam
rogatum velim quod ipsum
Antonium
et
illi,
quod
5
sicut
perficias et re-
de Servis fac soliicites
fratris Petri nostri
quidem eidem domino Francisco, prout
scribo
per infrascripta videbis^').
Florentie, die sexto kalend. martii.
10
III.
A Francesco [P',
c.
72 b; R',
4a; Rigacci,
c.
Domino
Firenze,
da Montepulciano(*\
de' Piendibeni par.
I,
ep. lxxiv, pp. 170-71, da R'.]
Francisco de Montepoliciano.
24 febbraio 1404. Alla lettera che i Signori gli hanno scritta a proposito del Domiaici
R
everende
4..
9.
in
R' Ri compellat
R' Ri
« talis
P' R' Ri ;
sempre
« ipse ser Giustus {sic) et
fuit et
devotus servitor
Florentie
et
civium
ma
civi-
civitatis
quod ipse ex devotione, quam semper habuit et habet ad
« predicte et
«
predictam
« civitatem
et ipsius civi-
« tatis cives, optavit
et optat
« tatis ipsius civitatis
beneficio
animus ad
« dere, ut ipsius « prefate
civili-
gau-
« firmetur »; Arch. di Stato inFirenze,
approvata
c.
151 b; la
domanda
con centonovantadue
mora che
fu
voti
qual
comune.
II,
11,
40,
notaio,
140 A,
c.
TOLi, / mss. Firen\e, to.
ital.
i
serie
I,
dellib.VIII;
XXI del VIIII e xxiii del 324 &c. In quantoal di
Firenze,
(2) Si tratta di quel
lib.
XIII;
III,
(3) Allude
(4)
A
fra
cf. le
II,
360;
III,
147,
Andei Sa-
lui figlio
Appendice a questo
tav. iii, in
Firenze, intorno a
.
X;
Genealogia
tonio ved. la
nel 1386 rogato di un atto da Francesco Salutati e dal figh'uol suo di-
i,
messer Francesco
(i) Intorno a
note alle epp.
intrattenuti nel
Antonio doveva naturalmente aver
Bar-
I* col.; cf.
della bibl. 'Na\ion. di
sez.
I,
di cui ora t questione, per esser infatti
stato
hanno due
si
1879, P- 377-
in quello II
vattelapesca)
sia,
volume.
del podesti e del
infine
sonetti morali nel noto cod. Magliab.
lutati,
rantotto contro trentanove
R' Ri Senis
8.
un ser Giusto da Volterra (ma
con cenqua-
popolo,
quod
Aggiungiamo
in Firenze.
di
contro novantatre nel Consiglio del capitano e del
illud,
P' da Montepulcano
civitatis
dilectionem ferventius con-
Provv. n. 81,
negocium
R' Ri dopo sunt danno acta di nuovo.
6.
14. Cost
perficias
« est fidelis
scribunt magnifici domini no-
sicut reverentia tua videbit;
tibi,
stri
Christo pater.
cui
comento
fril
gi^ all'
Pietro da ci
siamo
ep. xi del
640. all'
epistola seguente.
Giovanni Dominici, che
ij
;
COLUCCIO SALUTATI.
DI
universis civibusest cordi raichiquegratissimum, placeat expedire('\
ceterum, pater optime, sicut interclusa copia te docebit, frater Peet
ordine Servitarum cupit gratiam,
et
ego quidem desidero
de Florentia
trus
stulat, obtinere.
5
enim
est
etate michi filius, sacerdotio
virtutibus et scientia carus quique
sed longe
maiora,
pater, honestate
mendicantium
nescio
summa
laus, sed
dilectus,
di
cui tesse gli
e-
summus
si
pauper
bonus, sed scientificus
amici quidam florenos septem corraserunt.
che quello
temporis gratiam,
adeundus pontifex, an per ahum valeat expediri.
10
gli oltre
Taffare di fri Pietro da Firenze dell'ordine de' Servi,
logi.
nedum hanc '^^K
aggiunge questa per raccomandar-
po-
idem.
suis meritis illud
mereretur
peteret,
si
quam
quod
est,
Siccome il raccomandato 4 povero, non pu6 disporre se non di
et virtuosus.
eos, ut iubebis, sol-
sette
fiorini,
rac-
colti per lui dagli
vent qui regunt nummulariam apothecam Antonii del Vigna et Doffi de Spinis /?/iiniversi
I. /?'
3-4. et]
vor grande
d'
/J/
ex e po» postulabat
aveva eccitato
tempi
questi
di
ammirazione
tra
i
fer-
suoi
concittadini coll' eccellenza della dot-
come
trina (egli leggeva,
noto,
k
Bibbia nelio Studiofiorentino;
RARDi, Slatuti
r austerita
cf.
la
Ghe-
della Universita e Sttidio
par.
fiorentino,
II,
n.
378,
p.
della vita
cxvi),
soprattutto,
e,
i'
efficacia della predicazione,
i
superiori
avevano
suoi, in ossequio
al
desi-
derio del cardinal legato di Bologna,
comando che
fatto
in questa citta
si
recasse.
Risoluti ad impedire in ogni
modo
sua partenza,
solo
s'
la
erano
i
suppli-
candolo a desistere per amor loro dal suo disegno (Arch. di Stato in Fi«
Bononie
cf.
n.
;
25
b,
gennaio 1403
«, 5
Gherardi, cxvii)
c.
op.
ma
«
Legato
appresso scritto direttamente
papa per conseguir da lui solenne promessa che il Dominici durante un quinquennio non sarebbe da veruno de' suoi superiori
renze;
obbligato
Miss.
cit.
23 febbraio 1403
Regola
del
c.
al
a partirsi da Fi-
27 a,
(st. fior.)
«
Pape
»,
e cf. Salvi,
governo di cura famil. comp.
dal B. G. D., Firenze, 1860, p. xix e Coluccio Salutati, IV.
g.
Ri omette sed bonns
di
II
III.
pro
et
dopo poi
di-
rigevano a messer Francesco da Montepulciano la lettera qui accennata dal
con cui
S.,
sentare
ed
«
pregavano a voler pre-
lo
supplica loro
la
pontefice
al
che
insieme
procurare
a
fosse
Domino Francisco de MontepoHciano »,
esaudita;
Miss.
c.
cit.
24 febbraio 1403
«
30 a,
Alle sol-
(st. fior.).
lecitazioni della Signoria
S. crede
il
opportuno soggiungere anche prie
;
a tale intento
le
pro-
(ma non per
esso
soltanto) scrisse quindi la presente.
vennero
(i) I desideri de' Fiorentini
come
accolti, il
al legato
;
cf.
Gherardi, op.
i
che
Signori
cit.
par.
II,
382, n. cxxi. (2)
III,
Cf
le
note alFep. xi del
lib.
XIII
;
640.
(3) «
risulta dall' epistola
24 agosto 1404 inviarono
p.
(st. fior.);
par. II, p. 379, avevano pochi giorni cit.
6. /?«clarus
239, doc.
p.
Signori non
rivolti al legato,
renze, Miss. reg. 25,
quod optat impetres
tu fac, obsecro,
(').
Furon costoxo due banchieri o
cambiatori
assai
come
allor
e stimati
lacopo il
di
diceva,
Naddo Ammannati,
fu di
chia-
Vigna, del popolo di S. Feli-
cita (cf. Del. degli erud. tosc.
XV,
si
in patria e
Del primo, figliuolo che
fuori.
mato
»,
facoltosi
155),
XIV, 22 Del-
noi sappiamo da F.
l'Ancisa, Selva sfrond. II, 773 B, che venne squittinato del 391 per la mag1
I*
amici e depositati presso il banco degli
Spini.
;
EPISTOLARIO
10
Vegg. largli in
egii
ogni
di
moao
''"""° richiefe"'
paupere pauperiter expendas. potero hanc
^'
nimis etenim eratum esi o
«
<
•
gratiam impetrare.
sibi
et erit,7
Florentie, sexto kalend.
martii.
IIII.
A Berkardo
da Moglio(').
[P', C. 75 A.]
Firenzi, 5
Bernardo de Moglo.
giugno 1404. S' ci
non ruppe
piCi qucl silenzio, in cui s' era racchiuso JopochiBologna, ila lui reputataquasi sua pa-
tri»,
jTX
sum,
F.HrroR tibi
111 tanti
patric tue,
I.
karissimc, debitor debito
fili fih
quc michi quidem etiam
Ri exptendas
{sic)
2.
i
entrb insieme a Bonaccorso
gon-
Pitti
compagnia (Pitti, Cron. Nel 1405 andb a Sarzana
faloniere di p.
75).
con Filippo Saiviati ambasciatore a Gianni Colonna coU' incarico di tirarlo con danari dalla parte de' Fiorentini
(Arch. di Stato
in
Dieci AibaVia, Lega\., commiss. 25
ottobre;
c.
74
B,
r anno dopo fu de' Dodici prat,
reg.
Firenze, II,
74
(Cons.
e
12
B,
1363 &c.). conda volta de' priori nel 141 2 (Del. cit. XIX, 20); una terza nel 1419 {Del. cit. XIX, 45). Gener6, come attesta il Dell'Anc[Sa, op. e loc. cit., pareccf. c.
di
Nepo
Spini ha la-
sciato tracce di se nella storia di Firenze.
Squittinato per S. Maria No-
vella nel febbraio del
1381 (Del.
S.
di ottener la
Brigida di
concessi; Guasti,
Comm.
i
privi-
loro
gia
di Rin. degli
Nel marzo-aprile 1452
Albiiii, 1,221.
tenne
conferma
tutti
grazie ed indulgenze
legi,
gonfalonierato di giustizia per
il
MariaNovella; Del cit. XIX, 103. Ebbe in moglie una Bartolomea di Giovanni d' Andrea de' Ricci. S.
banco degli Spini
II
cliiamavasi
quale, oltrech^
della
in
sua
la
il
Roma;
chfe
compagnia, del Vigna,
facevano parte anche Piero Bardelli e
cagionb
Luigi Corsini; nel 1425
perch^,
non avendo
ditori, costoro
molte
repubblica
alla
certi cortigiani di
noie
fiorentina,
esso soddisfatto
Martino V, suoi cre-
ottennero dal pontefice
volta nel 1405 (DeJ.
cit.
XVIII, 253)
una seconda nel 1411 (Del. cit. XIX, 18). Nel 1413 ia Signoria lo ed
oratore al papa
il
Di qui lunghe pratiche da parte de' Fiorentini, intorno alle quali v. STi, op. cit. II,
(i) Se,
cit.
XVI, 187; Dell'Ancisa, op. cit. II, 490 a), raggiunse il priorato una prima
mandb
calamitas
rappresaglie contro la comunitJi stessa.
chi figliuoli.
Anche Doffo
frati di
ai
cosi
maggio e Fu estratto una se-
135
39, c.
qui
fiiteor,
nutritione incolatuque I
commettendogli
a,
novembre)
3
trilustri
sum,
summaque
P' omette hanc
Nel 1401 sede tra priori {Del. XVIII, 20?) e due anni appresso
giore. cit.
tibi
temporis silentium, quod intestina
9 febbraio
tenere,
1'
come
ultima epistola che
aveva dal
glio
quella
III,
ei
S. ricevuta,
che abbiamo
volume data
GuA-
333, 358, 372, 429. noi incliniamo a ri-
nel
il
da
Mo-
era stata
precedente
alla luce (lib. XII, ep. xi;
515,18 giugno 1401 ?), non a torto lagnava del silenzio mantenuto
si
lo
;
COLUCCIO SALUTATI.
DI
domestico pene natura,
tamen
clare
michi gratissima pignora, reliquias
mee
filiique sui,
mea
legibus
et
scilicet et
II
ossa
patris mei, sororis unius et trium
queque
est,
quondam meorum
tunc servientis indixerat,
tumacie
est,
hoc
treris
extincti vel
rupi
quodque
culpabilioris con-
totiens
non
abrupi.
nolo tamen arbi-
amoris efFectum
tepescentis
plane
esse.
per na-
fra-
nondum
iam pulsatus
men
cheper legge,
avie
trum, reservat fidelibus sepulturis^'); calamitas, inquam, patrie tue 5
non tura,
aveva dovuto soggiacere
turpe
a
schiavitii
;
iion im-
pochezza d'affetto. In cuor suo vivono perenni puti ci6 a
la memoria del padre di Bernardo e
Tamore che
quidem
hec et
vigent
fervent,
tempore
?
dicam
litteris
quo
vulnera reminisci.
5. //
que dopo quod e aggiunto
12,
verso di
r.
2),
lui
d' alira
cordis molestia tempestatis
da Coluccio; poiche que-
Esso
in interlinea.
zion «
mano
d' altra
d'
esso
Bernardo
in
silen-
nimis memo-
-
margine.
presente
trovato
erasi
di
durum
17.
maestro
Pietro
della
aveva dovuto dunque cominciare assai prima che quegli avvenimenti si
« di
avverassero, nei quah
avesse conservato quest' ufficio dopo-
qui ricercare alla
nostro vuol
il
propria taciturnita
una valevole scusa; Bologna infatti non era caduta nelle mani di Giangaleazzo Visconti se non dopo V infausta giornata del 26 giugno 1402, in cui la disfatta di Bernardo da Serres segn6 la fine del breve ed inglorioso dominio di Giovanni Bentivogli; cf. Ghirardacci, Hist. II, 532; Perrens,
di Bol. lib.
Hist. de
xxviii
Florence,
VI, 93. Delle vicende di Bernardo poi durante quest' agitato periodo po-
chissimo sappiamo.
Ghiraudacci, op. portando ed
il
1'
Ben
cit.
II,
atto di pace tra
Manfredi, signor
di
chiuso r anno 1400, che
ci attesta
521 sg., i
il
ri-
Bolognesi
Faenza, conalla stipula-
« Rettorica
ch^
overo da Muglio, notaro
Giovanni Bentivogh
il
suo padrone
s'
»
;
c'
come ignoto
k noto,
mane
quel ch'
tirannide la
del
ma
se egli
impadroni del
supremo potere (28 marzo
1401),
non
del pari ci
ei facesse,
ri-
allorche alla
Bentivoglio succedette Probabile t tuttavia che
Viscontea.
egli avesse continuato a vivere nella citta natale,
donde non deliberb
lontanarsi,
come vedremo,
se
non
nel 1405
Tep.xx del presente
libro.
(i)
;
cf.
Di questi
fratelli di
d'al-
Coluccio,
morti certamente in tenerissima eta, niun'altra notizia
che spetta
ci6 V.
pervenuta.
ava
ed
al
Per padre
Genealogia dei Salutati,
la
tav.
ci t
all'
I,
in
Append.
(2) Cf. lib.
I,
a
ep.
questo volume. 1;
I,
3.
Ma
ricordando
que' tristi giorni, tanta mestizia e tanta vergogna gli
ingombrava la mente da non potervi
cum non possem memoria, durum michi
mano
omesso nel teslo,fu aggiunto
sto silenzio durava da tre anni.
revocabar,
fiebat ut,
tium rumpere sine malorum illorum
ria (p.
totque occasionibus
temporum
in plagas illorum
quod nuUo modo poteram sine magna illius
su co-
ha riportato.
demolitur
tantus meror, tantus pudor invadebat
libere.
mentem, cum
cogitantis 5
stui
quid, inquies, igitur tanto
facit.
presertim totiens, tot
siluisti,
provocatus
dulcissime, nec ea
fili
tempus aut obtorpescere senium
I
monitorisque mei mente
patris tui
sedetque dilectio, qua te iandiu, velut filium, complexus
sedet*^^^
10 sum.
memoria
inextinguibilis
fermare
pensiero.
il
EPISTOLARIO
12
E
poicht. »cri. er» (ont
quoniam de nicnte non poteram
esset incipere,
u
memoria,cosi non ar-
rmnovirne
'"
mlno u* plnua
Ma chi
il
orm.i, dactempo ba
mesti-
rei
clam removcre
quam
memoria
repetcbat, r '
dolorem
in-
tolcrabilem excitabat, licct presens vestra nostraque
felicitas
de-
; '
quotiens i
i
omnia commutare.
buissct
"° autem,
'crocdo.'"'"'
tante
'
Tcndo,
cum
sed
malorum
eo tractu temporis perventum
sensus
altior
nunc
est.
ut dicere potuerimus:
sit,
5
forsan et hec olim meminisse iuvabit(0;
non
taceri
benchi
pici
giunto
anno"d"'s™a
e al
vi?a°
sidimostrerisolle pronto neiio cito e pr(
scd scribam, sed nunc ^q^ taccbo posthac, r '
^^'^ ^^^^ defucro, llcet
aunum
8crivere,
quod
debo.
scncx
;
iam enim septuagesimum
libenter ad
sed
attigi ^^^;
quecunque
berera, hactenus petiisses, ad singula;
et tertium
respon-
scripseris,
non solum quod
scri-
quod officium senum
est;
forsan aliquid declarandum,
si
respondebo. r
et alias
'
crede raichi, sicut hactenus, respondissem.
et licet
10
senera velit
Flaccus,
quod
res
omnes timide gelideque
ministret;
Dilator, spe longus, iners, avidusque futuriCj);
'^ane'^""'""^"
iuvenem, crede michi, promptumque vidisses; hactenus
nam, cum videam
videbis experiereque.
benignitatem dacc'hfe
"lffannL"i
«"anrhe^^^e^^c^ose
""" pert^nto ^e°rntrfo
15
et misericordiara,
qua plena
et sperera
et
posthac
finem malis
est terra, divini
Nurainis
posuisse, iuvabit eritque dulce, non, ut Statius inquit^*), raiserura,
^^^ feliceni, extra
raala
positum veteres reducere questus, nec 20
illorum meraoria; quod adhuc factum ^^^e cepcrunt
;
est;
posthac araplius deterrebit.
dulcia quidera
iara
coge peteque
urge,
de^^o^^sladlTscu^T-
dignura aliquid, in quo laborera tibique raichique siraulque pro-
mura V'' appajare
ficlara et videbis
mc
respondens plura
didici
ut patienter
mecum
que prosint utiHter .„J^!l'!^^R^!!^nl!.n' maestro DCmnten-
apprezza cota"nto,°
Nunc ^uis,
5.
(i)
quara legens
feras exacta
14. Cod.
;
lib.
III,
omnis
I, 203. VIIII, ep.
109,
HoRAT. Ep.
hec hactenus, 2^
in posterura
ad ea
te coraponas.
nel xiii;
XI,
tantum
tribuis,
quod,
171-72;
1°
v.
il
testo
(4) Cf. P. P.
da
Stat.
« ministrat ».
TheKV,
48:
Dulce loqui miseris veteresque reducere questus.
416 &C. II, III,
mittis,' ut verbis utar
cui
29. Cod. Benintendi
Verg. Aen.
ep. XXIII
et
autera ad ea que scribis veniam. T.
Cod. cu
percunctans et
et audiens^^).
silentia
prophetiam magistri Benintendis,
(2) Cf.
(3)
Hbentissime respondentem.
ma
(5) Cf.
lib.
XII, ep. xvii;
III,
533.
COLUCCIO SALUTATI.
DI
cum, ut
iam annis quinquaginta mentitus non
refers,
miter arbitraris, non debeat et mentiri.
Benintendem
13
novi
et
famosum
ego vero
nuUum enim meo tempore
honore
scio et
fir-
vidi, qui se tanto
perchfe risult6 pcr
esperienza secolo
in
tutto veritiera,
non
1'
magistrum
vidi
non pro-
sui temporis astrologum,
phetam('\
ut
sit,
dignaretur
ugualc
fa
5
publicum
fuit
quod de Pepolensium dominatu
stiraa.
Ei conobbe Benintendi, astrologo
famoso, giorni,
(').
di
mezzo
suoi pro-
ai
non
feta.
Sa che vaticind
tredecim annorum spacium presagiret; in quo quidem mentitus
non
est<^5);
cum
cerit,
quod autem
plus
quam annorum
sexaginta iudicium fe-
sua omnia nota forent, quicquid
nunquam
testes afErment,
audivi nec vidi
quinquagenarii
illi
credoque quod hec
;
tui
sint
10 ab aiiquo de preteritis vel ex coniectura preparatorum, que iam
immineant, sagaci ratione
tam
astrologi
significatis
turorum 1
5
solent nec possunt
quorum
aperte predicere,
maiorum
iuxta
iudicia, perficere vel
traditiones futura,
imo
ex fu-
rationem siderum tanta ratione conceperit, quod possit de
futuris
aliquid
coniunctiones,
affirmare ita
videat convenire,
nonne
requiritur, ut
sphere
hec
sicut
singulis
hebraicam
situs
et
effectu prioris possit
nam,
ut
cetera
secundum
sileam,
aplanes, octave
centum annis versus orientem
volunt, saltem trigintasex millium
illi
transitus atque conversio;
Veritatem
?
possint,
sciri
motum, que
uno movetur gradu,
annorum
quod ex
exitum affirmare
scilicet
celorum
quis est qui duo,
?
quidem summe iuxta
cuius
traditionem
et christiane fidei
minio
25
mundum
effluxit
?
vel
quam habent
esse,
noticiam vel rationem
est,
Cod. giiictiones
17.
Niun
(i)
possibile
dottore
velint,
si
nondum
sed inquies: video iudicium Benin-
20. Cod. spere
del
tutto
ignoto
agli scrittori della sua citti natale, se-
nonch^ questo: Studio
ei lesse
bolognese
astrologia nello
dal 1330 al 1340.
Cf. Pasciuali-Alidosi, Li dott.forest. p.
1
2
;
rUniv. ci
Mazzetti, di Bol. pp.
(2) Cf.
intorno a questo
fiorentino,
Repert. de' prof. del-
1404-1405.
apprende dunque
eternaliter
de effectu coniunctionis, que nunc
? ^+^
altro ragguaglio ci h stato
rinvenire
somniant,
ut
il
Q.uanto
S. intorno alle
sue profezie t perfettamente nuovo.
(3)
Verg. Aen.
Taddeo
I,
de' Pepoli
335. fu difatti e-
sto
Bologna ai 28 agodel 1338 (Ghirardacci, op. cit.
lib.
xxii;
letto signore
II,
di
133 sgg.)
e la vendita
della citta al Visconti, fatta dai suoi figli il
op. P-
lacopo e Giovanni, ebbe luogo
16 ottobre 1350; cit. II,
1
99 sgg.
;
cf.
Ghirardacci,
La ^iovin.
di C. S.
57 sgg. (4)
Cf. per queste obbiezioni di ca-
do-
gii che avesse data in luce una profezia la quale oltrepassava i sessant'anni; e, checche altri atfermi, la crede quindi spu-
Gliastrologi non possono invero far vaticini cosi aperti
necosiprecisi,quali son quelli di cui parla
in
quella
che Bernardo esal-
Niun
d'essi
pu6
conoscere due coposizioni e congiunzioni de' in guisa da cieli ricavare dall' una deiraltra. 1' esito Inafferrabile per loro e il moto delse,
r
le
« aplanes », sia che ne calcolino i moti secondo i dati che le sacre carte forniscono, sia che credano il mondo esistere ab aeterno ». (I
pars
quinta
del
de' Pepoli,
non
si
astrologorum
sed quis
conflare.
est
est qui
secunde positionis
20
tam
singularia nec
communibus
non enim
collecta.
durata
la
E F
14
che
ie Bernardo
ntidl^v^urnUaVti
tnuai\6^chefit"l eon eHettuaii, ceii
riiponteichenon i posstbile far ci6,
ruomo
giacche
i-
^uia
pl^-fa ?
esse
;
quid Deus, rerum
ttcscis
omnium
mcertum
sit
exploratum non '
'
stultissimum
^uod
pio senso.
Non ne
vi
profeti
insomnia, stulticiis
son nc
pict
tamen quod qui rerum 10
scio
somnia, imo potius
talia
et suis ipsi
•
non
habent etiam huius generis dicta
amphibologicam scntentiam tum obscuram r
ut,
nam
sic erit.
dclcctentur et gaudeant alios que sic somniaverint
•
i
talique sagacitate j
•
j
•
•
ut
cum
cessaverint etiam in ludea prophete; desierint,' quas i i
iandiu
reputem quicquam
non
esse sibyllinum vel propheticum affirmare.
agitet nos iste
quo tecum loquar simul cum 20
scripsi,
astrologis et prophetis, quisquis
ut
'
i
Gentilitas habuit, et sibylle, stultum et vanura
labor; sed, ut aliquando
15
•
lerme videantur quicquid eveniat predixisse.
compositam, si-
'''"*'
quod
spem collapsos erigant
op^^re solummodo, sed sperare. ^"111
5
'
penitus esse credo.
fingunt, ut in
sibi
.
,
vaticinium esse, quod altera parte
dicis nescio cuius sibylle
somnium
,
,
'
suarum odio cupiunt omnia commutari,
'"coTi
i
affirmare ex hac scientia
sit
scribis,
iTsemenzta^dop'
opifex, ordinavit;
au que precesserunt relata vel predicta
fantastiche invenzioni di persone
co^ruo°no
videam adim-
quicquid ab his dependeat est necesse;
sit
gii.
faclTpVrlnze.'
illa
,
sint,
*'
que
illa
'
.... ...,,,.,
ed incertissimo.
dtrsrsfes^^oaiH
munduni ad
video
non credam, cum
•
vcrsantur;
sibtmni^dicui^egli billini, di cui egl parla, son meri so
I
!•• 'IPL 1» iiDerum voluntatum arbitrium determmaturum ^uu ncscis quicl sit; quia; quoniam ignota sunt et maxmia rerum m obscuntate •
cuiii
vaticini
AR O
L
'
biadisposto,e Tavvenire i lenebroso
i
TO
'^upcrerant preparari; cur ista
gnora che cosa la voiontidivina ab-
Anche
S
vcTum
multis cx partlbus
tetidis
obbieitissedoversi
1
sis,
qui de futuris audeas aliquid
afErmare, ede temeritiiivo-
Linquc Dco, Qui cuncta movet, qui cuncta gubernat €^ i
conoscere ci6 che niun sa air infuori di Dio ler
i
'
nequit Quique ^
;
Non humana
i
falli
quod
prescire fateris
te
.
;
.
quidem, sed
vis divina futuros
Eventus rerum prenoscere.
nam Deus
Solus aB eterno sua queque
in
25
ipse
tempora
cernit,
Altaque mortales premit ignorantia visus(').
Summa
n6 agii astroiogi vadataalcunafede.
niam
rcrum
est
nullos credo ex
quod nec prophetis
Deo nunc
esse,
nostri temporis, quo-
nec astrologis etiam fidem 30
adhibendam censeam, cum non possint ex preteritarum quod] Cod.
8.
quia.''
rattere scientifico contro
degli astrologi,
1'
vv.
281 1
3
sgg.
i
Cod. Inique
« giudizi »
epistola metrica al-
r AUegretti, che ^ I,
23
(piii
sgg. a p. 284)
particoLirmente
i
ed anche Tep. xii
I
27. cernit] Cod. crevit
di
questo
libro
a Francesco
da Ca-
merino. (i)
la xi del lib. IIII;
;
constel-
Son
questi gli ultimi sei versi
delPepistola airAllegretti teste citata; I,
288.
<
DI
COLUCCIO SALUTATI
15
lationum efFectibus, que non fuerint mundi stante principio reno-
omnino
vate vel
nesciantur,
quod
si;
gorum 5
iudicia et hec
falso dicitur;
raundus
quod
accedit ad hec
ab eterno, facere coniecturam.
unde Mnro noster
ad querentis placitum ordinari.
inquit,
e
al
la loro arte tutto vana,
extiterit
et astrolo-
videamus semper
divinationum insomnia
perchi
Turnum
ed essi soglion profferire i loro responsi
com.
in guisa da
piacer chi
solle-
li
cita;
loquentem inducens, sicchi
qua Fryges pro se iactant responsa deorum,
Si
Sat
Ausonie Troes.
Fertilis
sunt et
mea
dove
sian
due
contendenti, l'uno come l'altro pu6 allegare profezie a sk favorevoli.
Venerique daturn, tetigere quod arva
fatis
contra
Fata michi, ferro sceleratam excindere gentemCO.
10
videsne quantus vates doceat bellantibus hinc inde fatorum stare
non
responsa
?
fortune
mutationem melioraque
vana sunt
credis et hostibus
nec oblatis
15 ut nec inventis
apud nos expulsos
somniis
;
sihis ad
spondeant
sibi
Bernarde, et que quivis
ista,
secundo
pollicere,
suas esse prophetias, quibus
fides
patria sibi
et
portendant?
sibi possit leviter fabricare,
aHqua tribuenda
sit.
dicitur
Non presti dunque Bernardo credenza veruna a simili fole
reditum armis anni primi curriculo vero
tercio
tractatibus,
prophetiis,
quarto,
exinde vero desinunt cogitare de reditu mutatisque conse
alia
convertunt.
et
hec
rogaque lulianum
satis.
e cerchi persuadere
ser Giuliano Zona-
20
meum, cum
nimis rebus
non opponat ipsumque Nolo
gratias agas
istis
vice te
si
sit
quod
credulus,
se contradictorie
mea salutatione plurima prosequaris^^). domino lohanni de Montegranario et
rini a tanto.
Non
far
altret-
stia a rin-
graziarlo se lo rac-
primitus
domino Albertacio
mendavi<^'\
ac magistro lohanni de Esculo
libenter etenim,
si
in
rem tuam
esse putas, te
com-
domino
comand6
a messer Giovanni da Montegranaro, a mes-
ser Albertaccio Ricasoli ed a messer
Giovanni d'Ascoli. 3.
Cod. otnette facere coniect.
,
che ho introdotto per compire la proposi^^ione.
9.
Cod.
or
dava cuncta cancellato magistro omesso
i:el
e corretto in contra
tcsto,/u aggiitnto in margine
Verg. Aen. IX, 134-37; ma il i" v. dk « prae ». (2) £ questi lo Zonarini, coUega P. Zambeccari nella cancelleria del
(i)
testo nel
di
comune
bolognese.
Della credulita
sua neile predizioni astrologiche, ne' presagi &c. sono
documento
ie
epi-
Cod. protendant
13.
W altra
Messer Giovanni da Montegra-
(5)
tempo Baldassare Coscia, cardinale di S.
Eustachio, legato pontificio a Bo-
come suo ambasciatore nelia primavera del 1404 erasi recato a Filogna, e
renze;
cf.
R.
Arch
di
Dieci di haVia, Lega:{.
cf
Istriii. e leit. tniss. 2, c.
IIII,
epp. xini, XV, xviii;
294, 298, 321.
I,
-
naro, dottore di leggi, serviva di questo
stole direttegli nel 1378-79 dal nostro; lib.
22-23. lohanni
mano.
14 maggio.
Stato a Firenze, c
commissarie,
60 B, « Legato», Di messer Giovanni da
EPISTOLARIO
i6
Se lo jesider». ancne prcsso il card.nai legato interporrii propri buuni
meo, doinino
cum iusseris, recomrnittam^'\ "gentilis et in aliquo fidem me nondum adivit; si requiret T T
cardinali,
tuus consanguineus D
'
chl'rijrei«r*mue
meam, mc comperiet
suo parenie che e\i ha racco-
narde.
a quel
esse tuum.
et vale,
mi Ber-
dilectissime
Florentie, nonas iunii.
V.
A
5
SER Galieno Palmieri da Ter\i(*). [P',
C.
76
B.]
Galieno de Interanne cancellario perusino. Firenze, »4 giugno '404-
Non di
si
stupisca
non avere an-
cora
dopoche
visitavi
post restituta colloquia, vir insignis
litteris
karissime,
filique
ricevute sue
lettere
non
te
Si
non
lo
quidem tempora,
post tanta
mireris.
lo
scrivere 4 tornato possibile.
quibus Ligusticus
Ascoli (forse
XXV;
ep.
1'
ille
serpens cuncta precluserat, adhuc incertus
Innamorati?
cf. lib.
duca
VI,
238) non so dare invece
II,
dominus Al« bertacius », non batteremo forse una falsa strada, identificandolo col famoso quant'
In
notizie.
d'Antonio
Albertaccio
drone
di
blica 11
fiorentina
duca
;
uomo
prepotente ed audace,
che commise crudelt^ e
repub-
nelle guerre contro
Milano, di cui fu nemico
di
fierisslmo
fine
«
mori
e malefici senza
nell' ottobre
Cf. Passerini, Gemalogia
del
1422.
e storia della
jamiglia Ricasoli, Firenze, 1861, p. 145 sgg.
Certamente il cardinal legato di Bologna sopra ricordato. (2) Prima ancora de' Bolognesi, cedendo non gia alFarmi, ma alle lusinghe, avevano aperte le porte della (i)
citta
loro
ai
ministri del Visconti
i
Perugini; quantunque Firenze, disposta a tutto,
antichi
pur
alleati,
di
non perdere
avesse
prestato
i
11
de Scrufinis de Padua
»,
che
sl
tro-
d'un anno in Perugia qual commissario vlsconteo e n' avea conseguita la cittadinanza (arch. Co-
vava
Ricasoli, pa-
prestiti la
e cosi
tita,
vastissime tenute nel Chianti,
che aiutb con larghi
la par-
19 gennaio 1400 Piero di messer Ugolino « de nobilissima prole
«
al
Milano, profondendo denari e
di
promesse, era riuscito a vincere
da
piii
munale di Perugia, Ann. decemvir. 399, c. 4 A, 4 gennaio), assumeva solennemente il governo della citti in norae del suo signore, confermando insieme 1
i
capitoli, a tenor de' quali era seguita
la
Ann.
dedizione;
6a,
cc.
8a
sgg.,
decemvir.
14 B e
cf.
1400, Pellini,
Hist. di Perugia, par. II, lib. xi, p. 118.
Soltanto un mese dopo per6, e il
22 febbraio,
sottomissione
la citta
al
ciofe
festeggio la sua
Visconti con una pub-
blica e ricca processione, alla quale fin
dal 4 diquel c.
29
priori
B,
mese {Ann.decemvir. 1400,
« Declaratio
festivitatls »)
avevano decretato
d'
i
intervenire
corpo, vestiti di rosso, unitamente
suoi
in
loro
allo
Scrovegni, commissario ducale,
al
tredicimila fiorini richiesti dal papa a
notaio loro, ser Gioacchinodiser Neri,
soddisfazione d'un vecchio credito van-
ed al notaio delle riformagioni,ser Ga-
tato dalla
Camera
apostolica.
Ma
il
lieno
Palmieri
da
Terni, colul
ap-
;
COLUCCIO SALUTATI.
DI
eram nunquid locum
et officium
virum oratorem nostrum, qui /-
«
.
•
com'
aveva,
nostro
Coluccio
ei
personal
ogni
confessa qui, troncata relazione.
Le
chi fu ser Galieno?
Or
possediamo
notizie
peru-
gino; e noi, giovandoci degli Annali decemvirali, verremo ora a riassumerle.
Nella monografia dedicata a Fran-
Montepulciano (Corrispond.
cesco da
X) abbiamo gii messo- in chiaro come costui, quando nel '93 subentrb a ser Lodovico Tommasoni da Rieti
del S.
perugino,
cancelliere
di
nell' uffizio
avesse conseguito dal cotnune un coa-
Fu
diutore.
quale
per6
questi
negli Annali
Galieno, del
ser
prima menzione che
la
rinvenga appartiene
si
al
29 giugno deiranno seguente, in cui, ad onta di non sappiam quah opposizioni, cosi
proposta
ratificavano
priori
i
de' loro
predecessori di
compensarneiservigi:
la ri-
Item.volentes
«
« ministrare iustitiam et laborantibus « pro statu « «
bono, pacifico
communis et populi non subtrahere, sed
« lere laboribus « tes
« cellarii
«
coadiutoris
perusini, et
fi-
can-
quod sine coadeservire
utilitatibus
hoc ut pro preterito
suo salario
« futuro
«
et
diutorecancellariusnullatenus posset
« ad
«
debite consu-
ser Galieni Palmerii
« plubicis {sic)
«
Perus. premia
ipsorum; consideran-
«de Interanne,
«
tranquillo
continuos labores prudentis
« delis viri
«
&
& mercede
tempore
quo
satisfiat
et
de
etiam pro
cancellarius
retinebit iuxta et secundum formam ordinamenti facti super tali materia tempore dominorum priorum proxime preteritorum, de quo
ipsum
Coluccio Salutati, IV.
providerunt
punctaturam factam de ordinamento
.
.
.
manu
« salarii dicti ser Galieni
Andree
«
.
.
dicti
momenti sub
vel
quacunque verborum conceptione appareat, mandantes dictum ordinamentum manu dicti seri {sic) Andree debere
« posse
« iuxta ipsius
quo ad omnia & tenorem»;
et
exigentiam
Ann. decamvir. 1394,
mato
exequi et obser-
fieri
omnibus
« vari in
c.
92
Confer-
B.
cosi ufficialmente nel suo luogo,
Galieno continub a servire
ser
mune anche quando, coUa di
.
nullius
fuisse [et] esse
« valoris, efficacie
«
comune
propri servigi al
i
Andrce Matteoli
ser
&c.
-.
«
riscon tutte a quegli anni ne' quali egli
prestb
Perusio
•
scripsisset,
de
«
si
•
secunda
te
manu
« constat
rife-
lui
J
1
«
« ser
che intorno a
•
1
J,";^^'?,^'p,im°
volui prius quis te
est^'),
cumque michi de
punto, col quale dopo cotesto avvenimento, tanto a Firenze increscioso, ser
meus
•
status exciperet mformari;
quo per nobilem
commutasses.
frater
17
Francesco
da
Roma, dove chiamato,
co-
il
partenza
Montepulciano per IX I' aveva
Bonifazio
cancelleria
la
perugina
ri-
tornb nelle mani deirantico suo reggitore,
Con
Tommasoni. medesima
il
provvigione
quale gia,
il
aprile
troviamo
1396, noi
dai priori stabilito « «
colla
era richiamato a Peru-
costui
25
quella
infatti
quod prefatus
ser
Galienus ex nunc huius virtute pro-
« visionis « liter
sit
et esse intelligatur simi-
electus
adventus
«
reformationum
anno
uno
pro
«
predicti
in
dicti
a
die
abreviatorem
comunis
»;
Ann.
396-97, c. 44 b. E siccome, partito che fu ser Francesco, si deliber6 di portare il tempo per il quale decemvir.
il
1
Tommasoni doveva reggere da
cellierato
uno
a
il
can-
anni, cosi,
tre
«
quia offitium in cancellaria debet esse
«
unitum
» e
perche
« electio cancellarii
« et abreviatoris retroactis
« fuit
semper
Galieno
si
temporibus
facta simul »,
anche ser
trov6 confermato in carica
per un triennio col salario annuo di fiorini
cinquanta d'oro ed ogni altro
(i) V. nota
I
a p.
19.
^,[J'^rZ"!t,!Z'. ed avendole, auali
bramava.ottenute,
EPISTOLARIO
i8
gu
pens.va . f«rti vivo seco, qu.nd'egii voiie preve-
clecreveram ad te scribere.
toporghunquesito.
quoniam
sgj-jiiyj
sed
quodque
gj iuvenis prevcnisti;
;
mostrare
propria
la
gratitudine
ai
suoi che nell' eleggerlo non gU avevano risparmiate le lodi, come ad ufficiale solerte, amatore delio stato popolare, il brav'uomo di ser Galieno raddoppio di zelo; e ne consegui r anno appresso la meritata ricom-
signori
pensa, perch^ sciuto
di
trenta
(Ann.decemvir. il il
di
fu accre-
suo salario
il
nel
giugno
b); e
quando
fiorini
62
c.
397,
1
dicembre 1398, essendo spirato termine deila sua condotta, si trattb riconfermarlo, ebbe un nuovo au9
mento
venticinque
di
decemvir.
arrestarono ch'
gli
177
c.
1398,
il
qui
si
gradimento comune, giacche
r 11-12 giugno 1399
mando
Ne
attestati di
ricevette dal
ei
Anti.
fiorini; b.
priori, riconfer-
i
Tommasoni
cancelliere
in
senem me
et
liberior
sed antequam
disserendum proposuisti.
aliquid
onore ed emolumento che airufficio suo s' appartenesse Ann. decemvir. 1596-97, c. 81 B, luglio. Desideroso di
occupatum
prior scripseris gratias ago, pre-
« diolanensi
et inclite
multiplicibus
« sine,
Peru-
civitatis
perversitatibus,
angustiis et ansietaiibus, asi-
« variis
non desistunt; itaque, cum vir providus ct omni fidelitate refulgens
« stere «
Galienus Palmerii de Interanne, abreviatorreformationum communis
« ser «
« Perusii,
qui
die
noctuque quantum
« sit assiduis laboribus, «
&
« discurrenti « ptus
et
« est cui
omni
cura, fide
unicuique libenti
solicitudine
animo
propinatus
nusquam
{sic)
non occurrit manifestum &c.
Tutta questa alacrita era, del dal nostro
notaio
da
cui
d'
lungo tempo
premio
un
aspirava
perugino, che
cancellariato
».
resto,
spiegata per giun-
gere al conseguimento a
et
ingenio prom-
et
il
:
il
Tom-
masoni, vecchio ed infermo, non poteva piu a lungo conservare. E difatti, non appena ser Lodovico manifestb I'
intenzione di ritornarsene a Rieti a
per un quinquennio, altrettanto face-
vivervi in pace gli ultimi suoi giorni;
vano per lui.assegnandogli
il
di
stipendio
censettanta fiorini ^Ann.decemvir. 1399, cc. 88 b, 90 a. verno avvenuto aff^atto
II
mutamento
in
Perugia non turb6
go-
nostro notaio, che da « vir
il
« industriosus », quale lo
vediamo qua-
suoi colleghi, seppe pro-
dai
lificato
di
cacciarsi tosto la
benevolenza de'nuovi
che fu nelPestate del »402; il luogotenente ducale ed i priori, considerando che « experientia vera cogno« scitur
« ser
quod
vir providus et discretus
Galienus
.
.
.de Interanne, abre-
reformationum communis Pequi de negotiis pertinentibus ad
« viaior « rus., «
dictam cancellariam
fuit
iam diu et com-
governanti, e ce ne dk indizio questo
« est plenarie
curioso brano d'eloquenza curiale, con
«
muni Perus.
utilis et
acceptus et suis
«
exigentibus
meritis
honorandus
«
merito
cui
addi
10 dicembre
deliberavano
suo salario: « iuri «
che
fosse
« Item, cuni
consonum
quam
gli
1401
et
pagato
tam dignum
mercede
pro illustrissimo
eorum
sa-
sine aliqua cunta-
« tione persolvere et
« cipe et
et co-
emergentibus nulla
« simulatione deficiunt, de
« lario et
il
nichil
equitati
hiis, qui sedulis vigiliis
« tidianis laboribus
«
priori
i
et
maxime
narono
commendandus
»,
et
determi-
eleggerlo in successore del
Tommasoniper due
anni,a cominciare
dal 1° settembre, con duecento fiorini
d'oro airanno di stipendio, netti Ann. 1402, c. 90 B, 9 agosto, e ;
decemvir.
C.95 B, 22 agosto: «Electio quinque camerariorum pro electione ser Gaet sua conducta pro cancellieni
cf.
hiis qui
«
serenissimo prin-
«
domino domino duce Me-
d'
informatus, esset
« lario ».
Scaduto nel 1404
il
tempo
;
COLUCCIO SALUTATI
DI
19
ad quesitum veniam, dic, obsecro, Galiene: ubinam
unum
Prima
alloqui
per6
di
desidera saper da lui perch4 aboia, scrivendogli, fattousodela voi».
trattarne
pluraliter didicisti
etiam perusinus.
est
tibi gentilis
non
aut patrius,
patri loqueris,
ipsum mendaciis onerare
?
si
mecum loqui volueris, singulari, non mccum utaris oportet^*\ nam quantum ad honorem attinet, perfectius et honorabilius arbitror unum esse quara plures. plus enim perfectionis habet unitas, quam monadem expressiore vocabulo Greci vocant, quam aliquis numerorum. unde
recte
si
loquendi numero
plurali
Nunc autem
non
estC').
postremis epistole tue
velle
monas
dignitatis et perfectioiiis gratia hec
meticis appeilata
15
mos
unus sum, admoneo, non turba, non populus, non aliqua
nescis,
multitudo; quo,
10
est hic
linde mutuaris ergo, precor, istas ineptias?
cum
honorine ducis, 5
non
?
quando
quam
nunquid verum putem quod Aristoteles
me
videris ex scribit
:
multis
frivolezze.
Vien quindi
scire
domanda
autem
amare multas
simuU'*);
quod etiam Ciceronis
pu6 aver perfetta
nostri
amicizia con molti,
come non
auctoritate confirmas, qui ita contractam
rem
angustum
esse et in
adductamscribit, quod omniscaritas aut interduos aut inter paucos
20 iuncta
videatur*^').
et
possumne auctores
quid?
vel disputandi dihgentia superare? 7. // cod.
ripete utaris
1
1-12.
illos vel
eloquentia
consuevit Cicero de Aristo-
Cod. arismetricis
18.
Cod. ut, corretto d' altra ntano
in ita
della sua nomitia, ser Galieno venne riconfermato in carica per altri cinque anni a cominciar dal futuro settembre il 15 dicembre {Ann. decemvir. 1404, c.
64 a);
sto 1410
di bel i
« camerarii »,
il
29 ago-
nove dei
a ci6 deputati,
« raaverunt pro « futuro
nuovo poi
dieci priori e
dieci
« refir-
unoanno prossime(«c)
magne
brisprosime
«
quentie et prudentie virum ser Ga-
(sic) futuri.
.
.
elo-
«lienum». La conferma defl^ufficio non gli mancb neppur Tanno seguente onorevole i
servigi
viaino
Bartolomeo di ser Giovanni da Perugia. Galieno erasene allora gia partito {Ann. decemvir. 141 2, c.
al
in poi e per
(i)
cemvir. 141
1, c.
59
b,
22 luglio);
ma
fu
sempre
Non ho
le
sue tracce.
potuto identificare que-
st'ambasciator fiorentino amico
di
Co-
luccio.
(2) Cf. II,
comune
per diciott' anni di seguito (Ann. de-
90 a); forse per ricondursi in Terni E noi perdiamo d'allora
sua patria.
al solito per lui e ricordante
che aveva prestato
17 agosto 1412 noi rile-
dagli Annali V elezione a
cancelliere di ser
incipiendo in kalendis sectem-
«
II
difatti
l'ultima.
lib.
(4) Arist.
E
VIII,
ep. viii,
394, 410, 411 &c. (3) Cf lib. VIII, ep. xi;
II,
Eth. Nicom.
X, XI
De
amic. V, 20.
;
420 sgg.
IX, x,
cf anche Mor. Eudemior. VII, (5) Cic.
alla
fattagli
da Galieno se egli cioe consenta nelr opinione d' Aristotele che non si :
amicum esse secundum perfectam amiciciam non contingit, quemad-
modum non
i
L' esorta quindi ad astenersi in avvenire da siffatte
singulariter alloquaris.
ad id quod queris veniam.
« tu »
lupiter ab aryth-
aUter igitur posthac me, sicut optime
fecisti partibus,
il
gran lungasotto ogni rispetto piOi opportuno. di
11,
5.
48.
amare
piii
si pu6 donne
;
sentenza che Cice* rone conferma.
;
EPISTOL ARIO
zo
Troppo degni
di
son que'
rispctio
due autori, perche sia
Ja
lecito
essi
diss«ntire
tele diccrc
quod
fluentis auri fluraen
simis exundabat.
ingenium
possum
romanus suo par habuerit imperio^*^
populus
eius
igitur
unico verbo totum expedire quod petis
ma poichi, ad onta di ci6,GaUeiio mo-
auctorum sententiam confirmare.
stra di dubitar det
velut dubitabih
loro asserlo, convien dire ch' egli abbia qualche mottvo per farlo.
trarium occurrisse, quod,
non
Inianio
e
negare seuo ad una
possibile
che
in
virtuosa comunit.-l
possa esistere ami-
tot rebus pretiosis-
esset'^''';
de Tullio quidem scriptum est quod solum
et
quodam,
prebuit questionis.
ticamque concordiam
gabimusne quod
5
rationis aliquid in con-
non exprimas, materiam
licet ?
tantorum
verum, cum ex hoc dedarari,
petas, credo tibi
quid
et
et
cum
ut cetera sileam,
forte
tibi
civilem poli-
auctor uterque coiicedat, ne-
et araiciciam
non unum aut lO
inter cives amicicia possit esse,
cizia iniera.
paucos, sed etiam inter plures; imo, quo verius loquar et rectius,
nunquid amicicie bonuin, quod quanto universalius
interomnes? giacchi chi vorri credere che Iddio abbia negato ad un consorzio di buoni quel che concede ad ognuno di essi in particolare ?
al
Forseci6accadde tempo degli De!
falsi
e bugiardi,
cst
tamo
hoc munus Deus
perdila vino influsso de' mollitudine credenti
tulta
fu
cum uno
cuilibet
quidem quod
Gentilitas
unum
solo ed un' anima
anima una
et
Hieronymi
sola,
copulata,
:
nondum
sed
qua legimus
in
ritas,
illud
quo
(3).
vera enim
quam non
dito il divino precetto d' amar il
prossimo come se stessi,chi vorrebbe asserire che nella societi
una vera
allignae
fuisse repertam.
crcdo
15
diffusum forie non
late
utilitas
si
proximum
de celo descenderat vera ca-
credentium erat cor 20
rei
verissimum
ut
sit
aureum verbum
necessitudo est et Christi glutino familiaris,
non
presentia tantum
palpans adulatio, sed Dei timor et di-
et
conciliant'^'').
in perfectione
siquidem 25
quod precipimur impleamus; iubemur etenim
ut nos ipsos^^); nec
enim
impossibilia precipit
omnium Christianorum
nobis Christus; quis vetat
in
vero capite
societatem veramque perfectam
et
absolutissimam amiciciam esse
per-
fetta universale a-
micizia
diligere
vero
dicent
dices,
cristiana
non possa re
christiane doctrine,
fit,
illa
vinarum Scripturarum studia ban-
toti
imo
sed
multitudinis autem
:
corporum, non subdola
fu
paucisve concesserit,
bonum tam
illa
an dicemus quod
?
aliquando legatur una cohors se letam pro salute totius
exercitus devovisse.
animata da un medesimo sentimen10, ebbe un cuor
dopochi
societati
bonorum hominum inviderit societati ? illi nusquam et nunquam talem amiciciam viderit, licet
ma dopochi
negabimus
divinius, poHiice
?
nasteria et ingentes fidelium
(i) Cf. Cic. Academ.
119, e
maxima mo- 50 congregationes adeo unitas, quod non
lege sanctorum patrum hystorias.
posse?
cf.
anche
I, II,
Plutarch.
(2) A. 60.
(3) Aci. Apost. IV, 32.
xxxviii,
(4) S. HiEKOti. Epist. LIII,iid
Cicero,
linum, 270
XXIV. p.
invenies
Senec.
Controvers.
lib.
s.
Opera,
I,
Pau-
540.
Cf.s.MATTH.XIX, 19;XXII, 39; Marc. XII, 31; s. Luc. X, 27 &c.
(5)
I,
in
a
COLUCCIO SALUTATI.
DI
dubitabis inter multos firmissimas
quod amiciciam impediat
est
multos
inter
L
i
j.
.
ad
alia
I
1
.
1
multitudo; ut non
rimus, impossibiHtas
mortahum
•
•!•
1
sed
et vitioruni
•
potius
hac
in
zia ira
fomentano
fons et
actu
quam
te e
benivolentia,' capere potest noticia amicicia est;' ut inter tot quot r r T
"sa
mutua
si
mutua
si
amicicia
et nota, inter tot et
sit
tam
fuerit,
possit
1
diat,
ubicunque benivolentia
cum
respondere in amore
^
ciciam,
si
20 auctores
rr
vel
sentire.
fortis,
•
-^
ariectus
intelligere
acquisiti vel infusi
non
ut nota fuerit,
1
maneat officiorum
tamen tam
quod non
•
nam
si
actuum impotentia non
dispositio ^
quam
voluntas
'
; '
alias
virtutum
tolluntur,
enim non
si
esse,
quam
adversis?(2)
quenam maior virtutum
.''
1
te
vel
si
in
illarum
30 presiderent, non
quam
aliter
fortitudo
nisi
divitum,
vel qui rebus publicis
felicium
et
miserorum
quique inter hec crebra rerum alternatione versentur; temperantia per 5.
ho
Cod. poliphilis
tollo via.
(i) Cf.
26.
6.
Cod. adversitate
Cod. indigeret
Cic. Ep. ad Brut.
-
I,
11.
Dopo autem
cod.
dd di nuovo hoc, che
tolleretur
i.
(2)
Cf. Cic.
Dc
off.
^"J,^* trl^^moi"
\"ZtiZ%^^dpTo-
ra
Niun infatti vorammettere cne
fet^to^^venglino ^
mancare, perche
le
manifesta^ioni efacciano
steriori
difetto;
«'«•imenti converrebbe ritener altre-
clssi^nr^X^siltere
negli atti esterni.
exceilentium munificentia magnificentiaque potentum, iusticia pu-
dominorum
Ma poiche la re. Clproca benevolen-
hoc idem vuaf manifc^sursl
iniuria posset
concederetur hoc, liberalitas non esset
niens magistratuum, distribuens
for-
^'"'""^^
supersit
fortune fiatibus indigerent prosperis vel toilerentur
si
'^ '"
reciproca
tramuta
habitus
'
non temperatus aut prudens qui semper non contingat
ami-
et
esset iustus,
virtutum actibus non versaretur; quid prohibet quod in amicicia
•
11 credam hec
non
;'
4 si
mutuam
consideraveris habitum,' Ucet officio-
si
rr
illos
esse posse;
dicemusne dehcere vel rescnidi cantatem
.
.
mox
j-
^-
vel impotentia, .
et
mutuam
et
ut vult Cicero'^'^
desint actus, absentia vel ignoratione, vahtudine 1 r J^
et amicicie •
notam
sit,
provoceris;
si
nam
esse necesse est.
1
et
sit,
minus hominis
nichil
non
et amicicia;
i
imo,
rum
potest
esse.
D'aitra pane la benevolenza e fonsostegno deiamicizu: e se
'1
benivolentia sequestrari et nichil impeab ipsa nequeat i i
i
di-
la
scordia, sicchfe i a diriasemaidifficiie, non impossibile.
perversitate
ceterum benivolentia principium
hec etenim,
moltise non
i^uTopla^d"^!"*
est,
quoniam
25
1
recte sentire volue-
si
n, null altro pone °?<»'o'° a";^™!':"-
edellecupidigieche
n
•
mipellentium
et
hoc autem vicissim contingere simul multis; ergo
15
audacius
ut
•
polyphihe,
sit
astruenda,
difficukas.
custos amicicie.
10
1-
•
ad discordiam mchnantium
cupiditatum
... 5
j"'
]•
1
atque, i y
chibenconside-
nichil
fuisse.
hominum
dixerim, inter omnes, nisi sola perversitas
atque
non
amicicias
21
II,
xix.
:
;
EPISTOLARIO
aa
Or invece k ben noto che le virlQ
incontinentlum vel eorum quos insensibiles appelLimus. ii
b?
enii"' qu' dispositiones
*"' !''!!74''uistino,'
habitibus
»
animorum
conservantur,
stant et
ut
licet,
non
sunt,
illi
actibus virtutcs con-
volunt, actibus
acquirantur.
ego vero cum Augustino crediderim virtutem esse bonam qua-
qua nemo male
litatem mentis, qua recte vivimus, v«chfo"«o'^ai"-
Anstowie^Vr ramicizia e
provato
uomo
sophi
che "° non possa
amar contemporaneamente pic donanzl quel cne ne iiFiiosofo.jeg.af;
ferma OviJio
nobis operatur
'"
rctuHsti,
... rationcm
ramore,
perchinonipunto
D^"5
^o^"^
vcluti •
•
i
simul _
i
•
i
rctlaens, •
j
•
mquit
•
i
:
i
^ ?
vyh negat Ovidius dicens c
iUe
.
cst repetere
certe,
Noster
ben pi"g"ve,' n"a"
^t)
"""satomoTl^^^e
Tex autem et infra
Salomon
his
:
fueruntque
merd insiememolti aniici? Infine se raraicizia,
come
la vir-
consiste neli'abitoeneii'atto,
in
tempore amare duas. te
deprensus inermis,
amo
I5
(»).
has omnes ambitiosus amor
hoc maiorc vcrioreque
"t
ccnte
auctoHtate •n
mille
tii,
stant
^
uxores quasi regine septingente
ei
veritate sententiaque, T '
P hi losop Hi, concludere: amat i
regmas
•
habitu et
10. ac"l Cod. in
W; 20
amore;
et
nonne
,..
tre-
Hcet,' neglecta O
mu-
quis ardenter mille
.....
•
concubine
1_
L
'l'^
•
concubmas, ergo potest habere simuiter amicos 25 ...
et
nam utrmsque
.....m m .-^
probem, de Salomone legiraus:
itaque copulatus est Saloraon ardentissimo
•
neres,
teste
puellas,
(3).
araavit mulieres alienigenas multas nimis
qua stautc T
<^5).
]•
»
memini, Gretine, negabas,
aliquera
ego decipior; per
te
quod autcm 10
?
:
Denique quas tota quisquam probat Urbe
molte
pnn-
a dualitate discedens inquit
et aHbi
amar
quod, i
nonnc hoc
Ecce duas uno tempore solus
po!"per'che"non'^-
sit et
i
cipium ac rcm dubiam Tc paritcr dubia confirmarc ^
Por
puo
5
Philo-
auctoritate
qucmadmoduni non amare multas
obsecro
est,
quam
_
Tu michi, tu Uno posse
sicche se taiuno
utitur et
nemini contingerc quod multis amicus
quid ratiouis
;
nam quod
(>.
par est ratio.
denique
si
virtus et amicicia .
.
actu, ut satis supra
14. Cod. deprehensus
23. Cod. omette neglecta
probatum
19. L' e
25. similiter e nel cod.
est,
.
quis exigat
di probem e nel cod. in rasura,
aggiunto
in
margine
d' altra
mano.
27. Cod. omette et
(i) Cf.s.
AuG. De
liber. arbitr. lib. II,
cap. XIX, §§ 50 e 51, in Opera, (2)
OviD. Amor.
testo nel
4**
v.
II,
x,
di « turpis
I,
1-4; ».
1268.
ma
il
(3) il
Ovid. Amor.
II, iv,
47-48
testo nel 1° v. da « probet ». (4) III Reg. XI,
i.
(5) III Reg. XI, 2-3.
;
ma
COLUCCIO SALUTATI.
DI
nipsa
in
quod maxime
'
iuxta
amicicie proprium
cohabitare, videh'cet convivere, ' '
'
inter absentes amicicia?
um
'
'
'
est,
5
Philosophum
23
conversari
cum amicus
an,
actum exerceat, amicus
r
^
dormit, ^
amicicie
licet
1
~i
non estr
rorte
nonne durat
?(')
manet duratque
11
111
nec metus
sit<^^).
'L^TsLnza, sonno forse
ii
distruggon siffatto vin-
^
Philosophum
iuxta
uno
sclHcet gaudere,
dere,
si
tristetur
impossibile
gaudeat,
si
sit
chi siano gli amici,
'
cum aHo .
f.
.
mane cum uno runus carissimum
guere, ut
vero
ly.
,.
.
cum aho
....
erterat,
ista distin-
nuptias
munus
quo ad unum amicicie
et officium
cum
vacabit amico,' non tolletur amicicie
niam
non
si sit
amicus, perinde
si
'
sistant, iUi
gaudentibus gratulentur;
citantibus
illi
20 vera
officia,
sit,
dum
nec
patrocinentur.
poterit quis desiderare
alteri
'
ut
dolentibus as-
sufFragentur infirmis, pla-
isti
hac amicicie societate,
in
quod amicicia
do""'' ^p^"? "^ '°: ro contran, cne ad si"bUe'rsrguirt f es-
ad'un't"mpo,'con! dividere le gioie ed i
doiori deiie per-
postulabit.
sicche, senza sciog''^'' ' vincoli d at^':"°
''°"
''""''• a
potra
ciascuno
'^
si sibi,
mutue ncxu iuncta isti
com-
quod
altero necessitudo;'1 quo-
fuerit amicicie
multitudo, distribuent se per l
di
piere tutti que
sone amate;
satisfactum ducet et erit ac
sibi
denique '
vacavisset.
alteri
maxima
deserat,
'
nesce loro
,
prandens comedat, paulo post munere consolationis expleto. si
fun-
tristari, fletus
phine quidem poterit temporibus
(').
cum
contrarios actus agere, o
; '
Anzi, ove parec-
in
amicorum multitudine quod simul unum oporteat; quod quidem
15
«o" quando run amicoconvive colse
sanctissimum amicicie fedus inter absentes dormientesque, Hcet pro tunc nichil agant aut faciant quod amicicie
10
chi pretenderi che essa non abbia vita
sue^cure^i"^'"'
poichetraungruppo numeroso d a-
™"
'•'"'^''^ ^^*^''^
disstribuire
gli
uf-
a ciascuno convenienti.
fici
si
et
si
in caso contraquante volte
rio,
solum unus pluribus ^ pietatis
sit
amicus, aggredietur maioris urgentiorisque Ot> n O '
ofRcium vel quod
differri
nefas
sit
vel plus afferre valeat
nocumenti plusve secum
utiHtatis vel toHere
ut cetera dimittam,
si
'-'
'
25
pubHcum
par patrie necessitas et amici, nonne
^
'
t^
'
si
debba trascurar or q^u«to or queii' a-
nam,
afferat rationis.
eodem tempore coget urgebitque
simul et
non awerrA che
'^'
chi, pio,
'^
officium 1private
per
dovendo
i^ patria
non
esemservir
o i'amico
sacrincneri
quam
'^"or°p''oTchrinfi-
privatim contingere cause, quibus ofiicium amoris non differemus
so'no "bb°ig'arci°'a
necessitudini preteremus
j
,
solummodo j
desertores,
j
1
•!•
1
laudabihter j
sed
sexcente possunt tam pubHce
?
1
et honeste,
,
sed etiam
.
.
cultores
1
]
.
deseremus, non ,.
.
.
potms amice necessitudmis
amoris;
et
venir meno agli amici, senza che perciAsi abbandoni ramicizia, osipec chi contro di essa,
30 vixque poterit contingere casus in quo non
6.
aut] Cod. au
nere] Cod. nune
che
fu aggiunto
8.
in
margine
(i) Cf. Arist. £//;. (2)
La
Cod. omette
27. Cod.
stessa
da due
sit
aggiunto
in
volte officium
d' altra
28.
sit
margine
amicorum d' altra
mano.
Cod. omette solumm.
-
officio-
12.
mu-
deseremus,
mano.
McoOT. VIII,
V, 3.
cosa dice del resto
anche Arist. (3)
Eth. Nicont. VIII, v,
Arist. Eth, Nicom. IX, x,
5.
i.
:;
;
«4
EP
rumque quanio sara
inaggiore
numero
il
Je-
f^'etoic'verTi'fauo
TO
ARIO
L
delectus probabilis et honestus, ut quantacunque
corum
multitutlo,'
imo supcrabundantius
rccte colatur amicicia,' vera deesse
si
/
non possint r
suppetant et ministrari
et afflucniius
munera
cum
vel a te,
vice
.
•
officiaque dilectionis, vel sperare poteris vel hnbere
contingat
si
namque
contingere
;
dicemusne dissolutara amiciciam vel in aliquo defuisse mansit enim habitu,
certe.
che
tanto
ve°r"
fondo ni Aristoteie n4 Cicerone le negano
omni
licet
]]]•
non posset
defuit animo, hcet adesse
in
que quidem adeo ]
.
.
esse
r»
Philosophum
mveniam
nec
possibile,
.
•
i
i
modo
coutradicerc nec Ciceronem nostrum aHquo
amkizu
utcrque raritatem astruit; Aristoteles autem difficultatem
giunge che
mente
si
difficii-
pu6
si
....
.
suJ,^'che
nutre*pTiui'*quena cioe la quale, come vuoie cicerone, nasce dall' attrattiva che esercita la virtCi, e fa si che
,
i
.
fecissc
talia
.
.
,
quam
Habes
meum
sic
'
super hac
aHos auctoritati
quod autem T
qrare.
O
plcctar, paucis
.,_. i
tuam
sperasse.
nos
doleamus ea nunc non
esse,
animum non
verum, ut
re,
20
negare.
arbitror, claraque ra-
Hber tauien csto sentire quod Hbet; nolo quidem
tione iudicium. vel
vi-
.
legimus, o
possibiHtatem eorum inducamus in
te Gii indica finaimente di che sorta
...
autem Qui
Gaiieno
giiere o°di re"s"in
.
15
adiecit.
i.
.
.
dcbant, iDsos potms concuDisse credidenm
nudrito deside-
ar°duri' a^c"ulsto°
.
sed
negare.
multitudmem autem amicorum, quoniam non audiverant nec
rin-
venire. sicchi 4 da credere che della poiifiiiaabbianben-
non 10
privaretur tunc actu, nec
officio.
e^prLonVii pen°
ed
potest; ?
quod quicquid discrepent, imo somnient, disputantes
vera suHt,
qui nolunt hoc
"sia^rar"! Aristotele ag-
3
egrotes, amici tui sperare poterunt vel recipere versa
quod quidem
?
.1
•
i
spexeris
sono
ami-
sit
quam si cum paucis amicicia contr^hatur. quid enim ? lac unum aut duos anncos esse tibi; nonne poterunt ambo, tresve simul poteritis similiter, egrotare? quid tunc, si communia repossint,
ramicizia impone.
ci
S
officia,
dWnTplrefdoveri cbe
I
mee, que nuHa
scire desideras qua te dilectionis ratione T
expediam.
i
benivolentiam
m
... serviciis
simul aiiecerint
plusquam Hceat
sit,
non
quam
AristoteHca, •
i
contrapassis, hoc
...
com-
esse vult
mu- 25
•
i
est qui
ultro citroque _, Plauti
,, nam quod de
,, vere^'-'.
amicicie
alH-
'
.
commodato commemoras, non
Iibro
urbanitatis nichil
I.
enim
officium
omette
(i) Cf.
amo
7.
Eth.
Nicom. VIII,
19. Cod.
qua
dicit
alliciat
ho- 30
23-24. Cod. allegare
si
anteriori rapporti tra
mieri, intorno
v, 4. (2)
ratione,
quod magis
30. Cod. otnette homines
libro
Arist.
Cod. omette munera
munus, sed
amicicie
Ciceronica
te
est virtute amabilius, nichil
Cod. dilectus
28. Cod.
'^^^
fuit
Abbiaino qui
un'allusione
ad
glio
ai
il
quali
possiam dare.
S.
ed
il
Pal-
niun raggua-
;
COLUCCIO SALUTATI
DI
25
mines ad diligendum; quippe cum propter virtutem
probitatem
nunquam vidimus quodam modo diligamus
etiam eos quos Florentie,
vale.
ct
decimo octavo kalend.
^'\
mori lii mai ''"°f^°fj"",^'
;'°"
"'^" '^*Prr«
iulii.
VI.
A
5
[PS
c.
79 a; R',
SER Iacopo 3a; Rigacci,
c.
Manni
par.
(^\
cp.
I,
pp. 7-9, da R'.]
iii,
Ser lacobo Manni.
K
bis,
Ha giA due volte presi a mutuo dieci
decem ducatos mutuatus sum, quo subvenirem
^^''folZso'!''^!
novit Deus,
nec adhuc potui
tue,
de residuo
cum
aliis
De
ainic. VIII,
Come mai
la borsa del
28.
Rispetto alla data della presente e
Manni,
scr lacopo
quale nel 1401 era cosi
da osservar che
il
Rigacci, senza giu-
stificare d' altronde in
alcuna guisa
il
bcn fornita da permettergli
di prestar
suo avviso, indica Tanno 1405.
Ma
somme non
denaro
egli
fuor di dubbio.
Ac-
indifferenti di
comune
proprio
al
XII, ep. vi
(cf. lib.
485), aveva egli nel giro di pochi anni potuto ridursi a tale indigenza da dover ricorrere a Coluccio per III,
inganna
s'
cennando
difatti al
sini di recarsi a
fiorentino,
desiderio del Ca-
professare nello Studio
S. tra le altre difRcolta
il
contrarre un prestito di venti ducati?
che concorrono ad impedirne Tadempimento rammenta le precarie condi-
non
zioni in cui versava lo Studio stesso,
dati
la
Noi
nol
sappiam
possiamo
per
precisi dichiarar
piii
clii
maso, che erasi unito
molare
il
corae
dire;
mancanza
la
gruzzolo
fosse
al S.
di il
Tom-
nel raci-
mandare
da
al
notaio senese; ne indicare a quale intento
dovessero
servire le lettere di
raccomandazione impetrate
restanti carte
e le
dal pontefice per
un Ro-
il da Varano, signore di Camerino?), delle quali qui si tocca
dolfo (forse
Ben
dotazion del quale,
dotta a mille
quanto concerne a maestro Fran-
ma
miglior agio nelle note gli e diretta, la
tratteremo a
di lui
viii
all'
di
epistola
questo
Coluccio Salutati, IV.
che
libro.
ri-
la delibe-
somma
stata presa dagli uffiziali di masserizia
Tanno 1402
e
duro in vigore per un
triennio, cioe fino airottobre del 1405,
come
c'
cembre op.
cesco da Siena;
Ora
fiorini.
stanziata per lo Studio nel 1385, era
cui
di
egli dice
razione di scemar della meta la
sarcbbe possibile
ci
come
poi rispondendo a Francesco, era
invece discorrere con certa larghezza
dal Nostro.
riuscito"T rfccogliere l'intera somna da lui desiderata.
Cosi P' R' Ri.
(i) Cic. (2)
iam
ARissiME compater, frater optime, amice karissime.
10 aliqualiter indigcntie 7.
Firenze, 4 agosto 1404.
cit. si
par.
I,
il
p. 184,
stabih che a
bre 1405
si
decreto
del 2 di-
Gherardi, doc. Lxxxix), con datar dal novem-
(edito
1404
duemila dente
insegna
in
restituissero allo Studio
Riesce
fiorini.
che se
il
Manni dopoche
da ci6
S. avesse la
i
evi-
scritto al
deliberazione 2*
di
EPISTOLARIO
26
Ora per6 iasleTonmiaso
nunc tandeai
convenire,
Thomasius tuus
ser
ego mittimus
et
ine u ser
gU
invia venti du-
unum
ducatos viginti, pro quibus solvimus florenos viginti
tibi
cati
c i documenti de' quali aveva fatto
et solidos
richiesta.
tcras
meis utere, sicut
duodecim ad florenum.
commendaticias ad Rodulphum
et testificas
Nunc autem
grande stima, ma non vede maniera di procurargli unt lettura nello Siudio, tanto piili che ravversione in piii
occasioni
me
firmiter teneas
adco diminuta
Studii sunt
modum
tissima a costoro,
5
nostrum magistrum
diligere
sed negocia
pro presenti anno tam expcdita,
et
omnino non vidco; timcoque quod
sue vocationis
manife-
stata da lui contro Fiorentini i noi
memoria niam
in
maxima civium
ad ducem Mediolani piano in despcctum R' Ri
3.
moria
poUicendo salutem Vannis de Ap-
et displicentiam
Ri memoriales aliarum]
/•"
4.
alie e
indicava
Intorno
come
ha
egli
fatto.
Come vedremo
(i)
meglio
poi,
mae-
Francesco Casini aveva risieduto concistoro ed era stato
priori di
i
capitano di popolo in Siena nel set-
tembre-ottobre
1384;
per
Tappunto
il
altri
3,
il
5
prise
X ArtT^
Durrieu, La
par Engiierrand VII,
sire
VEc.
des
de Coticy, en 1)84 in Bibl. de
Chartes, (2)
1880,
Vanni
XLI, 161 sgg. m. lacopo d'Appiano
di
altri
il
6).
pieno vigor£ degli anni, corsero allora,
come sempre succedeva, voci discordi e sinistre; ne mancd chi lo asserisse avvelenato dal padre, timoroso ch'
non cedesse Pisa
al
sca fiaba alla quale d' Italia, to.
II,
il
Visconti
I,
troppo
ha
ei
grotte-
di
cel.
Pisa,
fatto, riferendola senz' altro,
piii
gli storici
;
Litta, Fam.
Appiani
quanto profondamente
P.
ed
iinprovvisamente, mentr' egli era nel
vico d'Angi6, aveva preso e sacchegCf.
me-
Ri qixam
sua morte, scguita quasi
alla
tav.
Arczzo.
10,
11-12. quoniam] R'
quando Enguerrando VII, sire di Coucy, conte di Soissons e di Bedford, sceso in Italia per soccorrere Lodogiato
et alia que-
forse la sconcordan\a risale al S. medesimo.
dcUo Studio era gia stata presa dai Fiorcntini, non si sarcbbe esprcsso ne con lui ne con maestro Francesco cosi
(*);
9. P' vacacionis
testificationis
R' Ri presidet
litteras (sic)
R' Ri
/?«'
Florentinorum
ritornare alla sua integrita la dotazione
tra
presiderct in pa-
frequentia lecte fuerunt; et aliarum, quas
scripsit,
soldos ad llorenos (sic)
et
litter.]
Ri fuerint
stro
dum
litterarum, quas privatim scripsit,
tempore quo dominus dc Conciaco invasit Arretium^'), quo-
tria,
12.
notarii a
illius
Franciscum suarum virtutum meritis velut fratrem.
quod
lit-
hec hactenus.
maicstate domini impetravi et mitto. Per maestroFrancesco egli nutre
libet.
onore che non meriti. del
tempo
si
sbigottito
manesse dinanzi all' inatteso simo colpo lacopo d'Appiano, il giunto ormai
alla
Da-
rileva invece
grave eta
ri-
fieris-
quale,
di settan-
tacinque anni, oppresso dalle ingenti fatiche « che durare gli conveniva ogni
ogni ora pcr mantenere
suo
niori in Pisa ne' primi giorni d'otto-
« di e
bre del 1397 (sulla data precisa gia, come ci attesta Ranieri Sardo, Cron.
« stato
vato del suo maggiore sostegno. L'
Pisana in Arch.
fermita e la morte di Vanni debbono
stor. ital. to.
VI, par.
11,
1845, p. 233, cap. ccxxii, ferveva dis-
senso tra
i
coiitemporanei,che taluno
)),
dunque
il
vedevasi repentinamente
attribuirsi
pri-
in-
ad una causa del
tutto naturale, qual' e quella additata
10
COLUCCIO SALUTATI.
DI
dam, quorum vulgata nimis
constans hic fama cst;
et
quam ego tecum cupimus,
procurationem,
27
si
tentavero
nimis
interpellabunt.
soliti a
non dimen-
ticaretanto agevoi-
enim
istorum civium aures offensionumquc publi-
delicate sunt
carum gravis tenaxque memoria. 5
tentabo tamen,
si
tibi
mente
offesc.
le
sibique
videbitur; et hec diluam quanta potero dihgentia nec votis vestris
deero.
opto, fortuna, divina sciHcet dispositio, quc
aspiret,
quidem deesse
poterit,
non voluntas.
terrent
autem me plurimum
Sospett.1 inoltre
che medici ne avverseranno tutti la chiamata. i
quidam
quorum ahquis in repubhca plurimum iussa quidem pro ficultate facesconsuhte.
sui loci ordinisque,
potest.
tu et ipse
nimis enim facerem quod tanti
10 sam^").
viri
possem aUo-
frui
Fari tuttavia quanto potrA fare per uno scienziato di
me
quio et sua scientia quotidie de plurimis declarari que
tanto grido.
turbant.
hec hactenus.
Semel renda
amicus
discussi an
veritati vel
amico
veritas
prefe-
sit
nuper etiam disputavi nunquid plures amicos quis possit
(^).
postquam magister Franciscus, non dimittens physica, Socrates W, sed physicis moraha copulans, hberioribus de-
15 habere^'). sicut
lectatur studiis, scito
epistolas illas
serit,
vult
si
nugas meas videre,
meas mittam
non poterunt, non nocebunt. 20 quitor.
2.
5-6.
Fiorentie, sexto
P^ R'
R' Ri
interpellabit
nostris
grammatica.
e confermata dal
1397, cap. XX,
«
ch' egli
d'ottobre, «
2
Tornato a
interpellabis 16.
3-
II,
56, cap. dxvi,
c. 384; gli strapazzi, ebbe a sopportare il
quando
Pisa, ed
le
brigate di
in sul
Pisano
pHce egli
/?' /J2
tum la
Casini,
il
condizioni
dell'
Tavrebbe guarito a dispetto Fiorentini. Ma la sua fu una du-
ed a mandarlo con Dio. Verg. Aen. IV, 295. Neir epistola a Gerardo Aneche ^ la v del lib. XI; III, 342.
(3) Neirepistola
precedente
a
ser
Galieno Palmieri.
infermo
Tamava,
tardi a rinfacciargli la gra-
(i) Cf.
quale, secondoch^
a G. G. Visconti che molto
solo
giorno in cui
tuita offesa
».
a dar
il
ebbe bisogno de'Fiorentini, questi
(2)
notizia delle
tamen]
4.
imprudenza, perche non
non furon
chini,
il
(sic)
Tammalato mori, ma
ebbe
allettatosi,
testifica la presente, soUecitato
(4) Cf. Cic. Tusc. quaest. III, iv, 8
ed anche V,
rispose de'
R' oistorum
ad esser chiamato al suo ca-
pezzale
prodesse
P' R' Ri copulavit; ho corretto come esigeva
Minerbetti, Ist. Fior.,
Luccha cavalcarono
tosto
etsi
vale et illum plurima salute prose-
19-20. P' R' prosecutor
dal Sercambi, Cron.
cio^,
/?/
quidem,
ut ius-
id. sextilis.
P' esse
7.
forte
(5).
mox,
et
(5) di
iv,
11.
Le mandb
questo
libro, p.
difatti; cf.
37.
ep.
viii
Offre dare a tere in
man-
di
maestro
Francesco
le
let-
cui ha di-
scusso di questioni filosofiche intorno airamicizia.
EPISTOLARIO
28
VII.
A 79B; R',
[P', c.
PlETRO TURCHI<'>.
2b; Rigacci,
c.
Firenze, 17
par.
11-13, da R'.]
ep. v, pp.
I,
Petro Turcho.
o 18 agosto 1404.
Fece atto
d' os-
sequio vcrso
scovo
come
di
il veCesen.i,
a prelato ed
Cado^^Mlutesta' non appena lo vi-
V
sionis
dominum episcopum Cesenatem;
intuitu
"^ episcopum, ut illiusce
9^^'^^'^^
sum prime
veneratus
insignis filique karissime.
IR
congres-
veneratus
mei tuique domini solemnissi-
de.
4. Cosi P' R' Ri.
(1)
Anchc
rarissimo!,
obbligo
guente
qucst' epistola, caso
di
Rigacci s'6 creduto in
il
d' additarci
postilla:
«
tocca
S.
il
Ma
Firenze, che ricordava troppo bene la
laddove
giii,
vestc
assunta
dal
maximi orator seu
legatus ».
non mai d'azzeccarne una. La presente non e del 1405, bensi del 1404; non del settembre, ma del-
gli
loro un palmo
lasciar
come
fece;
difatti
XVIII, 220 sgg.,
il
quale
prelato cesenate
il
suirArno non gia perche glien'avesse dato incombenza il pontefice, ma perche cosi aveva voluto Carlo Malatesta.
Nel
La cagione ? Eccola. ormai del
veggendosi
1404,
tutto liberata dalle angosciose preoc-
cui per tant' anni erale
cupazioni, di stata
sorgente la guerra
ingaggiata contro di
lei
non meno che narratore. avversari, chc disperata-
suoi
ai
coloro
della sventura
1'
nata o vilipesa.
i
furono
gli
all'
impresa
sua collera
conti di Ba-
di
ma non
nell'
soc-
di Firenze,
si
segno da veder
a tal
non
ineguale
soppiatto
Malatesta, amici
di
buon
occhio ch' essa s'afforzasse ed ingrantanto
disse
de'
Romagna
in
da divenir
DelFambigua condotta Malatesta non tardarono ad avve-
loro
vicina.
dersi
i
Fiorentini, che a tutti,
golarmente lagnanze;
a
opportuno
Guasti,
Rimini
chiarire
prima
a Firenze
sin-
Commissioui
Albini,
degli
airoperato suo, e nici,
ma
Carlo ne mossero aspre
cf.
signor di
la i
i
II
avevano o abbandoTra i primi ad espe-
Ubertini ed
corso
dal Visconti,
quali ne' giorni
'rimentar quanto pesasse
porgevano
contesa
Rittaldo
rivolto tutte le sue forze di castigare
lottavano, ben sapendo di
di
repubblica fiorentina, stimolata da
tosc.
impresa
fu esecutore
implacabile
un'acre bramosia di vendetta, aveva
dell'
Ma
poter sperare clemenza,
ed infine
terra,
viATi, Cronica in Del. degli erud.
mente
;
di
Iacopo Sal-
cf.
riuscisse
s'era portato
la
non
era destino che con Coluccio
Tagosto
possessi
Romagna.
e di
loro costante ostiliti, s'era prefissa di
est
vescovo di Cesena nel recarsi a Firenze, soggiunge: «Erat igitur pon« tificis
ampU
anno mense se-
Poi, piu della
Toscana
confini di
sui
la data colla se-
Scripta
« .Mccccv., ut videtur, et « ptembris ».
gno, che possedevano
I,
i
priori
mand6
fra
44 sgg.
credette quindi
intorno
per questo
Giovanni Domi-
poi Rinaldo degli Albizzi, podest^
allora di Rimini, e seco
Giunsero
Cesena. Firenze
il
op.
p.
cit.
16
gli
il
vescovo
di
ambasciatori a
agosto 1404 (Guasti,
47); ma, fossero le
fati-
5
COLUCCIO SALUTATI
DI
mum
oratorem, non
illa
quam
veneratione,
29
tue brevissime scri-
occupatissimus etenim
ptionis attestatio merebatur.
iam diebus
fui
ma
di
gno
j
duodecim
et
que patres T t
nostri,'
mcnsem septembrium comitia romanum genus, o
nescio
bilitur('\
Cum
ero scrutiniis ^publicis,
=='?."'
'
busque status rerum si
moderatio nostris moribus
et reipublice
eum
posthac r
.
sta
potero convenire.
hucusque scripsissem captavi tempus ,,
•
•
1
et
ipsum
adivi dul
scribas.
vir
tali
lasperanza prima della partenza sua. di rivederlo
Aveva gii
enmi
R' Ri nec
R' posthec
scio
che del viaggio o altra cagione, scovo,
non appena
il
ve-
arrivato, inferm6.
Ei cliiese pertanto per lettera latesta
Ri audivi
7.
al
che cosa dovessero fare
Ma-
egli ed
suo compagno, c n'ebbe risposta
il
27 ad
d'
agosto che, se egli
11
contlnuava
Ri fruilus
8.
mdcccxcviii,
sterii,
lacopuccio
Benedetto
dalla
49.
il
S.,
il
narrando
al
colloqulo avuto col vescovo,
Turchl
non
ac-
cenna ne punto ne poco ad Infermita che lo travagliasse, e forza credere vale a dlre
11
17 o
11
18 d' a-
prie ultlme
Nel registro 134
(i)
vengono, era forse mutlla (che 11 S. Tavesse lasciata in tronco non mi pare
tlerl
troppo probabile)
pure
tata in que' giorni
Del prelato,
medesimi.
di cul
Coluccio tesse
raccogllere
eloglo,
sicuri
ragguagli
intorno
vlcende della chiesa cesenate durante lo scisma basti dire che il prlmo alle
;
enumera dal 1379 scovl, ridotti dal
veggo adesso
al
1408 cinque ve-
secondo, col quale
accordarsi
C. Eubel,
Hierarchia cathoJica niedii acvi, Mona-
ot-
assoluzlone
«
e
;
1
cc.
delle Tratte,
53B-56A
si
11
rin-
elezloni dl molti ufficlall
le
generali »
rale, parrebbe),
2
ben poco posslam dlre, perche ne 1' Ughelli, Italia sacra, II, 460 sgg., nt; II Cappelletti, Le chiese d' It. II, 545, hanno saputo cosi orrevole
1'
dlsposizioni, dairUghelli
29 agosto 140J, a « pro
quindl det-
IX
nel 1405 passo di questa vita.
rlferlte, e
vengono
sla stata
al-
Rlcono-
scomunlca In cui era Incorso e conferma della male acqulstata dlgnita. L'anno 1401 egU dettd le pro-
neirarchetipo, d'onde
;
aderito
XIII.
la
gosto, e che Tepistola stessa, la quale
P' ed R' pro-
asco-
dobbiamo
suo errore, nel '98
11
tenne da Bonlfazlo
Tavesse visltato prima della sua malattia,
avrebbe
occupare,
ora
Tantipapa
clt.
p.
meno
o
Saladini, canonico
sciuto per6
Ora, poich^
59, piii
1
lano, del quale soltanto ci
ammalato, TAlbizzi, dopo avere esegulta la sua commissione, tornasse a Rimini. Cf. Guasti, op. esser
p.
opportunamente a tre. Comunque sia dl clo, lacopo dl Nlccoluccio dl
(il
Consiglio gene-
secondo
1
diversi quar-
pro borsellino
»; vi
sono
gonfalonlerl delle Socleta.
settembre, a
c.
56
B, e
segnata
II
l'ele-
zlone di due « confalonerii popull »; 12 settembre, a cc. 57A-58A, sono
11
11 Concome nel
notate altre elezloni, forse per slglio speciale. 1° dl
settembre cadesse Telezione della
Signoria. gnori
Nelle Deliheraxioni dei Si-
e Collegi, n.
tembre, a «
Si sa, poi,
dlnum
c.
14 (138), II 17 set102 a, si ha: « Capitu-
electio per capltaneos Balie».
Intutte queste elezloni Coluccio aveva a
che fare; e qulndi ben
come
fosse e
si
s'
Intende
dicesse occupatissimo.
scritto
l"»"'^^ g'' si present6 ii destro
di
6.
^"' "ffi-'»''. c tante da to-
gliergli
'^"^'
•
•
-i
quam
cique sua coUocutione tretus plus mveni
dargii separticolar
solebant appellare, quii r ' T
ultra
'
di
reverenz» gii vietarono le occupa-
visitarlo.
;
EPISTOLARIO
30
Dal lungo
col
lui parll sodilisfal-
tissimo, perchc lo
buono,
rinvenne
quantum unius
-
loquio avuto seco-
erudiio, e delle sacre carte profondo
conoscitore.
Solo gli dolse che, essendosi recato a vederlo sul nella tramonlo, credenza che avesgid cenalo, lo in ditratienne per magscorsi di tempo gior quant' avrebbe altrimenti osato.
est,
bonus
quod
et,
placuit,
sacris
optimo viro
natum
una
frui.
ipsum propter horam
quod
esse, tandein perpendi
grato il insieme,
adhibere, nescivit
miraque
quod adhuc
csset inccnis;
me
et
ipse. illos
j
ce-
metuoque
gesserim, qui satur
dum
sed
suavitate respondet,
niutuos
tan-
enim iam crepusculum;
cenaturientem longo sermone vexaverim. satis
quas optirae
maxima
quicquid autem
ille
benigne
modum
nescivi
lo
michi
fuerit, scio
trovarsi
ed
egli
non manc6 di raccomandare caldamente l' amico.
putoque
de
te feci, suscepit
Nunc ad
Passa poi a di-
Turchi
certe usate nell'e-
sermones iocundos
siquidem
fuisse.
bens
pistola sua.
ahicriter
ais
:
nec
Htteras alia
veniam
sum
repro15
de prefato quidem patre
tuas.
scripturus,
nam
meque
vivis affatibus indicabit
tibi
quam peterem
pluraque
sed hec satis; melius enim ex eo cuncta cognosces.
misit. scutere di espressioni
sibi
attentus audivit benignusque respondit,recommendationesque,quas sibi
dal
litteris,
in
tamen deceptus sum, quod, cum
gravis forte fuerim et inurbane
sibi
prolixeque fu
re
arbitrarer; erat
se
Ad entrambi
institutus
novit et promptissime recordatur; fuitque consolatio tisper
quod
certe patuit, eruditione multa peritus et,
summe
episcopo
longe confabulationis tractu percipi potuit,
et
cetera ipse sua benignitate
recommittet
ore proprio
tibi
commissionemque talem efficaciorem
scri-
faciet tanti patris auctoritas
*****
20
VIII.
A MAESTRO Francesco di maestro Bartolomeo Casini daSiena('>. [P',
79 B.]
Magistro Francisco de Senis phisico arciumque doctori.
Firenze, 6 ottobre 1404.
Di moltissime cose dovrebbe secolui ragionare
c.
H
ABEO tecum, doctor egregie,
i./i/'potui
crepusc.
me
4-5. tantisper]
/?z
tantis pro
e sembrato meglio espiingerlo, stimandolo
Ri propendi
11. et
R' Ri tempore poris
(i)
amice karissime, plu- 25
26.
e in
17. scripturus]
Cod.
5. /?/
tantum e
fu
una variante
S. stesso
l'
d' altra
Ri secuturus
;?er
cum
jier
rfi
6.
rf'arbitr.; introdotta
aveva probabilmente
mano ; P' Ri
18.
eum
R' iudicabit
l'
Dopo
legarlo ad arbitr.
tolta
omettono. 19. patris]
;
a
per er-
di me\\o. i6. patre]
R'
/?«tera-
tetigi
La fama che raggiunse,
riche onde
il
R' aggiunto
quibus pauciloquio
tctigisti,
P' R' danno putarem, a cui Ri ha aggiunto un que
rore nel testo dal copista, dopoche 7.
frater et
plura quidera
riraa disceptare.
rivestito,
le
le ca-
relazioni
ch'egli ebbe pontefici,
ma
non solo con altresi
principi e
con due
tra
le
COLUCCIO SALUTATI.
DI
responderi non potest
dicam tamen pauca, non respondens, sed
;
rescribens ad singula.
primum
ad
quoniam
et
tempo
nome quanti
cesco Petrarca, attirarono ben presto
il
sovra niaestro Francesco di BartoloCasini
attenzione degli storici
1'
dopo 1' UgurGiERi-AzzoLiNi, che primo ebbe a rie degli eruditi; tantoche,
cordarlo nelle Pouipe sanesi, p.
503,
xvii,
tit.
BURLAMACCHI (SaNTA
p.
ii
I,
Caterina da Siena, Opere pubbl. da 248) ed
G. Gigli; Siena, 1713,
III,
Tiraboschi
leii. ital.
par.
I,
p.
{Stor. della
il
Marini
V,
e passim), s'accinsero
404
ad illustrarne
to.
il
proposito lavita prima
di
{Degli
archialri poiitifici,
I,
cf. 96 sgg. p. 356 sg.); quindi, in tempi piii prossimi ai nostri, col soc;
Tomma-
corso di Fr. Grottanelli, N. SEO, Le
Caler. da Siena,
di sania
leii.
G. Fra-
Firenze, 1860, III, 334 sg.
;
CASSETTi, Lettere
F. Pelrarca,
Firenze, 1870,
senili di
II,
sun di costoro compiuta; che
tutti
r altro, caddero ne' spargendo confusione vano a recar ordine e
la
mettere dai
piii
ora ad am-
che abbiano contem-
poraneamente vissuto sullo scorcio del sec. XIV, « due Franceschi, forse di « casa Casini entrambi e certamente « archiatri pontifici », de' quali
il
piii
anziano sarebbesi spento Tanno 1390, mentre il secondo avrebbe seguitato a il Or, come 1410. giaebbiopportunita d'accennare (cf. M.
vivere sin verso
Ugol. da
Montxat. med.
dcl sec.
xiv in
Mem.
del
leiiere,
Classe di Lett. &c., 1896, 3), niuna credenza e
R.
Istit.
155, nota
fallace di questa.
Lovih. di scien\e
e
XX, piii
Sul cadere del Trc-
cento non visse in Italia che un solo medico senese il qual rispondesse al
d'una nota tutto quanto
intorno a cotest' insigne personaggio ci
accaduto
e
di raccogliere, cosi
biamo stimato opportuno qui per ai
sommi
nostre
plii
ab-
accennar risultati
i
siam
indagini
riserbando ad altro luogo
pervenuti,
una
d'
capi soltanto
quali nelle
diffusa e
documentata
zione sulla vita e sugli
rela-
scritti del dot-
tore senese.
Nato circa Bartolommeo
1340 in Siena da un
il
raedico, di nobile stirpe,
secondo alcuni;
ma
scarso grido e di
Francesco
Si e con-
cosi
nostro e
poiche riusciva impossibile esporrc ncl
minor
dove aspira-
uomo
riferiscano, al
ristretto spazio
opera
1'
1410 che ad
il
si
non gii ad un suo immaginario omonimo debbono essere attribuiti. Ma
a nes-
luce.
tinuato pertanto fino ad
1364 ed chiamato
Ma
uno dopo medesimi errori,
anzi,
;
di far
483 sg.
avvenne
e
Francesco Casini laonde documenti si rinvengano tra
di
suo, santa Caterina da Siena e Fran-
meo
sunt que tangis, quantum
tria
excusationes tuas esse legitimas et que
attinet, fateor
spiccate individualita del
piii
31
ogni
modo
di
Giovanni, suo
fratello, fu avviato,
giovinetto,
airesercizio deirarte stessa che
dre professava
il
1364
difatti
ben conosciuto
da Firenze carsi
a
gli
Gia
nome doveva
suo
il
pa-
ne molto tard6 a dar
;
segnodella sua futura eccellenza. nel
di
scarse fortune,
pari
al
in
piii
in
Toscana, se
giungeva invito
leggere
quello Studio.
esscr
di re-
logica e filosofia in
Lo
stipendio assegna-
un anno, a datare dal 4 settembre prossimo successivo, fu di quaranta fiorini d'oro; somma ben tenue, ove si pensi che a Riccardo da Saliceto, condotto insieme con lui, n'erano sborsati ottocento (cf. Gherardi, Slat. togli per
!
della
Univ.
doc. xxvi)
non
era,
e Stiid. ftor. par. II, p. ;
ma
come
il
300,
Nostro, che ancor
il
bolognese, un dot-
tore « sapiens et famosus vette curarsene, dalla
chiamata
», poco dopago deironore che
gli
derivava.
Ebbe
plausi e favore; sicchc addi 20 aprile
ma, per esser breve, stari pago a toccare soltanto di ciascheduna. Ed innanzi tutto riconosce legittime le sue scuse
;;
EPISTOLARIO
32
i.chedebbano accuite non
non solum
debeaiit per te dicte
ma
1 Juaiun"
!rV'j.
suuima
est,
Florentinorum,' qui
a beni^nitate '-'
r
i
verum
sed etiani ab iratissimis acceptari.
illa
omni:
"wTo" post paccni huiuscemodi sunt, quod remissioncm iniuric finemquw 1366
gli
di
dcUo Studio lo ricon un paga (cf. Ghhrardi,
II,
p.
utliciali
confermarono lieve
op.
aumento par.
cit.
ma, scorso
ii
ncU' impiego
314,
biennio,
voile trattenersi
piii
ii
del
di Stato di Firenze,
fidanzanon solo colla longanimita sua,
A
una
dove
detta
iettera
A
Nostro era ad Avi<^none.
il
A
fare?
clie
coprirvi la carica d'ar-
chiatro pontificio presso Innocenzo
ed
il
dono papi, si
VI
successor suo Urbano V, rispon-
ed
Fracassetti
ii
asserto che se per
morto,come ciascun
dei
sa, nel
1
compenso
piii
op.
cit,
(cf.
Stato in Siena, Lettere di
Ad
concistoro,
8 &c.).
filze 7,
gli
onta dci favore di cui
tinuavano ad esser tutt'altro che tanto che circa
digia
attendibile
ri-
epp.
(Petrarca, Ep. II
e
e iii;
di Parigi Lat.
sen.
cod,
cf.
8571 A,
c.
Naz.
157 a).
Ap-
stesso che ia corte sarebbe
tornata in Itaiia
veteri uiid B. Boyssel (ij6)-i4i;) in Arch.
politique pontific.
Kirchenoesch. des MittelaU.,
1893, VII, 8 e 16).
Or
che nei corso del '67 cora
al servigio
passato
a
si
se
il
Casini,
trovava an-
de' Fiorentini,
quello
fosse
d'Urbano V, non
avrebbe ccrto dovuto recarsi per ci6
punto per
togliersi di la, sullo scorcio
deir anno
medesimo,
Siege a
tento «
si-
et
ben tosto Mirot, La
retour du Saint-
le
en i^-j^ in Le Moy. Age,
si
«
«
il
pcn-
ed a quest'
in-
fece eleggere da Gregorio
XI
;
ad legendura ordinarie in... civitate
« Perusina
«
due anni
sia di ci6, se
ormai
1898, XI, 363 sgg.), vagheggio
con Urbano V nulla ebbeil C. a che fare, ben diversamente que
Rome
L.
(cf.
siero di precederveia
«
nervisi
fatto
curo per solemii attestazioni del papa
meno tratteappresso! Comun-
ad Avignone, n^ tanto
XVI,
lib,
della
Garoscus de Ulmoisca
II.
liete,
1374 egli scriveva al Petrarca, col quale aveva vivamente bramato d'entrare in corrispondenza,
Din Chronik Lill.
papa
il
Noi sappiamo invero che Urbano V iascio la Provenza il 30 aprile 1367, ne vi fece ritorno se non nel settembre 1370 (cf, Ehrle,
fur
il
era largo, le condizioni del C. con-
362,
spctto al secondo.
des
To.m-
337; R. Arch. di
p,
che a trattenersi in Avignone era costretto dalla poverta, non dalla cupi-
manifesta assurdo, anzi ridicoIo,non
ricscc in
coiia sua borsa
altresi
spesso a
due
ancora
altri
primo
il
ma
MASEO,
non
a noi
e stato possibiie rintracciarla, in quel-
i'anno
facendo
Senese non
dal R. Arcli.
1369, tratta
ioro vero e proprio
residente in curia,
oltre in Firenze e
dei Fracassetti, clie vide
come d'un
di lui
doc. XLii)
cerc6altrovc migiiorventura,
di iui
1374 vennc il Casini indirizzando ai concitudini suoi, i quaii si vaievano
medicinae pro
scientiam
tempore a festo B. Lucae proximc venturo inchoando [ 8 ottobre 1375?] usque ad nostrum beneplacitum cum salarioducentorumflorenorum auri... annis singulis solvendorum ». La 1
ea
dire rispetto al successore di costui
sul
trono pontificio; giacche Grego-
lettera pontificia, in cui cotest'elezione
rio XI,
che aveva conosciuto il Caquand' era ancora Pietro di Beau-
e stabilita,
sini
App. Gregorio
fort,
cardinalc di S. Maria la Nuova,
c ne faceva
molta stima, i'elesse
in
suo
medico, come attestano
tcre
cheda Avignone negli anni 1373-
piii
let-
«
32,
che
il
Marini, op. dai
cit. II,
Registro di
xii,
trasse
XL
reca la data del 25 ot-
tobre 1374; e sulla fede di essa tutti
hanno
asserito sin qui che
il
Casini
nel 1575-76 professo medicina a Pc-
;
COLUCCIO SALUTATI.
DI
conceptis odiis mereantur;
non tamen
talia,
que favorem possintvel '
'
*
Pure ,, 1
g-ratiam impetrare c
Manni nostrum
lacobum
sicut ad ser accedit ad hec quod, ' i
(^').
c>
scripsi'^"),
me
deterrent
plurimum quidam
tui loci
sono
per
indole loro
sif-
fa«e da toguer cagione d odio, non
fione^^^T^avore! Egli teme poi di rinvenire avversi
Ma
rugia.
non posse-
realta noi
in
diamo veruna prova che senese per
siasi
maestro
il
allontanato da Avignone
ad occupare
portarsi
cattedra
la
affidatagli; anzi, se
prove esistono, gio-
vano a diniostrare
il
stimonianza
infatti e
contcmporanei,
di
E
per
per
te-
contrario.
sua stessa confessione
risulta
chiaro che nel corso del 1375-76 egli
non abbandoni) n6
la curia
ne
Pro-
la
In
Italia
non
Roma. Ma
quest'
Medico
stato.
meo
papa
cardinal Bartolom-
il
Prignano, divenuto pontefice,
gli
mostr6 oltre ogni suo costume benevolo, e non solo conserv6 nel grado
si
lui,
ma
diede titolo
anche al che piii
d' archiatro
fratello suo,
papale
Giovanni Casini,
tardi dovette,
mio
a
avviso,
Marini e quant'
hanno
altri
sembrano invero
tato del Senese
nere che egli non
ch^ questi ebbe si
;
o
tutt' al
Genova ed
che torna a dirc
(cf.
Marini, op.
App. xvii).
come dopo
Ma il
382-1 389,
cit.
tra I,
risiedette nel concistoro, e fu anzi capi-
tano del popolo (R. Arch.
I'
a
'85
97 e
piu da
quied'uopo
Lucca e
Stato in
di
I'
'87
II,
43, avvertire
1381 (che in quest'anno
maestro Francesco si trattenesse pur a Roma ne da prova la lettera scritta in dctta citta da Francesco
sempre
anni appresso, mentre
il
feroce pon-
tefice, costretto a sloggiar
da Nocera,
trova ricovero prima a Genova, poscia a Lucca, ecco
Casini presentarcisi a
il
come E se
professore
quello
in
nel corso del
momentaneamente
dre per significargli la raorte di raesser
1386 e
sua sede,
la
come
avvenne una prima volta nell' '^ quando ai 28 di marzo si port6 a Cortona per curarvi quel signore, o quando neir '87 and6, secondo io penso, chiamatovi dal Visconti, a Pavia; ei chiede licenza al coraune, che di lui anche si vale
come d'ambasciatore
« pro certis
« factis et arduis negotiis» suoi (cf. ar-
chivio
Com.
cemv. 1386,
c.
Marini, op. arlistica...
VI, 307,
Perugia,
di
67 b; 1387,
cit. I,
98
;
Ann. c.
de-
100 b;
Giorn. d'erudi^.
ddVUmhria, Perugia, 1877,
3 1 1).
Non
credo quindi
da Castiglionchio ad Alberto suo pa-
Coluccio Salutati, IV.
Due
Siena,L«om,c.9;sett.-ott. 1384).
del 1387 egli ebbe d'uopo di lasciare
mai
per brevissimo tempo
a
1
rite-
siasi scostato
condursi a Pavia, mentr'Ur-
bano risiedeva il
settennio
il
Studio.
concede ch'egli abbia potuto
allontanarsene al fine di
vita
che, durante
trat-
dal fianco del suo terribile signore sin-
taluno
intento a servire, non gia Urbano VI, bensi altri padroni. Or in qual raodo si potrebbc spiegare questo fatto, ove ci si ostinasse a ritenere
ed
Perugia
subentrare ncl suo luogo. II
curia per periodi assai lunghi di tempo,
nersi per lo spazio di parecchi mesi, se
sorta nel
di
del
rimase, giacchi
p.
invece a Siena, dov'ebbe certo a tratte-
quale rimase fino
il
apportd mutazione
Castii;lionchio,
159) il C. ci apvolte lontano dalla
e piii
piii
cf. Epist.
;
suo
piii
accompagnando
alladiluimorteseguitali 27 marzo 1378 in
m. Lapo da
Bologna, MDCCLni, parisca
giugno
era, e tale
solo, bensl
Gregorio XI, presso
di
avvenimento non
dunquc ritorno
fece
ossia liai;. di
27
ai
Francesco da Siena abbia conservato il suo ufficio d'archiatro papale ? E valga il vero. Nell' '84, allorche Urbano VI, condottosi nel Reame, pone stanza, a dispetto di Carlo di Durazzo, in Nocera, maestro Francesco se ne va
venza.
tardi;
Lapo, seguita
(i) e (2) V. note
i
e 2 a p.
36.
d' in-
EPISTOLARIO
34
al tental
medici
of^^ifiisque,
quorum
aliquis
plurimum
republica
in
potest.
scis
t'u'ti""de'
quai, pii. d'uno i grande d autorltl gra nella repubblica.
Francesco nun ignora quanto Tinvidia regni ne' suoi coUeghi,
eiiim
naturale lioc est
1 '
ut in
: '
invidia quam T
medicorum
pluribus i
acerrimis rodat dentibus quicquid eminet quicquidque mortalium
gannarmi aftermando sciasse
clie
Casini
il
la-
servigio del pontefice allor-
il
e giugno; nel qual tempo cur6 anche, secondoche rUgurgicri affcrma, Gio-
ch6 costui nel 1383 intraprese il viaggio Napoli ; e che solo riprendesse in
vanni Ubaldini, capitano gencrale de'
suo antico luogo sul cadere dcl 15S7, quando, cioc, invitato dai Perugini che gli avevano fatto dono della
istesso ed in Siena, a
tutti
propria
Ic
di
curia
il
cittd,
1'
irrequieto
vicario
di
Cristo per alquantimesi divenne ospite
E
loro.
forse nella cession di Peru-
Fiorentini
(cf.
Arch.
di Stato in Fi-
renze, Sign. Cart. Miss. reg. 20,
c.
258
a,
per Tappunto
neiranno
dar ascolto
al
Burlamacchi, del quale purtroppo
p.
biografi del C.
i
menarono buonc
infondatissime asser/.ioni,
sarebbe
ei
passato ad altra vita, portato via dalla peste.
non mori ne punto
In reaiti egli
gia al pontefice, la quale irritb tanto i
E
Senesi.
ne poco;
ma
per quattr'anni circa noi
manchiamo per6 di sue notizie. mase a Siena, oppure, secondo
Ri-
medico senese, che li detestava, ebbe una parte, di cui adesso per mancanza di documenti non c'6 dato valutare esattamente Tentita. Dei rinnovati vincoli tra Urbano ed sembrami ravvisare un inil Casini
voiuto, che Francesco avessc coperta
dizio neiratto di munificenza con cui
una
2 luglio 1387, « Perusinis»),
in il
il
Perugia appunto, addi^agosto 1588, pontefice, scrivendo a Giovanni de'
Ghiandaroni, rettore delTospedale
Maria della Scala
S.
di
in Siena, stabi-
liva fossero riservati quattrocento fiorini
d'
oro spettanti alla
stolica « pro
Sede
apo-
dilecta in Christo
fiUa
«
Catherina
«
Senis magistri in medicinis, physici
dilecti
« nostri, nata,
op.
cit.
II,
filii
maritanda
Francisci
» (cf
de
Marini,
45 sg. App. xviii).
;
1389 adue ore
il
di notte,
noi sappiam infatti dall'
13 ottobre
GURGiERi, op. die'
cit. p.
primo notizia
Sciolto forse
men
cosi da
503, ch'
ai
U-
cgh stesso
Senesi.
ogni
e
gradito al successore d'Ur-
bano, ner^o Francesco Iasci6 e ritorno in patria.
E
la curia
quivi fu de' go-
vernatori della repubblica uel
da
Montecatini, che
ha
dell'
incontro
maggio
ci
serbato memoria, senz'avere mai pe-
sognato
raltro
(cf.
cattedra
come
di dire,
nello
Ug. da Monlic.
Studio cit.
ha
pisano
?
pp. 155-56).
no accettabile codest' ipotesi, ben certo che del '94 il Casini
Sia egli e
leggeva logica (scienza da letta)
altri
predi-
lui
Ed
neir universita di Bologna.
in questa
citta
rimase,
come
attcsta
iIPASQ.UALi-ALiDOSi, Z.irfo«./or.
p. 22,
1396, passando per6 dairinsegnamento della logica a quello della fino al
medicina pratica.
L'onore
fattogli dai
Bolognesi col-
r invitarlo a professare nella loro celebre universita ebbe forse virtu d'in-
durre Malatesta dl Pandolfo Malatesta, signore
di
Pesaro, che andava in cerca
un valente medico, ad offerire Casini un lauto stipendio ove per
d'
spaziodi sei anni s'acconciasse
impegno,
io
pass6 a Pisa, dove
probabile,
ebbe ad incontrarsi con Ugolino
Ri-
messo cosi in carica, il Casini segui nel novembre il papa a Roma e non l'abbandon6 piu della di lui morte, avvenuta
credo
servigi.
lasciata
dunque
Piacque
la
circa
'97 Bologna,
il
alla corte
proposta
al
pesarese.
ai
al
lo
suoi
C. che,
pass6
E
qui,
accanto ad un principe che era in pari
tempo uno
studioso, ed
amava
circon-
COLUCCIO SALUTATI.
DI
estimatio celebrandum censet.
rum
procurationem
d'uomini
darsi
accennato sg.),
13
M.
altroves'6
da
Ug.
Casini visse
il
la molteplicit.^ delle
e
vita randagia gli
Montec.
tranquillo,
lavori suoi,
piii
che
occupazioni
avevano fin albuon fine.
lora impedito di condurre a
Certo
niano allora a quel com-
die'
mento deir£//ca
Nicoinachea, che nclla
presentc epistola vcdiamo dn Coluccio celf brato
ed
;
il
suo signore stesso
s'industri6 a procacciargli libri e no-
mettendolo
per siffatto intento,
tizie
forse anche in rapporti col S. pistolario del quale
comincia il
infatti cf.
1399;
xvi;
^
XI, epp.
lib.
XII,ep.
lib.
nome del Senese comparire verso
il
a
NeirE-
i; III,
11,
xn, xv,
336, 376,388,
scio videoque
rifiorire. Cf. M. Ug. da MonUc. p. 155 sg. e Renazzi, Storia deW Univers. degli studi di lioma, Roma,
posto di far
MDCCciii,
lib. 11; I, 107 sgg. Deir estremo periodo dclla vita di Francesco, siccome di qucllo che esce
dai confini delle indagini nostre e
anche
stera toccare
Negli anni che
Roma,
il
la
carica di protettore
e sollecitatore degli in
quant'
accadesse; per
ivi
loro per un tricnnio col cospicuo sa-
quattrocento
Com.
Firenzc,
1896,
p.
Or
5.
I,
Scnesi
con
altri tre
collcghi
blighi verso
Malatesta
il
s'
era veduto
dechnare
Tofferta;
finire
i
propose
ai
Studio loro
nonch^ buon numcro non rimanerc in asso,
egli cd
cf.
sul
dottori di medicina, astro-
logia e teologia,
contentati
85 b;
ei
passare nello
di
99); c forsc in seguito agli ob-
c.
cf.
;
Senesi,
i
universita ro-
1'
per mantenerla in vita,
pur
decemv. 1400,
e
mana, perchc il nuovo papa, Grcgonon voleva saperne di spesc
di scolari;
di Perugia,
quali servigi
A. LisiNi, Papa Gregorio XII
Ann. Marini, op.
(arch.
fiorini
cit.
qunrantacinquc
i
riscoteva un' annuale retribuzionc
rio XII,
lario di
Sencsi
affari de'
curia, e quella altresi di relatore di
Ma anchc i sci anni passarono; e maestro Francesco, che nella primavera dcl 1400 aveva ricevuto dai Peinvito a leggere nello Studio
Studio ag-
nello
lettura
alla
giunse di nuovo
rapidamente.
piii
Casini trascorsc a
dcl 1406, chiudendosi
1'
non
presenta del resto verun' oscurita, ba-
390, 4?5-
rugini
alio-
di
suoi
sarcbbcro
si
un tenue compenso.
d'
I
Senesi tardarono ad accogliere coteste
Tentb dunque
di
passare a Firenze;
la combinazione faUi; poco stante diedero al C. la commissione di recarsi a Lucca (1408) per
ma
pratiche ebbero a riu-
soUecitarc dal pontefice alquanti privi-
in
necessita
dovette
poichi
scire,
di
provvedersi
le
come vedremo,
d' altro
ufRcio.
infruttuose, s'ap-
pigli6 al partito di ritornare in corte di
Roma.
dovette
Questa deliberazione sua
certo
esser
suggerita
dalla
mortedi Bonifazio IX (i^ottobre 1404) e dalla conseguente elezione d' Innocenzo VII (17 ottobre 1404). II Migliorati
difatti,
sc
non
restitui
stro r ufficio d' archiatro, gli
pero
al
no-
confcri
una cattedra nello Studio di che, come ognun sa, s' cra pro-
Roma,
offerte, sicch^
raa
legi in favor dello
che op.
gli riusci cit.
medesimo
gliere in Siena
che (op.
Studio cittadino
feliccmente;
Quando
p. 40.
deir anno
il
si
cit.
p.
chc
ivi
52); c
piia
s'erano
tare d'accordarIi rarca,
il
tratt6 d' acco-
papa, fu ancora al C. le trattative
tardi
loro ordine di visitare a Pisa nali,
;
LisiNi,
cf.
poi neirestate
Senesi addossarono
i
» quaii.ogni ipJc cne s impartisca altrui, sembra sminuire i propri me-
quot sunt hic me- ""
tot adversarios habiturara
come
dotti,
(cf.
attendendo insieme a la
omnia quidem que laudibus ^
accedunt, putant de suis honoribus delibari.
meam
p.
35
rifugiati,
ebbe da i
cardi-
per ten-
coirabbandonato ge-
ma inulilmente. L'anno apprcsso.
;
36
EP
quotque
dici Scbbcne vc^ga Junquc gravi d!fficolti
ila
parte,
fari
ogni ogni
sforzo
per
com-
piacerlo. L'avverte per6 cbe il lalario
sarebbe assai moJesto in ogni caso.
Ha a' t
come
notato, e se compiaciuto, nclla sua
epistola Francesco s appalesi non gii
loico bensi retore ed oratore esper-
tissimo.
S
I
TO
eorum
subdolis
L
AR O I
fidem
insusurrationibus
cxperiar tamen, po.stquam vis, et id conabor efficere
tamen modus parvus
salarii
erit;
plus mille florenorum expendere
unum
scies.
non
prelibasse velim,
In
non
logice
quod
nos forte
facultas
deficiet,
sum quod
gavisus
non ad probationem
est,
sumere
que thesim respiciunt, sed
et his
quid faciam quidve sequetur
<^'\
oratorie,
illa
omnia diriguntur non
solet orator,
hypothcsim
et
quando
sacro collegio, raccolto in
il
procedette
Pisa,
nuovo
essentialibus
formavisti cun-
;
ali'
pontefice, tra
i
elezione
d'
un
Scnesi presenti
solenne avvenimcnto figura ancora
leggi e
tor di
preposto di Grosseto,
consegui nel 142$ addi 10 dicembre il vescovado di Massa (cf. Ughelli, op.
cit.
III,
721
Eubel, Hierarcbia 344); mentre il
;
Per il quale il nuovo eletto, Alessandro V, chc 1' avcva probabilmcntc conosciuto in Pavia alla corte
calbol. medii aevi, p.
Viscontea, molti e molt' anni
a Torri, ebbe la sede di Pesaro ncl
il
Casini.
prima,
mostr6 tanto benigno da volerio suo medico. Ed il buon vecchio, inviando
si
solite relazioni
lc
op.
cit.
356
sg.).
dopo
e
63
p.
Ma
la
il
(cf.
LisiNi,
(cf.
Ughelli, op.
op.
cit.
Del allude
oltrc ad
;
1 409 Eubel,
d' errori,
loi e
cit. I,
lib.
XI
(III,
ma ne in modo ha date
piii altre
il
se ne
potrebbcro recarc da noi. (1) Si
rilcva
qui che
di
il
Casini
Timportanza quegli atti e detti suoi che neirep. vi questo stesso libro il S. aveva ad-:
Basti qui
alcune
rammcn-
figlie egli
di di
ditati al
avesse generato duc maschi, Antonio
lcsi
e Bartolommeo (quest' ultimo levato
il
al sacro fonte
1
s'era sforzato d'attenuare
Intorno alla famiglia sua, assai cose
come
xvi del
391), parecchic notizie,
intorno a maestro Francesco
resterebbero a dire.
86
suo Giovanni, cui certo
S. nell' ep.
compiuto ne scevro
padrone an-
cd
p. 415).
fratello il
II,
cit.
Marini, op.
il
viene a mancare.
tare
vallonibrosano
comc
Col i^ioinfatti ogni
servitore.
monaco
abbate del convento dalla S. Trinita
Marini, op. cit. I, morte dovette poco
portarsi via
notizia
secondo,
Senesi suoi, ne
ai
tesseva grandissimi elogi
che
cir-
Cod. labos
6.
da Urbano VI),
i
quali
Manni comc
indizi
dciranimosita da
passato contro
costoro, di
i
lui
troppo pa-
nudrita per
Fiorentini, perche
lor natura assai
poco
di-
salirono a cospicue dignita ecclesiasti-
sposti a dimenticare le ingiurie,li aves-
che; che
sero messi in oblio.
il
primo, confuso spesse voite
col cugino Antonio, vescovodi Pcsaro,
poi
di
Siena,
Ughelli, CONi, Res
It.
quindi
sacra, IH,
geslae-
cardinale
(cf.
570 sg.; Ciac-
pont. &;c,
II,
5
persuasionem enim, quod oratorium
locutus; ad
sis
toto Studio
voluiitas^'»).
cunstantiis et affectibus, quc
al
non possunt cnim pro
apologetica tua epistola
illa
rethoricum
et
non
labor assiduus,
dabunt.
quod exoptas.
847), dot-
(2) Cf. ep. VI di questo libro, p. 25. (3) Cf. ep. e loc. (4)
cit.
Lc pratichc avviate
dal S. do-
vcttero certo sortir esito sfavorevole.
10
:
COLUCCIO SALUTATI.
DI
ctas
illas,
37
quibus arguis, rationes tam subtilitcr et copiose, quod
in
niciiil
ad rem pertinens desideretur vel optari valeat etiam a pe-
ritis.
sed vere Socrates inquit vel, ut rectius loquar, probabiiitcr,
omnes
in eo
quod
scirent satis esse eloquentes('); et
Naso noster
Proque sua causa quisque
discrtus crat
matcriam tuaque causa
scis
ob
est; et
sum
ego vero
Nunc autem
10
;
pos- ma
tibi
Francesco si 6 mostrato davvero non nieno persuaoiatore
sivo
clie
dialettico arguto.
sed hec aHas.
dialectice disputare.
iti
tratti
artem nunquam,
id, licet
non minore vehcmentia persuaderc rethorice, quam
attestari te
k vero, naturaleloquenti, loro stessi
Tutti, riescono
si
ut reor, attigcris, artificiosissime locutus es.
in
giovar possa alla sua causa.
ove
(^).
non
null.-t
disparte di quanto
mcnte
5
da
guis.-i
lasciar
pro questione de veritate et polyphilia, de quibus
Glimandatreepi-
meas, de quibus tuum
veriti ed alla po-
stole intorno alla
mitto
subtiliter arguisti, sit
cum
tibi
iudicium
libertatc
nescio
quidem an
aliquid exquisite
consonum dixerim; que tamen
digesteque veritati
sum
vera et probabilia
tres epistolas
(^).
secutus tibique et
e il
desidera
suo giu-
dizio.
sunt et
visa
hec anxie
aliis
lifilia
averne
distri-
15 cteque sequentibus excuticnda propono.
De
quod
scripto vero tuo
in
Eth
i
c
i
compilasti,
s
si
respon-
Lessc del
dent ultima primis
unquam manus
indubitatam audeo ferre sententiam, nichil
(^)^
nichil copiosius, nichil vcrius super his
clarius,
venerit scriptum
20 sium Michaelcm
(5)
et
esse.
Albertum
quod
in
neque enim Hustrachium, Ephe-
Magnum
commentatores solum
lui
Cod. probaliter
3.
10.
Cod.
(i) Cf. Cic. (2)
OviD.
5.
Dc
orat.
Manni
p. 27),
il
festato r intenzione di
Casini non
tre,
ma
342) e r altra
al
lib.
vi
di
XI, ep. v;
Palmieri
Li terza, di cui
volta ei discorre,
(ep.
due epistole: quella (lib.
volume).
ep. V, p. 16 di questo
fosse
XIV, Q.ual
ora per la prima
non
saprei con cer-
(5)
HoR.
Sat.
I,
IV, 5.9.
Gia vedemmo altrove
ep. iii; III, 31, nota i) e la
come opera
clie
Ju
caii-
lo disse lita di tri
(lib.
IX,
come Coluccio
sua scuola tcncsscro in altissimo
ci
son
stati
tramandati
sic-
medio evo sempre Eustrachio) metropod'Eustrazio
(il
Nicea, di Michele d'Efcso e d'al-
anonimi
peripatetici delPeta bizan-
EusTRATii et Michaelis el Anonyma inEth. Nicom. commcntaria,ed. tina.
Cf.
Heylbut, in vol.
XX,
Commmt.
Berolini,
come
in Aristot. graeca,
mdccclxxxxii.
aggiungeremo che d'Eustrazio
tezza stabilire. (4) Cf.
Cod. dopo causa dr.va essc,
comachca che
S.aveva manicomunicare al
alPAnechini cio6 (ved. III,
fi.
concetto que'commentari zWEiica Ni-
xiv.
I,
IV, 112.
Fasl.
(3) Scrivendo al
questo libro,
Cod. quisquis
polificalia
di
cosi
delle
Or
glosse
quclle di Michclc
da Efeso correva nel Trecento pcr lc scuole una versione latina, dovuta a
Roberto vescovo piii
di
Lincoln, della qualc
codici esistono tuttora nellc priu-
saggio
iniziato
sul-
V ElicaNicomachea, e gli parve tale da
dover superare
in
non
so-
lo gli scritti d'
Eu-
eccellenza
strazio, di Micliclc
d'Efeso, dAIberto
Magno,
cellato.
il
commento da
EPISTOLARIO
58
TXnl
d!
w
exsuperas O, sed Alberto, Gerardo, Gualtero de Burlei disputato-
Gerardo OJJone, di Gual-
•onia,
di
tiero di Burle)
,
rique tuo lohanni Buridani
di
mitarum, subtilissimo
Buridaao e d' Hail Tedesco.
<*),
Henrico Theutono ordinis here-
copiosissimo questionum cnucleatori;
et
rico
cuius scripta nescio
si vidisti;
per
quidem, que duobus
illa
quaternulis legi, nullam prorsus doctoris huius Cod. per sed dd se
I.
2.
cipali biblioteched'Europa.
appunto
plare
ne
com'
Coluccio,
stesso
egli
maggio 1400
sette
il
III,
la
(cf.
Cosimo
da
libreria
del
esem-
libro aristotelico.
anche
di
attestava di
Pesaro
lib.XI.ep. xvi;
de' Medici,
convento
nella
fiorentino
Marco, conservasi oggi presso
Nazionale
Firenze
di
Marco
I,
V,
(Couv.
mni. 216
X
323
titoli
;
scritto a
n6 rubriche,
semigotici, maggiori per
due colonnc, in caratteri il
testo,
(Sassonia)
mi-
« Alberto » e, fuori
o
Berge, agostiniano,
di
vescovo d' Haiberstadt nel 1566, mori nel 1390. I conimencreato
che,
suoi
tari
all'
non videro mai, un codice, citato
Etica
ch'io sappia,
la luce;
gia dai
Q.uetif-Echard,
pp.
a
della fine del sec. xiv,
facis ('>;
dubbio, Alberto III di RiJckmarsdorf
la
soppr.,
iUis tuis
Theutonl
ord. Praedic.
carte dugenventinove, che misura
senza
-
di
£ un ms. mem-
21).
mano
bran., di di
Un
morte, per acquisto
lui
di
fattone
S.
(!')
391); e quest' esemplare, passato
dopo
S.
Cod. Buridam
possedeva
scrivendo a Malatesta signor
mentionem
Lipsia;
I,
cf.
Script.
73J A, se ne conserva L. Ioach. Fellerus,
Catal. codd. mss. bibl. Paulinae in Acad.
mdclxxxvi,
Lipsiae,
Lips.,
Ms. Fac. Philos.
370,
p.
Gedobbiamo riconoscere Geraldo Oddone o de Odonis, di Cha-
« rardo »
noi
teauroux,
dell'
n.
In «
8.
Ordine
de' .Minori, di
cui fu generale (1329); piii tardi ve-
nori nelle glosse; molto guasto, per
scovo
umidita
d'Antiochia (f 1 349). Dicono lo chiamassero « Dottor morale », in grazia
Tra i
le
sofferta, nella parte inferiore.
copiose postille che ne coprono
margini, molte son
che oltre
alle
di
pugno
catalogo (.12^. Carte ccxxxviiij. vi il
a
del S.,
consuete indicazioni
appose due volte
di
(sic)),
nome, quale, eraso quasi completamente c. 229 B, rimase invece per buona
ventura intatto a lucij
c.
il
proprio
158 b: Liber Co-
pyeri de Salutatis.
(i) I
commentarf
3.\V
Etica Nicoma-
telis
scia
ed a Verona:
p.
522
F. P.
Petrum Jummy, Lugduni, mdcli,
pp. 1-364. (2)
meno
Poche parole intorno noti
sg.,
tiero di
commentatori medievali del
183
II,
1,
par.
119686 11969.
i,
Gual-
Burley 6 troppo noto, perchfe
spendiamo parole diremo che la sua Ethicorum
sul
suo conto; solo
scrittura Super decem
ebbe andue edizioni (Venezia, 1481 e 1500: cf Hain, op. cit. I, ch' essa
I,
1'
p.
onore
Aristotelis
di
578, nn. 4143. 4144).
Delle
Quaestiones dedicate poi da Buridano al
famoso
libro gia ci
siamo altrove
in-
trattenuti;cf.Iib.XI,ep xvi;III, 391 sg. (3) «
a codesti
nn.
L. Hain, Repert.
cf.
Stuttgart,
bibliogr.,
par.
Praedic.
in Aristo-
trocento fu impressa due volte, a Bre-
Ratisbonensis
ord.
patriarca
Ethicam, che sul cadere del Q.uat-
libros
episcopi
poscia
appunto della sua Expositio
chea scritti da Alberto il Grande si leggono impressi nel tomo IV delle sue Opere; cf. Beati Alberti Magni
Ethicorum libri X, Politicor. lib. VIII, ex Vatic. bibl. recogniti per R. A. P.
Catania,
di
Enrico teutono
loda qui
la sottile
sara certo quel
», di
cui
il
S,
e copiosa dottrina,
monaco
agostiniano,
5
,
COLUCCIO SALUTATI
DI
nec
tantum, sed Aquinati
istis
dio, longissimis
habende
Deo, qui
adeo eleganter
perficeres r
Thome Romanoque
antecellis ('\ ut
spaciis
sint gratie
te
quod
adiuvit,
simul Egi-
tecum
cunctisque
tibi
quod
scriberes inspiravit et
soH dignissime gratie
illi
sumus quicquid sumus, nec
cuius bonitate
39
sint,
gratie solum, sed gloria,
Perfin Tommaso d'Aquino eJ Egidio Colonna gli ri-
mangono
inferiorl;
sicchi davvero ei deve ringraziar Iddio che gli abbia offerto
niodo
di
dar prova tanto splendida del suo
ingegno
commendationes
et laudes.
tibi
vero quod
opus elegerit instrumentum, gratulor
quod
exultes,
Trag
c
i
u
Deus suum ad hoc
te
gaudeas
et
enim quod,
ut
et exulto, et tu
te tanto sit dignatus honore^^^^.
scis
inquit,
s
Quicquid patimur, mortale genus,
10
Q.uicquid facimus, venit ex altoCj).
cave ne glorieris in
omnem
sed
te,
Deo
da gloriam
tuo<^4)j Ijcet
e di
produrre un'ociii il suo glungeri ai
pera per
iudicio
meo,
ex evidenti ratione futura predicere, ex hoc nome
fas sit
si
posteri glorioso.
illustrissimo opere j
r
me
cum
ingenti gloria perpetuo
victurus
sis
et, ni
amor,
fallat
Semper honos nomenque tuum laudesque manebunt(3). i6.
Cod. bonos
Weimar (onde
nativo di «
Henricus
de
nome
di
Firmaria
»
il
Frimaria,
sotto cui trovasi spesso rammentato),
che ebbe titolo
dottor Parigino, fu
di
provinciale di Sassonia, e mori circa
Tra
numerosi suoi
Basileae,
mdccxlv,
quello a cui
i
p.
come hanno conserba memoria 359 sgg.,
posteriori
cordemente attinto) d'un qualsiasi suo lavoro intorno
Pu6
r Etica Nicomachea.
al-
darsi quindi
ne conoscesse uno
scritti
o che
parec-
oggi ignorato, o che equivocasse con
chi de' quali escirono per le stampe;
ahre esposizioni aristoteliche da Egi-
il
d'
1340.
i
indole teologica e filosofica
Summa
trova additata una
;
il
S.
scritto
libri Ethi-
dio dettate (egli stesso possedeva, ad
conim, di cui un cod, appare registrato
esempio, un codice del trattato Super
tra quelli della Paolina di Lipsia;
librum Rethoricorum)
si
Fellerus, op. E t h c e t Po i
(i)
Libr.
che bile
;
decemlihros Ethico-
qui
il
cit. 1
.
UExpositio
1
1
iii
cf.
p. .
n.
320, 2,
rtim deirAquinate, piii volte impressa
separatamente,
forma
insieme
col-
tomo quinto Opera omnia, Romae, mdlxx, cc.
r altra de'
142
B.
Politici
il
delle
par
ma
perche
(2) Cf.
S. qui
la ra-
(5)
lo ricordi.
1005.
per cui
Niuno
infatti tra gli scrittori di storia
letteraria
Cave,
a Christo
il
medievale
(e citerb per tutti
Scriptor. eccles. historia Kter.
nato tisque ad saec. xiv
.
.
.
o infine
;
tra
i
ipotesi
recenti illustratori
della dottrina aristotelica teneva
In quanto poi spetta ad Egidio
gione
;
gran lunga piu proba-
rammentare Colonnese non perche avesse per r appunto commentato I' Etica,
precipuo.
i
di
ch' egli abbia voluto
a-
Colonna non so vedere chiara
il
ci
(4)
I,
335.
Oedip.
v.
1004-
Per codesto concetto, che
in
tanto frequentemente,
cf.
lui ricorre s.
Verg. Aen.
Senec. Trag.
luogo
Paul, Ep. ad Cor. II, 17. Verg. Aeii. I, 609. Malgrado
(5)
EPISTOLARIO
40
Dopo fa
di
due
punti
:
primo
coDcerne U grafia det vocabolo /ogica,
tnente
scorrettascritto
Francesco or or toyea
Dlio velim araicabili consilio meo,
cl6 gli ap-
vul-
placet, corrigas.
si
lievi il
da
loica
garem quidem vulgarisque sermonis asseclam niodernitatem non
esse te
men
;
loycam
tum loicam, tum
quens,
arbitror ignorare.
scribis,
quod
se-
vitiosissimura
no-
nichil enira latine significat
logica quidem logos enim tum rationem significat tum sermonem; unde logica dicta fuit quasi scientia sermonis illud, sive
per ypsilon scripseris, sive iota.
greco vocabulo
dici
j
debet;
nimis enim est absurdum iiorainera doctissiraum,
et rationis('\
qualis es, a veritate, quara teneas, vel noraine tue professionis de-
pravatione consuetudinis aut ignoratione vulgaris opinionis abduci.
Verura etiam, quia physicus l'altro 1'
spetta
ubicazione
al-
rum
dihgentia
non
es,
imo philosophus, cosmographo-
minime pudeat.
prestare
lo
scientia
quidera
di
Stagira, la patria d'Aristotele, che, distrutta da Filippo, fu per opera del 6glio
vestris est a laribus aliena,
illa
rerura et impositionis
2.
que non
ratione, sed in situ
in
veritate consistat.
est Aristoteles, delevisse; sed
Cod. alTeda
3.
Cod. logicam
iti
entrambi
id scito,
civitatem ^^\ de
ipsam Alexander Magnus
luoi^hi;
i
ob
et
Phihppum Macedonie regem Stagirim
sicut scribis,
qua natus
norainum
poi vetustissimum
12.
Cod.
di-
iigentiam
mae-
un consiglio De nalura balneontm, in-
ai posteri,
viato a Malatesta, signore di Pesaro,
predizioni del S., lo scritto
le
Francesco non t giunto
stro
sembrano averlo sempre
quali
i
tutto
N^
ignorato.
forse
della sua vita
1'
del
autore
molte occupa-
stesso, sopraffatto dalle
zioni
di
randagia, riusci
mai a condurlo a compimento.
Scar-
patrimonio
scienti-
sissimo
infatti t
il
fico lasciato dal Casini,
se ne tolga trioli,
De
il
nuir altro
tre
altri
^ stato
lui
scritterelli
medica che portano a dire
da
il
lui in
mdl,
Venetiis,
di
raccolta c.
182
Roma,
messo
alle
trattato
De
il
di
materia
suo nome; vale
venenis,
composto
Avignone nel 1375 per
lippo d' Alencon,
Fi-
patriarca allora di
Gerusalemme evescovo d'Auch;
xi8 b del cod. 332 della cf.
;
NarB B.,
Per un morbo
1862, p. 151.
altro
Consiglio oplimo contro lo
che
lentiale
Marini, op.
forse cit.
Bai.bi Catbolic.
il
(2)
fu
s'i
La
gran ventura
cit. s. V.
cit. s. v.
1'
Logos
Log
macedone
i
aver veduto na-
Ma
SraYetf 0?
ZTifnpoi,
centi
due
detta
forrae
donde
fa qui
dai
;
in
« Stagirus »,
niuno, ch' io sappia,
come
il
c a.
a cui
scere Aristotele, k dagli scrittori antichi
cf.
sg.
99
piccola citta
pesti-
appartiene,
gli
I,
(i) Cf. Papias, Lex.
ed
B,
Ne' mss. del tempo corrono
stampe.
per6
grande
c.
Boncompagni
Ducci, Catal. di mss. oraposs. da D.
Consilium de balneo Pe-
inserito nella
balneis,
dappoiche, ove
chc stava a biblioteca
piii
re-
piii
latino
le
« Stagira ». la disse
S., « Stagiris ».
mai,
Quan-
leazzo Visconti insieme ad altro libro
si tratti pertanto d' un aperto non correggo il testo, poiche Coluccio puo aver rinvenuto questa
De
lezione
tardi
e piii
tunque
(1400-1402) dedicato a Gianga-
errore,
balneis
(cod.
Parigi Lat. 6979,
della c.
i
a
Nazionale di e c. 19 b);
ed
in
qualche codice ed averla
creduta buona e
come
tale riportata.
15
COLUCCIO SALUTATI
DI
in
honorem
41
raagistri sui restitui iussit, teste Plinio
datum
cuius rei gratia puto Aristoteli
essc
nomen, non ad
alterum enim omnino non
rius Aristotelis differentiam.
utcunque tamen
Stagirites diceretur.
Veronensi
alte-
legi qui
Alessandro risoUevata dallc rovinc in onore del maestro,
trasse
Or una
5
donie
fuit,
que
que quidem
est provincia
est insula,
GrecieW; non
de qua
Poeta
in Creta vel Candia,
noster inquit:
Creta lovis magni medio iacet insula ponto
longinqua
nedum
a
^
multe
tarchus Cheronensis, Traiani magister alius debeat dubitare.
rentie, pridie
a.
qui] Cod.
(i) Cf. Plin. Nal. Hist. VII, (2)- Cf.
(^) (4)
Plin. op.
cit.
Verg. Jen. III, PoMP. Melae De
quam
5.
Cf.
;
ut de
hoc nec
tu
mi Francisce,
nec Flo-
lib. II,
Plutarch. Ahxander, VII,
668.
nea Di
chiamare «
maestro
il
il
»
di
filosofo
di
Policr. lib.
quale aveva letta
Chero-
di
Traiano
dair autoriti
Salisbury,
presso
S. era
il
Giovanni V, cap. la
i,
famosa
epistola pseudo-plutarchea, di cui gia
toccammo lib.
Coluccio Salutati, IV.
Cod. Solinius
condotto
104. chorogr,
A
xxx.
IV, XVII,
112; Plin. op. cit. IV, XX; C. luL. SoLiN, Collecl. rer. memor. 11, 3. (5)
k deiia sua riedificazione parla Piuiarco da cheronea, il precettor
(^)
9.
fu
Ma-
Aristotelis resti-
nonas octobris.
3.
Stagira
citti dclla
cedonia, non gii deir isola di Creta, come attestano concordi i cosmografl deir antichi-
et
...
vale felix, dulcissime
Cod. onutle nomen
di
veritatis hystoricus PIu^
_
tuta fuerit ab Alexandro, testis est
qoi
di
nome
sic
et Solinus^'^).
honorem
10 ubi fuerit civitas Stagiritis et quod in
il
ti.
(3),
Macedonia, sed ab universo continenti.
enim tradunt omnes, Pomponius Mela, Plinius
clie
Stagirita.
Mace-
Stagiris civitas
sit,
('),
VIII;
nelle note alTep. xxiii del II,
482.
3*
^'
Traiano.
EPISTOLARIO
42
VIIII.
[A,
18 b; R^,
c.
Ravenna
di
Sanctissimo
2Ja;
c.
n.
500/2,
Ad Innocenzo VII
('>.
cod. Vatic. Ottob. 2992,
c.
c.
i6a(C); Rigacci,
beatissimo in
et
job; cod. della Classense pp. 1-24,
da R*(0.]
Christo patri et domino,
domino
par.
ep.
II,
i,
Innocentio septimo, divina providentia dignissimo
veroque
tifici
et
unico vicario lesu
summo
5
pon-
Linus Colucius
Christi,
Salutatus terre osculum ante pedes. Firenze, 2: dicembre 1404-
24 geaoaio 14OJ.
Non miare
ad il
enco-
NOK
putes, sanctissime et gloriosissime in Christo pater et do-
mine,
pontefice,
quem Deus, omnium rerum
r-8. Cosi R*
a cui
sostitiiisce
lutius
C VO
Ri;
A da
opifex, sibi vicarium Pe-
ac dinanii a beatissimo ed oinette
8) Salutatus - pedes
(r.
salulem, r/pc/ejirfo poi in minitti caratteri sotto riiidiriiio
Le parole terre-pedes sono invece trasporlate dopo
La morte
la
data
(cf. p.
nome
il
69,
r.
5
Col-
sg.).
di
Bonifacio IX, se-
blico e solenne a ricercare ogni
1° ottobre
1404, avcva fatio
quand' uno tra loro fosse stato innal-
risorgere nella Cristianiti tutta quanta
zato al soglio papale, per togliere di
(i)
guita
la
il
lusinga di veder posto finalmente
mezzo
termine a quella dolorosa ed abbomi-
guir
nevole divisione, che da ventisei anni
ziare
anche
lo scisma,
se a conse-
necessario rinun-
ci6 risultasse
dignita
alla
via,
acquistata.
Dal
In Italia stessa,
conclave, che ebbe brevissima durata
consigli e le preghiere di dove Carlo VI re di Francia; il quale, dopo
(12-17 ottobre), usci eletto, com' fe noto, il sulmonese Cosmato di Gentile
aver destituito del suo patrocinio Be-
de' Migliorati,
lacerava
la
Chiesa.
i
nedetto
XIII,
non cessava
stere presso tutti
dall' insi-
Stati d'
gli
Europa
favorevoli a Bonifacio, perch^ ne disertassero ancor essi le parti;
non ave-
vano mancato d'esercitare un certo influsso;
si
ricomincio a sperare che,
in sede vacante,
il
coUegio cardinalizio
avrebbe potuto rinvenire un mezzo
effi-
detto
stato trasferito nel
II
suo
in tae
titolo cardinalizio era di S.
Gerusalemme.
etresgeslue8iC.U,jii sgg.;
Passerini, Famiglie
Ed
infatti
i
cardinali, che,
nuovo
come
pontefice,
obbligaronsi
VIII, 117 sgg.
eccl.
Migliorati
Torino, 1880,
mona fine del
;
Pastor,
m.
I,
e.
cel. ital.
(2)
V. nota
I
Croce
RaynalLitta;
disp. 181,
di
Sul-
Storia dei papi dalla
128; Eubel, Hierarch.
tutti,
or ora vedremo, con atto pub-
di
Cf. Ciaconius, Vi-
volta le teste dell'idra senza posa
nove di numero, si raccolsero in Roma, prima di procedere all' elezione del
1389 da quella
Ravenna, che continub tuttavia a tenere perpiiianni ancora in commenda.
Dus, Ann.
nascenti.
il
reggcva
diocesi di Bologna, alla quale era
la
cace e sicuro per abbattere una buona ri-
volgarmente
Bolognese, perch^
cardinal
a p. 45.
10
COLUCCIO SALUTATI,
DI
successorem
trique T
oves suas;()•,' pasceret r
ut
eleeit, o 7
43
non
putes, , ' r ,
humiliter obsecro, me, sicut in similibus multi solent, tuis
mendationibus immoraturum; I.
VO
A
pasceres
pastores
licet
Dopo
2.
solent
qui te laudaverit,
/1
dava snisesptinto
com-
sincero
si
e sostituito contwi?.;
qtiindi (r. 3) Iminioraturum (sic).
caihol.
p.
Regesto
d"
P.
25;
segna Abrunese,
La
M. Baumgarten,
a. I,
1897, p. 89 sgg.
scelta del sacro collegio incon-
moltissimo favore.
tr6 nella penisola II
11
lnnocen\o papa Vll in Ras-
Migliorati aveva voce d'
uomo
one-
sto, virtiioso, d' illibati
costumi, ne-
mico del
simonia
nota
fasto,
della
(cf.
a p. 48); sicclie era legittimo
I
aspettarsi da lui che riconducesse al-
r ovile r apostolico gregge traviato e
La
disperso.
letizia fu
dunque gene-
rale; e Firenze, naturalmente, vi prese
nomen Domini
«salutaris accipiam et
«cabo»(*).
estis
consolationis
etenim
cte
quem devotissimis nomen Domini, hoc
salutis,
et
affectibus suscipientes,
invocabimus
est sui vicarii,
invo-
dubio calix
sine
matris Ecclesie et
in
honoreni san-
unionem
totius
fidei
ergo vobis, sanctissime et summe pontifex' innocens manibus et mundo corde, cui dedit Dcus ascendere in montem Domini dabitque persuam misericordiam stare feliciter in loco sancto suo (*•) pro significatis infinite gratie eruntque, sicut speramus, eterne. det vobis Dominus, qucni amodo representatis in terris, dies longissimos et felices ad exaltationem sui nominis et unionem perfectissimam sancti gregis, qui, si temporibus christlane.
sint
;
manibus vestris non revocatur ad caulani, non videmus per quem vel quando debeat et
gran parte.
Tostoche
il
nuovo papa
ebbe dato loro contezza della sua elezione,
i
Signori s'affrettarono pertanto
ad inviargli
le
coHa seguente
proprie congratulazioni epistola, che ricaviamo
sed dabit hanc gratiam Deus, ut speramus et cupimus, sanctitati vestre, cui devotionem nostram omni cum reverentia congregari.
commendamus.
dat.
Fiorentie, die
.v.
no-
vembris, .xni. indict., .mcccciiii.
dal reg. 25 delle Missive, conservato nel R. Archivio di Stato di Firenze,
dov' essa ricorre a
c.
67
b:
Scorso alquanto tempo poi, la comunita provvide ad eleggere un' ambasciata, che
Pape Innocentio septimo. Sanctissime atque
beatissime
in
Christo
pater et domine, legitime successor Petri ve-
reque et unice vicarie Ihesu Christi. multa vos nostram et totius huius christianissimi populi devotionem iocunditate permulxit vestri culminis gloria, audientes vos ad apicem apostolatus assumptum, quoniam divina quadam inspiratione, que cunctos invasit, speratur ab omnibus et tenetur in manibus vestris quicquid ab inconsutili tunica videbatur abscisum in veram unionem mysticumque Roniane corpus Ecclesie virtute et benignitate vestra per Dei gratiam rediturum. sed super omnia consolatione summi gaudii nos replerunt singulares et celeres eminentie vestre iittere, quibus tam affectuose quam clementer humilitati nostre desideratissimam hanc pro-
motionem, utpote peculiaribus
si
vestris
tiliis,
tefice
voti ed
i
i
:
:
per
novello pon-
al
desideri de'Fiorentini.
Furono pertanto chiamati a farne parte messer lacopo Altoviti, vescovo di Fiesole, Tommaso Sacchetti, Lorenzo Ridolfi
Vieri Guadagni.
e
costoro alla volta deirUrbe
Partiron il
25 gen-
Noi possediamo ancora
naio 1405.
la
relazione colla quale, lornatia Firenze,
resero conto affidato (R.
Signori, Istru:^.,
ai
Signori deirufficio loro
Arch.
Legax.
di Stato in Firenze,
Commiss.,
Lettere, n, 2, cc.
Nell' epistola letta,
e
ufficiale,
CXV, 12-13. XXni,
(»») Cf. Psalm.
(1) V. nota 2 a p. 45.
3-4.
b).
ch' ora
Coluccio non aveva
(*) Psalm.
Ele:(ioni,
60A-63
nuntiastis, favores vestre benignitatis gratissi-
mis affectibus offerendo; ut dicere possit no» quid retribuam stra devotio Domino pro tomnibus que retribuit michi?» planeque sibimet respondere quod sequitur » calicem
Roma
portasse a
esprimere a viva voce
fatto
s'
e
che
'=°"''
,.
molti,
*
^"^°
'''
.
intenderi era, seb-
genrchr^ssuma *'ff"''
""?•"»>
;
EPISTOLARIO
44
pessedenJo
egii
non virt6, po!»an4Jcbba»ver
cordc
nec possit ncc debeat stultus
fccerit,
quidem
scio
dici.
tanle
biasimo
""*•
Ji
siol-
guni,' Qui dc tuis virtutibus loqui •
verissimc posse de vir-
velit, te
•
'
sed occupentur obsequentes consue-
tutibus singulis celebrare.
manifestare in forma cerimoniosamente
eran state accolte con universale con-
sentimenti de'Signori suoi;
senso dalla Cristianit^ tutta quaiita,
misurata
ma
i
ncll'
tempesta
animo
fremeva
a lui
gran
Egli aveva seguito
d'affetti.
con occhio ansioso la scomparsa di Bonifacio, salutata con gioia sincera la
deliberazione del sacro collegio di
tentar ogni via, ogni
procacciando
onde
1399 ai Fiorentini coteste parole: « Habetis namque copiose viri «
potentes
«
Deum,
scisma
lo
;
-
vano
ai
Roma
giorni, e da
sperata tanto ancor
parola
la
non giungeva;
ve-
run indizio lasciava comprendere che Innocenzo VII s' adoperasse con quel
che sarebbe stato cosi necessario, per mantenere la promessa
febbrile ardore,
Al convoci vaghe, voci sinistre comin-
fatta dal cardinal
trario
Bolognese.
ciavano a correre:
papa buono
ma
si,
essere
nuovo
il
debole, irresoluto,
raggirato da congiunti ambiziosi, cuito da clienti
voraci,
i
cir-
non
quali
intendevano n^ punto ne poco rinunciare a saziare ricca
lor imbandita. cerie,
1'
avidita loro a quella
mensa che chc
la
aveva
fortuna
la
Scosso da queste digrande sua esperienza
18 gen-
il
naio
anche la nomina del Migliorati gli era sembrata opportuna. Ma, ecco, i giorni succede
mezzo
fama,
autor quella
luto far banditore, scrivendo
espediente per
togliere di
all'
re stesso di Francia s'era vo-
il
de
omni
C o u c u s per «recenter scripsit in «
quos
timentes
plebe,
quihus est veritas.
in
ea que
i
1
inter s at
i
«
vos
«
ubique etiam, fama teste, laudatur »
lett.
c.
virtuosus cognoscitur, sicut
sic
ined. in cod. Vatic.
109
s
materia, apud
Ma non
A.
quest' epistola
il
mai
Cappon. forse
147,
come
in
aveva parlato a
S.
Roma
un cosi alto e severo linguagSe fosse lecito paragonare tra loro uomini tanto ciiversi, vissuti a si grande distanza di tempo, io ravvigio.
cinerei volontieri questa nobile scrit-
tura del Segretario fiorentino a quella
Columba,
che san
landese, fondatore
missionario
il
ir-
Bobbio, aveva
di
Bonifacio IV nel 613-615,
diretta a
perche aitendesse a spegnere lo scisma
divampante dei Tre CapitoU.
Anche
allora le stesse cause partorivano
gU
uomini e delle cose
in genere,
effetti
della curia in particolare,
gH faceva il S. non
infiammava lostile di Columba, come infiamma quello del Salutati. Aspra in fondo ed imperiosa suona, malgrado
degli
credere pur troppo fondate, volle tacere
penna ficiali
tefice,
piii
a lungo, e con quella
ond' erano scese
istessa,
le
uf-
congratulazioni al novello pon-
vergb
richiamava titudine
quest' epistola,
in
dei
nome
fedeU
che
dell' intera all'
lo
mol-
adempimento
scritto
prima d'aIlora
Coluccio in detestazione dello scisma, e le lettere da lui dirette al cardinale
Corsini, ai rifugiati
in
membri
del sacro collegio
Anagni,
al
Moravia(cf.Iib. X,ep.iv;
formole rispettose
(egU stesso r.
e
la
passione vera
di cui
1'
avviluppa
lo riconosceva: cf. p. 68,
14 sgg.), la parola di costui, aspra ed
imperiosa a
molesta
(e
tal
segno da dover tornare
molesta tornb
difatti,
come
piu tardidiremo)al tergiversante Inno-
sollecito de' patti giurati.
Molto aveva
le
medesimi,
marchese III,
di
197 sgg.).
Ma
chi vorra accusare Coluctrasmodato ? In realta niun altro sentimento anima le sue pagine che non sia la fede una fede profonda
cenzo.
cio d'aver
:
e sincera, la quale lo
sprona a deside-
rare la gloria della Chicsa, la grandezza
;
!
COLUCCIO SALUTATI.
Dl
45
michi vero religio tudini panegvricis et laudationibus reliqui^'); ' i o r o-'
me
in aliquo
nesciam vel
studio
mentiri atque phicendi
vel
quod
affirmare
l; "fHdo di panegirista pero
cognosco didicique,
que describam.
ficta colligere
sit
pater optime, quod quicquid in te videtur aut creditur virtutis et
dird6'*che'ignor°a °'" '' ""
"hi ?.iiso.'
Quanto v'ha
sommo
A
I.
R^t
av-
ci
viene di leggere in certe opere recenti, le
vanno per
quali pur
che
Coluccio
maggiore,
la
eccessivamente
« era
4. virtntis]
paugeric' (sic)
Talch^, quando
papato.
del
VO
panagcricis
che
A
(21 dic), quella dell' invio (24 genn.).
Le copie che
ciano, conservarono la data primitiva
dedotte
maldisposto verso
«
per conoscere a quale grndo d'ani-
Roma (come
<
mositi fosse giunto contro
sunsero
« basta
leggere
STOR,op.cit. di
1,
le
papato
di
sue opere »
130)
vole persino
il
esso,
ragione-
dubbio che chi parla
cosi degli scritti del S.,
non
abbia per
li
suo conto degnati d'uno sguardo Rispetto
al
tempo
sente fu scritta, fa
come
uopo avvertire
due codici (R^, C = Classense) essarechi ladatadel 21 dicembre 1404; in
mentre
in
un altro (A) offre quella Codesta discre-
del 24 gennaio 1405.
panza per6 II
si
babile, posto
appena d'
spiega assai facilmente.
Salutati aveva,
gli
niano
a scrivere,
giunse notizia
Innocenzo VII
;
ma
dell'
la
dovette impedirgli
taceo di una m. del sec,
sare
mm.
145
curiosa figura
matico e
d'essere studiata.
mani
quanto
sione
codici de' quali
21 dicembre.
Ma,
(2) Cf.
XXI, (3)
questi
EzECH.
Un
1'
ambasceria solenne
de' Fio-
dunque dal suo
protocollo r epistola,
il
stituire alla data della
S. ebbe a socomposizione
la
solito
nota
i
III.
XXXIV,
esempio
15; S. loH.
caratteristico
« panegirici »
cenzo VII,
rentini: trascrivendo
al
17 &c.
il
S.
testo di
il
sciagattata
198 del vol.
sent6 solo verso la fine di gennaio,
eterna
lezione
corretta
quando,
cioe, parti alla volta della citta
Per i restanti mi son valso onde re-
miseramente dal Rigacci, ved.
una sicura occasione per trasmetterla gli si pre-
contiene avr6 occa-
vi si
due mesi dopo,
occasione
uti-
men-
fa
di trattare altrove.
a p.
e quest'
veduto ed
zione ripetutamente nella Vita A. T.
Di
circa
Roma;
codice,mentr'era
dairab. Mehus, che ne
non
a
II
diplo-
che meriterebbe
di costui, fu
a fine se
tocc6 attendere
di pas-
d' antiquario, di
d' intrigante,
non pot^ condurla il
Prima
210.
messa inbarone Filippo de Stosch,
stituire a
la lettera, gli
X
bella raccolta di manoscritti
sieme dal
quest' epistola,
terminata
ineunte,
poi in Vaticana, esso fece parte della
che questa venivaassumendo un' ampiezza forse inattesa. Cosi egli piii
xv
Ottoboniana, donde trasmigrd
all'
celeremente nella stesura deirepistola, tanto
S.non racchiudefatta un ms. car-
la presente, e
che conta carte centodieci numerate
lizzato
proceder molto
di
a
caso per A), as-
il
seconda.
altre epistolc del
non
oppresso,
pare
eccezione per
nelle
mole
la
spedito
dall' originale
cod. Vatic. Ottobon. 2992, che
II
pro-
elezione
gran
sempre
ond' era
d' affari,
come sembra
(i)
e mis.
nel quale la pre-
d'
se
Pa-
(v.
a noi pare proprio
;
E troveremmo
sognare.
», e
della lettera furono poi
se attinte allo zibaldone Coluc-
fatte,
«
il
virtuoso
utis
disdegnava, ci
registro delle
epistolari,
diretto ad
t stato
di
che
Inno-
conservato dal
lettere di piii
generali
deir ordine Vallombrosano, gia da noi utilizzato
(III,
che concerne
a
372),
in quella
Bernardo
parte
Gianfis;liazzi
non
dir^eV^luscire
padre
nel di
EPISTOLARIO
4^
quei
ch'
sicilc
di
a-ingcBno, cne
di
«juei
prosperiti
ruMo'TopI:"»'"di '^
bonitatls,' Quicquid scientie vel ingenii, circa te felicitatis quicquid T 1 D T T »
"O^ improperat^'), cuius
Habemus
Or chi per bonti divina riesce ador-
,
naio
landum
deiie s
virti,
acquista
onde niag-
^'"' f!mio'''°'°
tu et
quod non acceperimus
alii
..,,...,. m quibus
.
sit
rint
quod aliunde fatendum nam,
scrimus,' provenirc.
bona
Aurelius,
I. /1
quam
4-5. j4gratulando 9.
est
gno 140 1.
al
solus
Deus
6.
fuit
/1
eos
tali
generalato
7 giu-
11
di Kipoli,
Innocentissime
G, 6, i;o2, t r
a n
94 A.]
c.
sm
i
s
in
Christo pater
domine celeberrime, ad
m
et
singu-
summum
solotenus
prostrationem, post
pedum
beatorum oscula devotissima, post denique amplexum sacris genibus reverenter anexum, in iubilo cordis coram maiesiatem vestram in Christo novellam animam meam effundo, spiritum meum cohibere non possum, viresque meas foras emictens, valido cum clamore prorumpo Te Deum laudamus, te dominum confitemur teque verum patrem tellus omnis admiratur; te ovium Christi pastorem totus orbis :
veneratur.
tu
expectatio
certa
fidelium,
fugatrix errorum (*), amatrix
lux vera,
tu
Ec-
clesie sanctitatis, tu scrinium sanctissinie Tri-
soiamen merentium populorum
nitatis, tu
reformator hereditatis filiorum,
tu
et
sectator
ditissime paupertatis, tu extirpator symoniace
scismata dele iam pridem, dele, medio populorum. per te clerus de-
pravitatis. pater, de
dopo
si
P^-»^
cordenempe dcvoto, indefessa voce proclamans: Sanctum, votusiii tua laude plenaattollitur,
sanclum mente, voce et opere. te ergo quesunius (**); tuisfamuiissubveni,quos
s.inctum
(*) Cod. dopo error. di
(**) Cod. quis
.^
tti
che ho espunto.
Deus
VO dopo^quoiagniunge
^.
-j.AVOomct-
/?/\/rtf j^r psso fuit
,-
nemo
virtus ag(;iun(,'e et
odore fame tue confovisti
quod
11.
A omette
in
imple, precamur,
;
a cunctis
fama pre-
cardo robustus olim fuisti nunc patrem pium nobis te prebuisti. letarenunc, mater Ecclesia, altero Moise duce decorata :
:
sa ru
apicem divinitus assumpte, post cordisetcorporis
^.Aproperat dign. hon.
diffinit
vivimus, qua
dicaris.
per dominum Bernardum abbateni Vallisumbrose domino pape Innocentio VII. larissime
prout recte
nisi,
recte
pater sanclissinie,
della Nazionale di Firenze, Cotiv. sofpr.,
Badia
maxime commen-
in nobis operatur
VO
Eccolo:
Copia licterarum
5
ad intimam veritatem acces-
mentis, qua
A efors' anche VO credimus
daFirenze,salito
Cod.
cum
VOper\t\dat\
bonitas- sutientie
Deo
r
quod Deus eos
*
qualitas
niale utitur et
ut gratur^
afficiendi laudibus, quasi fece-
credimur, veniamus, quid est virtus,
^''iridi
quid enim fit, i
videntur, cx eo
ut ad virtutes,' quibus
»
[
est,
unde
?(*^
,
non
dignatus honore^'),
fuerit
tono
.
ista
illis
affluenter ct
sumus quicquid sumus.
gratia
tali
a
omnibus
status aspiciuius, ab illo tibi est,' qui dat ' i »
gj
o vera Christi sponsa, quam indigno adulterio liberaris nunc, laus Christo. Innocentio !
sponso tuo copularis. per te, fugato S.vmone mago, iter pandis ad regna celorum. sterne, pater, scmitam Petri longo tractu orbis profanatam ut solium Rome sublimatum premio magno in te cumulelur. verum, mi pater et domine predulcissime, ut supereffluenti iam calamo finem imponam, tanto nuper indicibili gaudio ex vestra exaltatione completus sum et refectus, ut tamquam gravi sompno depo;
sito
excitus
homo
spiritus
interior
vel taiidem
meus
innovetur
et
reviviscat, totus
crescat, gliscens
hoc letabundum miraculum oculis
propriis intueri et gaudifrui plenissime ante-
quam
moriar.
Israel, qui
benedictus
Dorainus,
Deus
per vestram sanctam maiestatem
super Ecclesie candelabro
sic
sublimata visi-
ac fecit redemptionem Altissimus sanctitatem christiane plebis sue.
tavit
misericorditer
vestram prospere dirigat et feliciter in votivis agressibus peragendis Ecclesie sue sancte. script.
.xxiii. octubris, .xiii. [indictione].
Sanctitatis eximie ac beatitudinis adoran-
de &c.
(1) Iacob,
I,
S-
Paul. I Cor. IV, 7. (3) Cf. Verg. Aen. I, 335. (4) Cf. S. AuG. De lih. (2) S.
arhiirio,
cap. XIX, § 50 sgg. in Opera, 1268; e III, 414 sg.
lib. II,
I,
lo
DICOLUCCIOSALUTATI. illas
igitur
nobis et per nos
in
dubio sunt habende^').
nemo
de quo
facit,
non nobis
recte sentiat dubitare,
47
potest qui
laudes, sed ei qui fecerit procul
"°j", ^
conletari o ejratularique rpar est iUis in quibus
^^"'^*
i
i
ista
5
viderimus
Deo
cavendum tamen
gratie sunt agende.
lc"um ^
quod ^
essct;' sibi tribuant
Domino,
non
'
10 sed fatemur.
quidem
retribuit
namque
ille
non
in ipso, sic a nobis nichil
fecit:
omnino nobis
sicut
in eternitate.
f;icit,
cum enim
auctor
omnium
sit
'""°
'^^-
quanto posse-
^ioT d'exer7oT°'
bona
noHrbene'ch*egH *'"'° '"°f"'"°'
nobis remunerat bona que
tam merita
et
="'
'^^
nec
per ipsum.
est, nisi
o mira Dei misericordia redundantiaque bonitatis eius
fecit*^').
GioriisiesUdunque in Dio,
faceret sed
15 quidem que fecisse videmur, ille remunerat qui eadem per nos facit; cumque simus eius, si qua bona facimus, instrumenta, pro
mensura bonorum, que per nos
mato.
riva
nobis ex merito quicquam detur.
illo
va°rifer'itaf°'a'bbia
veritatem non occuiimus,
antequam nos
fuit
^i^
'"V° rallegrarsisccoclie
de
'
in nobis
^'
sed solum glorientur in
tempore que iam tribuerat
enim quod essemus
putemus quod ab
cum
sacri-
nobis cuncta rctribuit, qui nos i
1
in
gloria,
quod
;
Apostolus
possint, ut
si
stulte facere glorientur,
quidem datur
cui
ne
eis
quodque stultissimum T n
est Dei,
scire debeant, ne in semet etiam,
se dixit ^^\
dona tam magna persenserint
et eis ipsis qui in se
"^*^""
quam
fecerit
!
rMirdtmZlT^'
instru-
20 menta, premio, quod vult pro meritis debitum, bonitate sua
di-
gnatur misericorditer instrumentum, retribuens per solam gratiam
homini,' secundum eorum mensuram,' quc ^
commendationes
sint igitur
2cJ
licet
attamen nos debere.
rcferre,' vis et eterne
et laudes, eterne et inenarrabilis,
Deus, qui,
sericors et miserator
Deus,
homine.
fecit in
infinite gratie
mi-
inquam, 1
tibi,j
J
misericors
pro tot virtutum bonis, quas ian-
diu in tuo sanctissimo tunc futuro vicario cumulasti, quibus qui-
I.
VO
pot.
nemo
VO
psenserit (sic)
10.
VO
19.
23
A C
(i)
iila
VO
2.
5-6.
A
A nunquam
fecit
11.
que]
autore c da dtie volte merita inenarrabiles
24.
VO
Cf. Psahn. CXIII,
(2) S.
Paul
II
VO
3.
sacrilegium
i,
VO
6.
qui
KO
stultissimi 15.
VO
21. misericord.]
videmiis e per in se da nisi
A detur A bonitas 22.homini] KOhoun (sic)
7.
A
scrire
omette quidem
Amhs
9.
18.
fecerit - eis
i.
Cor. XII, 6.
(3) Pensieri delia
4.A
colletari
medesima natura
esprime
il
S. in molti altri luoghi delle
sue epistole: (II,4o8);
lib,
^
'"'
^°'°
^'*."
, dunque resc grazie '"^""^
nos eas non posse
feceris
sint,>
tibi
cf.
cosi
lib.
VIII, ep. x
XI, ep. xxiii(III, 414)
&,c.
pe--
clie
tune le vinu accumularvol^"'""'
|,lcari'o,'"°
«
.
:
EPISTOLARIO *
cagion dellequali
ai
luoi confratelli
parve deeno d' ottenere il soglio poati6cio
in
dem
numero,
;
il
quem
regimen
militantis Ecclesie
ct
novcm
Convenistis, ut audio,
in conclavis ergastulo cardina-
i]u»l
sempre
cetui
scilicet,
gubernatio de-
ferretur ^'\
EranoconvcDUii conclave nove
cardinali
suorum sociorum, cardinalium
dignissimus
visus est, ad
numero quidem, quoquo
les(*\
quem
vertas, equali et
ternarius in
ugualeinii&iesso,
VO
1-2.
il
«
molestus neque cupidus seu avarus existcbat
cit.,
a
non so che
cosi del Migliorati:
I
con-
lo dipingono uomo di poco ingegno, privo di tatto e senza
temporanei ce
ma famoso
simulatore
.
.
onesto e non avaro, sebbene a questa
« asserzione contrasti Talto stato a cui
un indegno nipote ma cono ancora che dello scisma e
« elevb «
.
non
« doveri ecclesiastici
.
.
dei suoi
il
mondo
costumi.
Teodorico
di
Niem, lingua maledica se altra ve ne non ha mai detto cio che qui, e non per la prima volta, gli si fa dire: il
De
giudizio, che nel
scbismate,
XXIX, egH reca d' Innocenzo VII torna - tutto sommato cap.
a grande
onore
di quest'
ultimo
bonae
st-le gli
« patiens afflictis,
Ni
».
son inforbito
piii
da Leonardo Aretino:
cf. le
L'a-
com-
nec erat aliqua su-
risorgere daU'abbie1'
universita
da lui emanata il i" settem1406 ne ofFre luminoso segno: cf Denifle, Die Universitdten des Mitla bolla
bre
telalters bis
1400, Bcrlin, 1885,
Pastor, op.
cit.
I,
130
312; nota
I,
e la
sg.,
a p. 35 del presente volume. (2)
et
doctus
che nel suo
et
litera-
romana fondata da Bonifacio VIII;
iuoli,
benignus
castac
.
bonarum
peritus,
zione in cui era caduta
« pontifex », scrive Tabbreviatore apostolico, « fuit mitis,
.
note alPep. xvii di questo libro.
« Iste
:
.
famae, canendi
tentativo di fare
fu,
II,
et
Altri
sima
lib.
« vitae
colla
«
realta,
agendis causis
more, ch'ci nudriva per gli studi, manifest6 poi Innocenzo apertamente col
invece lo dicono di vita innocentis-
In
in
rum apprime
«
».
eadem Romana
expertus in
« curia
«
Niem.ilqualecon Poggio
chc non cdificb
Hic erat clarus doctor in iurc cano-
« nico,
ferlori le lodi
Bracciolini fu suo segretario {sicf),
« illibatezza
symoniacos exosos haE poco dopo aggiunge
;
».
di-
«
« narra
.
dei
Teodoro
di
«
.
.
scribendi
cur6, e
si
« buit
«
«
anzi
rcfer-
«
« energia, «
C
2-3.
torbidi
op. e loc.
«
sopra vi e apposlo un scgno di trasposi^ione.
Passerini scrive presso Litta,
Attingendo
(i) fonti,
«
ma
vis. cetui,
Ri deferrentur
retur
Eccone inomi: Angelo Acciavescovo
Firenze (detto
di
Fio-
il
rentino); Francesco Carbonari, vescovo di
Monopoli
(d.
il
Monopolitano)
;
En-
«
perbia in eo, neque apud ipsum ac-
rico de' Minutoli, arcivescovo di Na-
«
ceptio personarum, nisi
quod dictum
poIi(d.ilNapolitano);AntonioCaetani,
«
Ludovicum
quosdam
patriarca d'Aquileia (d. rAquileiensc);
« alios sibi
[Migliorati] et
sanguine iunctos in qui-
«
busdam regiminibus terrarum
«
dem
Ecclesiae collocavit
« scentibus audientiam «
libens po-
dabat et fere
diebus singulis certis horis supplica-
« tiones sibi
« sistoria «
:
eius-
porrectas signabat: con-
privata et publica
tenebat
d'ebus et horis consuetis, nec alicui
Angelo di Anna di
Preneste
(d.
di il
Sommariva, vescovo Lodigiano)
;
Cristo-
foro de' Maroni, vescovo d'Isernia (d. l'Iserniense); Rinaldo Brancacci;
dolfo il
Maramaldo
Migliorati,
Bolognese); n. 3
;
(d.
il
vescovo cf.
di
Bologna
Eubel, op.
Baumgarten,
op.
Lan-
Barense);
cit.
piii
(d.
il
cit. p.
25,
94
sg.
p.
5
:
DI
COLUCCIO SALUTA1'I. nam
se multiplicatus perficit atque gignit.
si
unitatibus scribas et eis tres et post hos
figuram facies quadratam, equilateram
punctorum 5
multitudine
tres
ternarius etenim
meros, imo solus propter ticis
10
Terna
numerus Deo primus
indivisibilitatis
tibi
hec primum
triplici
quidem nu- f /n^ Dwin^i^I^pii Numinis tri- '"""«""^"'^quadrangule
inter alios
nu-
mysterium ab arythme-
quo sensu poeta noster
dicatus est; ex
eterni
molis per figure
nitatem, quique radix est cubice
^^l ^^"'{°l'^^'^''^°, a temano,
superponas, >"»
que undique trium
qui ternarius
merus Divinitati congruit propter personalem
paritatem.
punctos pro tribus alios
tres
et talem,
mensuretur.
49
aJ.itme'tid'V'"''o^e
^°'°' il
dixit
^"
'^'='1'"'°
come simbolo
per
niistero dell' in-
divisibilitd.
diversa colore
Licia circundo, terque hec altaria circum
Effigiem duco:
nam
tametsi monas,
quam unitatem
numeri, quo
fiat
ut
inter
trias
multa, sicut volunt, ratione
principium possedit, equalitate distincta.
nostri vocant,
numerus non
assignetur, attamen ea
lariter
15
numero Deus inpare gaudetCO.
ficit
primus
perfectus.
numerus omnis
dignitates
et
sit et
enim
iste
et
adiectio
monas
ab
num
et
Deo cum
unum
fiat,
numeri
ad uni-
in se multiplicato, cardinales
idest,
VO
quem
tri-
hoc numero,
ter,
unitate pie et catholice predicetur,
fides sincerissima confiteturC^).
in
pro eligendo
summo
pontifice
dopo hos aggiunge 4.
Mancavano
tre cardinali viventi
:
dassarre Cossa, legato a Bologna,
Ral-
« factus est antipapista », e
Va-
parte di Benedetto XIII.
vescovo delle Cinque Chiese, Lodovico de' Fieschi, che pochi di
lentino,
(i)
e
(2) Cf.
appresso Telezione
d'
Innocenzo VII
Coluccio Salutati, IV.
Merc.
Verg. Buc.
&zl.
pass6 dalla
VIII, 73-75.
Marc. Capellae De
et Pbilol.
ro,
pur
uniti,
non
nume-
e
bensi ptincipio
numero
di
e perfetto
;
primo
numero
e invece la
triade
numeri imgiacche mentre la diade si scosta dalTunitA, tra
i
niipL
VII, 731: e ved. altresi
monade, pur
possedendo
la
di-
gnitA e la pcrfezione di tutti i numeri, e numero solo in potenza, triade fe verace specchio dell' essenza divina, come quella che, comritorna piendosi, alfuniti. !a
In
tal
numero
pertantoconvenuti i
et si tres et post superpon.] A si ponas 3. VO faciem A VO quod A cubite 6. VO omette que dopo qui 5. A congruiit 8-9. i4 arthmetliicis FO arithimeticis 10. VOtercia ^ KO hoc I5.fiat] 13. FOetsi A 70 fit VO discedit VO adictio 22. A dopo perfect. aggiunge 19. AC discedat et 24. A rediit VO reddit 26-27. ^O ter et de se in se 2.
equilatera
come
e la
tatem redit; tante dignitatis atque prestantie, quod solus ex nu25 meris de
a Dio,
stia
cunctos per-
ipsa singulariter in
ut perficiatur et
difatti
monade
rappresentar
pari,
omnes numerus nuUus habet;
ternarius,
Sebbene la
essa
et
sit
omnium monadum
sola possideat cuiuscunque
perfectiones, quas
primus numerorum
sed principium
medium atque finem, et ea ipsa cumque dias, primus quidem numerus
numeros, Deo non congruat;
potentia
singu-
numeros inpares primus
unitatis integritate discedens, cuius solius
20
est,
Deo
cardinali
voUero
EPISTOLARIO
50
riiornare alU sanla unili priniiliva.
secundum
convenistis et
rationem volentes vos
ternarii
in capite
vcstro perficcre et unirc, ad unitatein pie atque sanctissime rediScorgenJa come Chiesa fosse Jivisa dalla spada dello s^isma,
dolor ct pudor!, sanctam
videntes enim, proh
vistis.
raatrcm
la
Hcclesiam unitam
sectam e sapendo che solo per luro opera la scissura potev'essere medicaia,
in petra,
que Christus est('\ gladio scismatis
in Petro, scissuram hanc,
rcdigere cogitastis
;
quantum
in vobis est, ad
cognoscentesquc rem istam post Dei gratiam
primum de toUendo
ab eligendi vestraque voluntate pendere,
summo
unitatem scismate quani eligcndo per suffragia essi decisero di le-
gar
le
cogitantes, vestras et eligendi voluntates,
proprle vo-
lonid, muiabili per natura loro, con
un fermo
Promiser quindi Dio cd .igli uomini con alio pubblico e solenne di procurar con "gni potere la soppression dello scisma; a
quoniam
ambulatorie semper sunt, nexu, qui vobis
biles et
laccio.
promisistis quidem, ut vidi publico
alligastis.
dis-
unitatem 5
per
pontifice
libere,
muta-
fuit possibilis,
contineri
grapho, quod vcstruin quiUbet dicitur subscripsisse^*^ non vicissim
solum vobis vistis,
hominibus, sed ctiam
et
ipsi
Deo
singulariter devo-
pro posse scisma toUere desideratissimamque unitatem sancte
matris Ecclesic, nil omittendo de contingentibus, celeritate possi-
gravissimo delitto,
ove venisscr meno giuramenti fatti
ai
ij
procurare; nec promisistis et vovistis solummodo, sed iurastis;
bih' lalchi diverrebbero spergiurie rei di
[q
chiro-
ut amodo non possitis propositum et opus hoc sine periurii nota summoque et inexpiabili scelere offensioneque divini Numinis non
implere, sive voluntatem vestram ad aliquid flectere vel mutare,
quod impedire 2.
unire]
A
poscia est
vel differre
uiue
6.
3-'. -4
VO
eteiiim
A
cogitatis
rem tam piam, tam sanctam 20
possit
5.
VO
Jopo quantum
a^^-f^iungre
omette que dopo cognosc.
VO pro unitate g. A eligendo 16. A 14. VO ometle que dopo desid. omette et A da due volte offension. 7-8.
ti.
Ri
venistis 19.
Ri modo
omelte vestram
tunc ed omelte
A premium A VO cirograpiio
primum']
11-12.
aliigatis
17.
VO
7.
et]
VO 20.
aut
18.
A pone
VO
possit
dopo impedire
quanto intorno a questo soggetto il S. scriveva fin dal 1593 a Giovanni da
Ravenna
(lib.
Cf. s.
(2)
II
«
VIII, ep. xi
;
III,
420 sg.).
Matth. XVI, 18. Compromissum dorainorum
(i)
« cardinalium in conclavi post « Bonifacii il
S.,
breve (cf occhi luce
pape IX
», a cui
che ne aveva, come p.
63,
r.
una copia, ^ in
5
obitum
allude qui
si
vedra tra
sgg.), sotto gli
stato
messo
Marteme-Durand,
alla
Thcsan-
« et
notariis
:
«
infrascriptis et cuilibet
nostrum
videlicet
lo-
«
hannello de Risis de Neapoli,
cle-
« rico
singulariter,
prefatae
Capellae,
Bartholo-
«
maeo
«
mona, Baranto Philippi de Pistorio Stephano lerii de Prato, litterarum apostolicarum scriptoribus, de omnibus et singulis supradictis instrumentum publicum &c. confici
Francisci della Capra de Cre-
« et
« «
cosi
et
«
«
Esso termina volentes quod se ad omnia
reputent co-
« lesj
MDCcxvii,
1274 sgg.
obligatos
« bis
rus nov. aiiecdot., Lutetiae Parisiorum, II,
singula
ram Deo
hominibus [cardinavolueruut et m.indaverunt no-
«
« et publicari »; op. cit. c. 1276.
COLUCCIO SALUTATI.
DI
mundo tam
totique
duos divisum,
in
quantum
optabilem,
est
unde
et
gregem dominicum
vel, ut verius loquar, ista sectione
diminutum, ad integritatem solitam revocare.
nimis graviter
non attendesser
e
con ogni sforzo ad ottener I' intento desiderato.
sed hoc dimittamus,
discessit revertatur oratio.
numero
Convenistis in novenario
5
51
cardinales, cuius radix est
II
di
numerus primus
ternarius, qui
quo
redit,
vos similiter
et
dictum
numerorum procedat
perficiatur et
multitudo,
inpar, ut
in
auctione continua
numerabili radice vestre congre-
imo
gationis et cetus ad unitatis colloquia,
quantum
10 redivistis solum, sed ea,
ad unitatem
est,
federa, redivistis; nec
numcro era
lor
nove, e dcl novc
c radice
mo
ira
il
tre, pri-
i
numeri
per che compiersi ritorna airunilA imp.iri,
e
Cosi essi fccero con si legaron
giuramento per tornare
Dei gratiam
in vobis fuit, per
all'
ri-
uniti
ch' c Dio.
procurationem religiose Deo, vicissim
conclusistisj vos ad unitatis
vobis et communiter univcrsis solemniter obligando promissione,
noveni
voto, iuramento.
ennadem
quem numerum
enim,
Greci dicunt, prout a multiplicato per se ternario venit, in quo 15
gratia divini
Numinis
habens,
ut
ostensum
omnium
terminus,
numerus
convenistis,
quo quidem ad monadem
a
equalem
fit
6
nume-
dal quale
si
fa ri-
toino allamonade.
reversus et
siquidem post novem tam
hnic est prima conversio numeralis.
novc
numerorum
dimensionem;
undique
est,
est quadratus,
II
ro quadrato.clie lia dimensioiii uguali.
cosi
nella
figu-
che nel fatto; giacche il dieci, essendo rapprcsentato da nove uiiita piii uno zero, chc non conta nulla, non e in fondo che un ritorno al nove. Di qui r antichiti ra
figura
20
quam
re ad
ipsam revertimur unitatem
decas enim unus
().
numerus decem unitatibus aggregatus, qui per unum
est
et cy-
phram, que nullum importat numerum, designatur; ut certum quicquid ultra novenarium accedit ad unitatem redire.
sit
quo-
et
trasse
niam Mars omnia terminat atque meros omnes 25
non Martem I.
VO
4.
VO
omette
inde
dopo sed ripete visionem
22.
(i) Cf.
VII, 741.
che
si
VO
13.
reversio
Marc.
VO 19.
A
Capellae
S. trovava
questa.
di
dei
2.sectione]
9.
ennade
imo federa]
16.
A decus
20.
24.
redit
op.
cit.
forma
Marciano
appunto quella invece
di
;
VO
ex quo
ostensum]
VO A
VO congreg. fu espunto.
sensu ^
sci-
VO
liec
sleacoe (sic)
uno
vel
A A VO diVO ziffram
fed! (sic)
ofifiu (sic)
20-21.
VO
dopo
10.
sit
da
ut
VO, ventilitas
(2) «
'^''^
minutum; dopo dim. VO da
unitatibus agregatur che
svvas per svvsd? e
suo esemplare
A
innumer.
rinviene in taluni antichi lessici:
e forse nel il
17.
VO
8.
solum
quale Ri da erat
diminut.]
3.
A dopo numer. dava decem A nonarium VO novarium
2\.
Herculem appellarunt
est hi luoff^o del
rediv.
quem planetam
Marti Gentilitas deputavit;
aliqui sed
A VO minus A revertamur
nimis]
tione
vertit,
hunc numerum, qui nu-
vertit,
Marc. Capellae
deinde quod [enneas]
op. e loc.
cit.:
primi versus
et ideo Mars appellata, quo finis omniuiTi rerum ». Per ci6 che spetta poi alla stella di Marte, detta altresi di Ercole, ved. Macrob. «
finem tenet,
« a
argomento
ad aitribuire codesto numero a Marie che tutto termina e volge ; ovvero ad Ercole ;
EPISTOLARIO
52
(mo
dal qual cbiarito
vien
(Jictum arbitror
un pasbo Seneca clie atl Hrcole appunto si
di
tragicura
illud,
quod de Hercule scriptum
est:
Inparem equasti numerutn dcorum (u.
rifcrisce.
cum
enim verus et solus divinitatis numerus ternarius solum
inparitas
ipsum Marti,
novenario,
in
Mars in
disparte
le favole ed anclie rasserta divisione dei cieli in otto
pa^ane
sfere
mobilied una
nona inimobile, non forse la virt6 divina ha partlte le creature angeliclie in
Gerarchie e Ordini?
novenarius
sit,
cuius et
consequens Herculi, quos idem volunt, con-
et per
Hercule
secrarit antiquitas; quid rectius de
Ma per lasciar
sit,
premisimus, adequatur,
sicut
competat,
numerum deorum ?W
dici potuit,
quam quod inparem
5
cum
cui,
equaverit
sed hos deos, Gentium scilicet stulticiam,
dimittamus; dimittamus
nonamque
octo celorum peripherias
et
immobilem, quam terram voluerunt antiqui platonicique philosophi, quibus putabant
nem
angelice creature
omnia
Dominus
10
nonne totam multitudi-
generari.
ipse tribus hierarchiis ct ter tribus
tre
sei
ordinibus explicavit
merahs Lecito
dunparagonar i t
que nove cardinali
rin-
chiusi nel conclave nove angelici
ai
siuoli.
Essi fatti,
furon
di-
per la cariti,
simili ai Serafini;
profecto, ut vestre congregationis nu-
ita
?
angelicos
discreta quantitas
et
novem
figurarit et
interpretentur
nam cum Hieronymi ardentes vel in-
ordinibus
illis
sanctissima Seraphin auctoritate
cendentes
typum gerant totidem 15
cardinalatus principes
capitum ex sacratissimis
selectorum.
ideoque ad
<^'),
defuitne vobis caritas ad sanctam
dubio
ordines sine
illos
caritatem
matrem Ecclesiam,
pertineant,
qui de reinte-
gratione sua tam diu ardenter tamque concorditer bonitate et since-
VO traycum VO consacraut
(sic)
Ri pone seu pcr
Mars
A
A omette
Ri omettono enim
3. /?*
1.
5-6.
sit
VO
A
6-7.
consecrat equavit
9. R'^
ternarius
cui enim mars
Ri omettono
il
VO
5.
7.
sit
R'*
ipsam
omette
secondo dimittamus
I3-I4- VO numerabilis corretto in numeralis A C VO Deus A yerichiis (sic) 16. A solVO figurarit che e forse da preferire. - gerunt 15. ACR^^Ridanno figuravit cetorum 18. A interpretan17. A VO dopo Seraphin danno quam per quoniam (?) tur A pertineat 20. A VO omettonn diu ideoque manca in tutti i codd, Ri concord' 12.
Salurn. III, xn, 6-7; astronomic,
fondato del
il
XLii
;
Hygin. Poeticon
sui quali autori si e
S. per dettare altresi
lib. III
sensibus
II,
il
cap.
del suo inedito trattato
aUegoricis
Herculis,
intitolato
Her-
appunto: Q.uibus sideribus
cules
11
De
adscriptus
ab
astrologis et poetis. Cf. Vatic. Urbin 694, cc. 53A-54B.
cod.
Agamemn.
IV,
fuerit
(i) Sen.
Trag.
luogo
in
generale,
dopoch^
accolto in cielo, reso pari degli d^i; chi crede che
degli dei in genere,
ma
si
dei « coniuni »
in particolare, Marte, Bellona, la Vittoria, ai quali lo
gregato.
ma
Ed
sposo d'Ebe fu ag-
altri fa altre
di tutte quella
del
congetture
S. t la
di
ben chiaro il senso del Seneca. Chi pensa che Ere
;
meno
(3)
S.
Eus. HiERONYM. Liher de no-
minib. hebraic. in Opera, III, 874.
Non
fu
numero tratti non
il
attendibile.
811. (2)
cole abbia,
V.
anche
V, 23.
E
IsiD. Hisp. episc. Origin. VII,
20
COLUCCIO SALUTATI.
DI
Numinis
ritate ferventis intentionis gratia divini
53
cogitastis
cum-
?
que succedentia secundum ordinem Clierubin, eodem Hieronymo
dinem 5
scientiam multiplicatam
inter alia
teste,
tudin
ci e n ti
s
em
e*^'^
vel, ut
quidam
interpretata significent^*-*;
tradunt,
sive
Cherubini
ai
pcr
lamollicudinci.)clU
multitu-
scientie pleni-
nonne plena vobis
fuit scientie
multitudo, qui tale principium tollendo scismati, qualis est obligatio prelibata, vestro consilio reperistis
et ut
?
prime hierarchie
tres an-
gelorum ordines expediamus, Throni, qui sunt Dei iudicantis sedes,
nonne vobis lo vobis velut
quidem
15
quall ausiliaiori
in
quam
non
consedisse, ut negari
proprietates et
dona vobis, imo
cum autem
realiter extitisse ?
et
do-
huius
possit
tam
in vobis
domini
essetis
rappresentarono, posseJendo rautosuprenia d' eleggere il ponte-
riti
creandi spirituale caput et sanctissimum Christianitatis principem
fice,
cum
e
plenissima claviuin potestate,
tiones, eligentes
verum
nonne
celestes
illas
Domina-
evidentissime representastis, que secundam perficiunt hierarchiam pertinet,
affectus ad
papatui voluntates vestras
VO
5.
in interlinea.
A
22
(i)
i
«
nostram
«
cherubini: «scientia multiplicata
«
enim sublimiora agmina angelorum, qui pro eo, quod vici-
plures ».
Le due
scrive: «
spiegazioni
«
cit.
mescolano
VII, v, 22,
Cherubin autem
ministeria
il
quale
et ipsae su-
perhibentur, qui ex
Hebraeo interpretantur
sunt
« nius si
blimes coelorum potestates et ange-
« lica
scientiae multitudo.
nel-
820, cosi defini-
testfe citata, c.
presso IsiD. op.
«
vinculis aUigasse, removisse
1
Veramente san Gerolamo
« vel quasi
(2)
scisma tollendum etiam cedendo
tam multis
credendo
Topera sce
fuit
A pena e l' aggiunto in interlinea. 6. A scismate 8. VO iuA R^^ Ri omettono sxxnm 13. FO concedisse 14.. VO recaimo aggiunto 16. VO omette et 17. A clavu 20. A omette autem 21. .4 quod
vob. plena \o.
le
i
DominaPrincipati
Potesti
j
?
que Virtutibus, Archangelis
Angelisque completur, quot, qualium quantarumque virtutum proprios vincentes
le
zioiii,
Christi vicarium, Principatus et Potestates
20 quantum autem ad tertiam
dicante
;
causam suam de gente
sponsam suam ab homine iniquo
et erepturus
hierarchie
adequate
di
sue maiestatis throno iudicans causam suam; causa
manifestissime
(5)j
prime
in
nonne videtur Deus
?
scismatis sua est; iudicans, inqunm,
non sancta loso
tractantibus afFuerunt
illa
i Troni.sedc Dio ^iudicante,
ebber
in
linguam
^c
positi
divina
amplius sunt pleni,
«est
scientia
plenitudo scientiae
Da
«lantur».
caeteris
cherubin,
Isidoro
id
appel-
dipendono
i
lessicografi seriori (v. per tutti Balbi, Catholic. (3) Cf.
s.
v.).
Psalm. XLII,
i.
infine,
vincendo
propri
afietti
i
e le-
gandosi con cosi promesse, sante s'avvicinarono alle Virtii,
E IM S
54
TO
L
AR
quicquid obstare vel obsidere potuissct
cum
ctissime,
pervenire;
virtutis fuit
ed annunziando
:eione del
ad Angeli
ponte5ce si
summura
dcberent ad
non angelice solum, non
ad tollendum scisma
et ipsius
illum api-
sed divine prorsus
celestis,
nunciationem tam sublimis gradus, qui 1'uniti della Chiesa prcsero fi^ura d'Arcangcli come nel far iioia Tele-
crede michi, patersan-
?
ex vobis multi sperarent, aliqui non inproprie nec
stulte possent aliquique sperare
cem
O
I
Deo proximus,
nec virtutibus solummodo hierarchiam infimam
ligare.
ad re-
unitatis afFectu
sit ipsi
J
se
attigistis,
sed annunciantes unitatem Ecclesie, qua nichil in humanis esse
Archangelos,
potest excelsius, ipsos
notainque
summi
faciendo
rasso
migUarono.
pontificis electionem,
Angelos vester cetus imitatus
hierarchie rationem atque ordines adequavit.
est et
huius
Cosi ilunqueatle angeliche crcature
effectus,
potcrono a andarc paragouati pcr le
chiarum proprietatibus atque virtutibus convenistis, angelicos atque
non homines sed novem Angeli
iq
ergo, sicut declarat in
celestium
hierar-
essi
buon
airittu
proprietA, le e gli eSetti.
virtii
hierarchicos producentes epistolari serie
dictum
effectus
;
de quibus, quoniam
ad
est, stilus
alia flectendus et
propositi ratio iubet, pater sanctissime, dirigendus Ma ora, per venire ad allro, che farA Innocenzo ? Temerd
egli^se
una
voce celeste annunzierd un n'jovo pontefice o stard inconcusso ?
Quid Christi
facies,
vocem de medio
pontificis:
hic est filius
avesse a cessare.
nem
quid
cogitabis, vicarie
Ihesu
tibi et
cum
nubis dicentem in annunciatione futuri
meus
dilectus,
ipsum
audite^'^; timebis
vocem
quam
illam, post
20
supra te nemi-
videas nisi Christum, hoc est vicarium Ihesu Christi
profecto,
si
pones tenebisque semper ante
chirographum, cui dinalibus teque te
?
15
cades in terram; an potius, ut te decet, stabis inconcussus et
erectus, expectans avide Ccrto ei non temerd, se avrd semprepresente lapromessa fatta di deporrc la tiara ove con ci6 lo scisma
optime
pro
te, sicut
est.
altissimene dignitatis splendor obumbrabit
?
audieris
et
pater
satis
ad
Deo
te
cum
aliis
te
subscripsisti
mundo, quodque
;
?
siabis
sanctissimum illum
quo
te
tibi, te
car-
plus et gravius et urgentius est,
virginique Marie beatissimisque apostolis Petro et Paulo
promissione, voto iuramentoque solemniter obligasti
^*).
spopon-
1-2. A dava sanctissimas; l' a& fu espunto e sosUtuito con e i. AC VO obsistere KO potius VO omette ex /?* imprope A VO improbe nec] Ri non 4. Ri divina 10. A g. VO posset 7. VO ne e poi da ultimam, cancellato pero e sostituito con infim. 11-12. declar. efF.] VO debebant affect. 11. ^C ac ord. VO et ordinem VO mutatus i5./?/alta i+.Cqiiam /?/ quum FO angelis 19. Aan\2. A angtlo ed omettem sanctiss. 25. VO nuiitiationem 24. A VO ometton te; VO poi 23. Ri videns 28-1 (p- 55). VO sposcripsisti 26. VO sopprime il primo et 27. VO per le da de spoiid. A spopundistique che omette pro 2.
ill.
,
s. Matth. XVII, 5-6. Il(cCompromissum» difattisuona
(i) Cf.
cosi: «Idcirco praelibati reverendissimi
(2)
« patres et doraini, sic, ut praedicitur,
25
;
COLUCCIO SALUTATI.
DI
pro amico tuo, defixisti
disti
55
apud extraneum animam tuam.
illaqueatus es verbis oris tui et captus propriis sermonibus tuis
ergo quod debes
fac
num 5
proximi
libera, quia incidisti
dederis
somnum
aucupis('\
sidiis
hoc
te,
si
amicus tuus
nescis,
est in predecessore tuo
das.
anima
est
amicus
tua,
quem
per
traxit,
Urbano, sectio
met
faciat satis;
gnatio 15
cum
nec
ofterre
quod
pro qua
cepit,
or deve fare ogni sforzo per liberare in
quod debetur
non
misimus quod
fecisti,
voluisti;
dem sumus Deo,
rei
soluta
superis omnibus, hominibus
quod ante promissionem atque chirographum quis
enim hoc bonum publicum
20 huic vinculo data
Per l'aninia
tenebamur;
facere
sed accessit
?
non
fides et obligatio iuramenti, ut illam
scelus debeat
et inexpiabile
A qui VO omette in 5. /1 VO per il secondo 3. temet] VO tenet A aucupi VO sic A omette tuus 8. VO omette et 9. A precessore VO quo II. eum] A deum 11-12. VO cedis VO omette es 12. benter C dopo opovi&t aggiunge 'pvocMTsx ; il quod d aggiunta mia. 14.
ne danno nec 10.
7.
20.
Ri omette
primoDeo
eiusque matri Virgini gloriosae ac
Paulo atque
« sanctis
Petro
« coelesti
curiae voverunt et promise-
«
«
et
runt ac etiam unus alteri et alter
« teri
toti
al-
ad invicem se solemniter obli-
gando, neniine discrepante, promi-
« serunt et « fide
liberet] /1
quem]
A
li-
consequatur
et
« collegialiter congregati... «
pre-
hactenus autem negligentia nobis et incuria potuit iure
reputari.
convenerunt sub
et conscientia,
quod
«
gratiam
«
minis per eos in futurum
aliquem
ex
si
eorum per Dei
praefatis
do-
summum
« pontificem eligi contigerit, ille talis
«
ex eis qui sic electus
erit
.
. .
totis
«
quod prefatum schisma de sancta Dei Ecciesia
«
reraoveatur »
« viribus
ac posse
RAND, op. (i)
Son
bene con
cit.
qui lievi
&c. c.
faciet
Martene-Du-
;
1274.
riferiti
per intero,seb-
modificazioni formali,
cinque versetti de' Prov. VI, 1-5. (2)
Cf
per questa specie di corol-
lario giuridico,
XLVI,
3,
quanto
^ detto in Dig.
52 e nel Cod. VIII, 41, 28
e VIII, 43, 9-
egli
s'
e
ku.i
fatto
ii-
deiussore dell' avversario:
ed il fideiussorc, ove l'attor princip.ile
non
deve
pagar
paghi, egli
stesso.
tue: pro-
obligati qui-
cunctis id fiicere
non tenetur
fitcere
hoc transgredi nefas ingens
stare vel
anime
dic
sit.
desistas igitur,
sumus, obligati sumus.
4 caJuto.
in
debita consi-
sufficit, nisi
volontaria-
cui
tol-
principalis solvat vel ipse-
deposito realiter subsequatur*^^).
donec promissio, quam
i;li
si stesso dal laccio
mente
quem abegerit, obtulit se paratum. pro apud eum factus es, ut si ille cesserit et tu ce-
ut se liberet fideiussor, oportet
i viiico-
spont.inea-
altii
10 lenda resignare gregem,
anima tua fideiussor
si
mente prcsso
su-
avis de in-
et quasi
partem gregis dominici secum
est et ille qui
Egll lato
oculis tuis, ne dormitent
manu
palpebre tue, eruere quasi damula de
;
ma-
in
Sapiens,
discurre, festina, sicut inquit
tui.
amicum tuum, ne
scita
temetipsum
et
;
Anclie prima d'impegnarsi a far quaiito gli spetta, egli
aveva, corae robbli-
cristiano.
go
d' attendervi
quest'obbligooggi e divenuto tale clie il mancarvi non sarebbe neg genza, bensi deliito gravissimo ;
t
!
EPISTOLARIO
5^
opponi
fors.in
qliVmo*
vi'ou7e'''ia
posthac vero,
quod
^*^^^
quo
fallit et,
nichil
sempiice
deiia
ma
sollanto,
K?chVude"
della
'°ogn*i
""Mancar aih fede dunque vuol dire vioiar la giusiizia piCi sacra.
q^\^
^^^ moralis, ut vult Cicero, fundamentum est iusticie^'^ vocata
fi c
omnis
nec hanc fidem
que
iusticie,
spon-
est clarius,
est,
.
i
•
i
i
i
det enuTi vicissim sibi civitas universa legis observantiam, .
le-
..
,
legis
recipit
omnia
iIq(-
^^^
lo
quaquc nichil fundamentum^'). ......... cum ... .... vel auctoritatem mstituende concedit; ut contra
virtus
sa^n
da si: fosi se ne voglia ncoruare
dicta sunt aut etiam, sicut arbitror,
debcant quc diximus promittentes^^^ T r
i
i
fidem facere nichil ^'6
5
fidem rumpit.
sceleratius,
est
enim
facit
omittens vero
fecit.
^redidcrim simplicis iusticie solum, sed legalis etiam
gem Tu«o
non
qui
plane quod debet, sed
facit et ipse
fides ex eo quod fiant que nfc
debes.
debitum, hoc uno tenetur capite, quia non
etiam decipit,
est,
plus criminis est omit-
et periuri.
quam quod
promiseris
negligensque promissum non
deUa* ^i'"nizTi"*°
non facimus quod promissum
si
dicemur ab omnibus
fedifragi tere
;
quam
aliud
sit
sacratissimam iusticiam violare.
vides, sanctissime pater, per teque cognoscis.
uti-
15
meminerJs, ut novisti!
^j^
'
Sed quia dulcis amor regni, blanJumque potestas, Taium
infatti
timorc che.aiiettatodaiio splendor della digniii di cui gode,
ut Statlus iuquit
^*),
mctusest
multorumque, qui tuam
aliquibus,
nutrono
non scordi
le pro-
messe.
conclavis et obHgationis '^
rifletta
d' tal
alle
virtCl
innocenzo, cotimore pare
ex
suis
immemor, '
convertas et sublimitatis statu
habendam Coiuccio, ov'ei
et
moribus
quod suavitate splendoreque
coniectatio est,
te
A
nou noverunt
coustantiam
aHos estimant,'
dignitatis
allectus,
ad retinendum que possides ' '
quem
obtines viliorem et post-
omnibus unitatem.
ego
vero coHsiderans virtutum perfectionem bonitatemque, vite *
mun-
iudices sanctam et exoptatam '
diciam,'
morum
integritatem c
summamque ^
altitudinem scientie; qua 25 v i ->
inammissibile. I.
VO
omette hac
il
secondo quod
A
frangit
13.
A
8. aut]
recepit
rumque
18.
21.
(i) Cic. (2) Cf.
A
VO ut e da VO .Status
retinenda
ibid. il
;
ed
metus]
22.
Epistol.
fidefragi ab
A
A
status
5.
11,
ad Hicron.
ab eo, quia
et periurii
A
sed]
6.
et 12.
A
3.
VO
A da
sibi
omette
omette
est
dopo enim
nutus che poi scrive multotiensque per multo23.
/1
uindices - expectatam
«fit cap.
In entrambi 11,285. Santo definisce la fede
« Fides appellata est
omn. dicimur
stampa imo
eciam aggiunto in interlinea.
De offic. I, VII, 23. AuG. Sermo xlix,
questi luoghi cosi:
VO
A
s.
in 0(). VII, 321
Lxxxii,
2.
4. Ri per uno
quod
dicitur».
L' etimologia
passb poi ne' lessicografi Catholic.
(3) e
20
cf.
s.
Ved. Aristot. lib.
:
cf.
Balbi
v.
IX, ep. x;
(4) P. P.
£i/;.
A^fcom. V, i;
III, 95.
Statii Thebaid.
II,
399.
;
COLUCCIO SALUTATI.
DI
cuncta discernens, quantum homini scienter velis, errarc; virtutum
que
cum
quali te 5
possum
cum omnibus
cathedra
usque
unicum,
erit et
sed
est,
tamen
tibi
et
quod hactenus
scisma
deponendo, singulare quidem
sit
iam quatuordecim
fere seculis,
ex quibus fuerunt vicarii Ihesu Christi, penitus inauditum et forte,
donec
15
rerum
finis
equidem
summos
octo
tenemus
Petro tecum ducentos
a
^'^;
pontifices extitisse
fide
varia varii magnifica et
multi, sicut
gloria di conseguire, spoglian-
alla
dosene, un risultato cost mirabile come sarebbe la distruzioiie
20 nullum omnino memini
renunciantium
gesserunt.
ipsum illum sola rerum
me
diflidentia(^),
omnis quecunque
legisse; ut
papatus sociorum multitudine communis, vulgata
Tra
i
gloria
communicata-
ducentotto
papi che lo lianno preceduto, ottcnnero la palma del martirio parecdii; altri
condussero imprese a
buon fine; niuno mai - ove un solo si
eccettui - fe' );ran
rifiuto »
non
propter scisma
tionis
credunt
25
singularis vel unica dici debeat; gloria vero
I.
Ri per
spiciens
A
ac
che pero
lo
quid.
VO
ut]
(i) tisi
VO
2.
.4
12.
fuerint
colloca dopo papatus
23.
Veramente pontefici, succeduromano, da san Pietro i
sul soglio
fede
al
Gams,
ma
costui
Clemente VII
e
tenendo calcolo
di
esclude
XIII;
questi due,
il
Invece, ove
Series cpiscop. Eccl.
sarebbero dugentosei;
Benedetto
conto del
si
S. tornerebbe.
abbia presente la Chro-
Coluccio Salutati, IV.
pcr inquam
uniquam
13. /1
qua
lcg-g-e in
V'0
A pone dopo quecunque A quod 25. et] A ad
noloi^ie
conte
A
14.
iin sit e
pro-
A
cosi
et
fa
historique des papes inserita dal
De Mas Latrie
de chroiiolo^^ie, d'hist.
1889,
3.
nunquam
20-21.
ad Innocenzo VII indusive, se dessi-
mo
VO
omctle velis
A Aomette me
obligaveris 20.
cathol. pp. i-iii,
errantes, quot
ovile reducere, tot reges, tot principes, tot populos,
dd non
nisi
4.
resigna-
non credant, ad caulam
vel obediunt, licet forte
alteri
dominicum
et
tollendum totque pecudes
c.
II 3 3 sg.,
mente VII
e
i
et
nel suo Tresor de geogr., Paris,
papi, compresi Cle-
Benedetto XIII, sarebbero
gia dugentotto e con Innocenzo VII
diventerebbero dugentonove. (2) L' allusione
evidente.
a
Celestino
V
t
il ;
ora piegarsi a ci6 per toglier di meziattura tanta zo quant' e quella che offcnde
il
cristiano,
que,
dello
scistna.
<(
et
e.
posseJct-
tissimi
nobili
Christi fuerunt martyrio coronati
memoranda
vero papatui preter unum,
egli
tero.
et
ut totidem habeas dignitatis
papatus titulo parem esse.
scimus, pro
et
un uo-
prgferire una dignitA clie, sebbcne cccelsa, ahri mol-
unquam temporibus audiendum.
veniat, nullis
arbitror, ut multi tradunt,
socios, quibus te vides
Non pu
quot
multis, habituro tot etiam socios
pontificatus gloriam
toilere
ob-
amodoque sedebunt
finem secuU ad eandem pervenerint dignitatem.
in
10 vero
quam communiter
magnum quidem
commune cum
hactenus
perspiciens, vidensque
qui sederunt adhuc
sancti Petri,
potes, nisi velis et
michimet persuadere non
niniium aspicere dignitatem,
te
tinuisse in
concessit
alligaveris iuramento,
aliis
non
perfcctionem, inquani, et reliqua
Deus sua benignitate
tibi
licet,
57
gregge
E P
58
ti-
acquitiaru^si^ potri non solo rinun-
ma
i-
Dio,
per
di
salvare
rumaniti.voihes. ser povero, servo,
pompe" ei mondi'
nedum
•
cum
.
m •
i
et qui
nascentur ab illis(0
papntus, sed etiam ipsa vita Hbenter •
•
i
r\
j
•
i-i
i
abstracto hbertas
dominuni
Aposto
inquit
formam
universi,' qui T
u
1
s
adeo
servi accipiens, ' r
cum regem
exinanivjt, quod,
^*),
sibimet
nisi
omnium regem O
ahqualiter obh^ari, pro suis ovibus filium misit o n ' r gj
non hber .....
ii-
quique nulh potest
est,
5
i-l
qui
ipse,
pro
sit
•
•
Ueus
merito deponenda.
reparationis
talis
solum, sed figiio
O
comprehendat, quod nulla gloria possit huic glorie
Liniversaliter
comparari; ut
purancliealla vita.
ii
I
'
varrebbe"aj°l°ui*
se
L A R
vocarc, tautum et tale meritum est talisque benedictio, T Natos natorum
ziar ai papato
TO
urbes atque provincias ad unitatera sancte matris Ecclesie re-
tot riuscirebbe tai lolo d onore,
S
I
se, sicut '
se fateretur
lo
'
sacrificar infine si
tamen
ct esset,
stesso;
•
!•
regnum meum non
dixerit:
ihud: vulpes foveas habent
et
et
i
est
ex hoc
i
mundo
volucres ceh nidos;
/.\
^'^;
fihus au-
ubi caput suum rechnet ^^\ ut ex his eum mundi regno divitiisque pro salute fidehum renunciassc nec hoc fecisse solum, seJ in maxime caritatis affectu denique vitam, hoc est animam propriam, posuisse(>^.
tem hominis non habet sine dubio
possit,
dici
;
non dovrA
fare
ii
suo vicario altrett.into perstrappar iiinnitc
rombra
anime aldella mor-
te?
nuuc
^rtYfffiditolu
vadainperdizione?
L'empioperirie
vero
-
ma
promisisti et
"°" ^^^^^
lentatodutorn^rio ^a^s^uo pravo i.am-
Deus, de quo scriptum
eum
Ezechielcm
A
2.
dixit
25.
tale
tamen caput,
clinet
pone
dicit
&
5.
/4
umbra
facis
(*).
Dominus et 20 commissum er-
iuravit tibi
scio
?
quod de-
quod impius morietur ^
de
'
manu
requiret
non appones,
tua requiret,
enim
si
per te 25
ut revoces fihura
11. A VO VO a Deo 9. formam] A fortuna A da diie volte non hab. ubi"] VO unde R^CRi re14. A mondum regem (sicj 17. VO innan^i ad umbra VO seudovicarii 24. A omette in 23. domui] .4 dni f^s/cj
A quod
pro]
A omette est omesso suum
18.
in
tant.
eius
Dominus
gique debitam dihgentiam
g^gj-gj-jj.
Israel et
sanguinem autem
^^ iniquitate sua;
apud
in tenebris et
pseudovicarium veri Dei
domui Dcus specuiatorem ^
derit tc
^t
?
est:
permittesne gregem
'^'^
perire post
Jj^^^q
non credunt '
facies sicut
penitebit
Iddio
dei^san^ue"s°uo"a
tibi
quid facies igitur, successor Petri,' qui iurasti quique i o T T T obhgatus es, non hber ut Deus ? penitebitne te et
^^ortis suut^*^.
non ii
auime quot '
auteiTi tot
13.
22.
A Ezechidem
(1)
Verg. Aen.
III,
98;
ma
il
testo
(5)
da: «Et nati » &c. (3) S.
Paul. Philipp. loANN. XVIII,
(4) S.
Matth.
(2) S.
15
Cf.
(6) Cf. II, 7.
36.
VIII, 20.
I,
s.
Ioann. XV,
Psalm.
13.
CVI, 10;
79 &c. (7) S. (8)
Paul. Hebr. VII,
EzECH.
III,
21.
17-18, 20.
S.
Luc.
COLUCCIO SALUTATI.
Dl
tuum
et
proximum tuum ab
59
iniquitate sua et via sua prava^').
noli negligere vel differre; sed, iuxta prelibatum sapientie regalis
oraculum, discurre,
festina, suscita
amicum tuum, ne
dederis som-
Si accinga
dun-
que airopera.
Tutto quanto fu per l'innanzi air iiilento di ri-
f.itto
num 5
oculis tuis nec dormitcnt palpebre tue
coUoquia redin-
(^^.
non
tegrationis et unitatis Ecclesie, crede mihi, caro et sanguis
condurre alTuniti Cliiesa si dee !a inspirazione divina; all'
revelavit vobis, sed pater noster qui in celis est ^^\
vos inspiravit;
ille
iuramenta;
dictavit vobis promissiones et
vobis ostendit pulcritudinem unitatis
;
abominando scismate quod patimur
ct
ille
quidem
ille
vos deflere
super
fecit
videmus; digito Dei
10 ptum est quicquid tunc unanimiter subscripsistis.
scri-
enim
venisset
si
ille
Christus corporaliter inter vos, quid potuisset vos clarius vel sa-
monuisse
lubrius
memento, pater
?
sanctissime, quod,
cum
eras
ricordi
il
pontefice
come, esscndo
per Dei gratiam cardinalis, per te principaliter Deus
composuit, inspiravit, 15
teris
illa
quod unionis propositum semper pre
et
ardentius persuasisti, fovisti et prosecutus es.
quod
exhortor,
plico et
non
ardenti desiderio
in
illa
quam
gradu proximo cardinalem.
ce-
egli
dentemcnte proseguito siffatlo fine,
oro et sup-
voluntate sanctissima piaque et
promptiorem
tepescas.
deant imperatorem esse
prescripsit,
cardinale, abbiaper volont.A di Dio ar-
militem,
cuncti vi-
te
f;tc
summumpontificem quam
reminiscaris
quam
urgenter
illi
quon-
20 dam tuo domino Bonifatio super hoc negocio scismatis incum-
come senza
po.«a
soUecitasse a ci6 Bonifacio IX,
bebas, quibus ad id accendebas rationibus tuos fratres tunc temporis cardinales,
tecum
sentire
quam
graviter et moleste ferebas,
vel paulisper super
quidem obsessus
hoc tepescere
25 ponende metu, que rationem
scilicet dignitatis
omnem
3.
dici
dedero
est
8.
manca.
VO
14.
VO
oro
10.
A
EzECH.
(3) S.
fa,
VO
VO
A
reintegrac. 9.
III,
11.
VO
quia 15.
13.
A
(5)
9.
del
altro scrittore
ch' io sappia,
di
5.
A mihi
VO
dopo
crede
{oriasse,
prescr.
aggiung:e
A VO omettono
persuasti
6.
A
che ne' co-
et
et
dopo
lutati.
menzione
itisistenze del Migliorati;
ragione
redente grationis
nec
bio la genuinita delle parole del Sa-
19.
3-4.
Matth. VI,
Niun
non audiebat (5).
Ri dopo digho a^giun^e denique
scripsistis
et eius de-
ardenter vel urgenter
(2) Prov. III,
(4)
4-5.
pulcritudine
omette inspiravit ed altresi semper 19.
(1)
A
ille
ordinate mentis in eo per-
turbabant, egrotans, tua vel aliorum consilia
omette
cui le terrene pas-
videretur'^'*^
tempo
di coteste
ma non
v'e
mettere per questo in dub-
sioni
rendeansordo
ad ogni consiglio.
amore
passionibus,
cum idem non
Mite
si
mostra
qui, tutto
som-
mato, Coluccio con Bonifacio IX, il quale negli anni che copri la cattedra apostolica di^ prove singolari d'inetti-
tudine a tenere
si
alto ufficio e
si
brutt6
;
:
EPISTOLARIO
60
tumultus
aliter esse poterat.
adeo mentem
nitate tranquillitatis
^^tu ncc
ntnoixJioenofc-
eniin
t-t
veilit,
fervor passionum a sere-
quod
in illius turbationis
consilia recipit nec intelligit rationem.
tu,
si
sapies,
queiio jtessoTJio
^^ ^0^ amore vel metu diligentissime
cuiera prima accesoj
nutnes unitatis amcrem; illam intuebere quibusque veniat sociata 5
•
(li
•
cum
•!!
•
•!
i
bonis tecum ipse considerabis.
atque ferventer
quod
animarum salutcm, directionem
litatem,
•
hominum
leticiam conversationis
ea publicam
in
autem
sin
uti-
pacem atque
Ecclesie,
universe.
»
•
ex animo
facies et
si
crede michi, videbis
facies,
imbibes atque
te purgabis.
•
teneri vi-
debere dignitatis amore, quod tanto periculosius est quanto cla-
ccmimus apostolicam sedom omnibus
poterit
Terentianum
reV' il""semen'a
''iorem
clie facile rlesce ai
sani consi infermi.
Ma
liare^u
basti
deiia
illud
prelaturis,
dici
Facile
omnes, cum valemus, recta consilia egrotis damus;
Tu
hic
si
sis
sed hec de cessione
lo
nonne
(0
aliter sentias?
pnrum autem;
tibi satis.
volenti
'
cessione,
quod '
ratio
15
iubet forte nimis. funlo
Plura tamen de cessione diximus, quoniam hunc passura dif-
'"erct4'''*ue-
"iffiriirrfare^e^ chi sia pronto aJ affrontario
si
attendere ogni
pud
ficiHorem ceteris reputamus, ut qui fuerit ad hanc dispositus, sine .
•
i
labofc
•
j
sit
co-....
!•
...
dixi sicut qui
sa.
jvt
i
j^
•
]
non sumas ergo que
ad quidhbct ahud dingendus. ,
,
velim vel persuadeam hoc precise
,.
f
.
,
racere medi-
te
20
Non
pensi per6 ch' ei vogiia eccitarlo soprattutto a ci6 ne che ponga in dubbto la co'"^°''°'
litTsuoi''^'
vcl procurarc, nec
tari
quod putem ab
.
semoer, cum maior quod T ^
esses mukis,'
'
omnium maximus
factus es
^^^'"^
et possa
Innocenzo i di cosmato
viis
;
ne,
te
multis,'
si
nunc,'
deposuisse vel
omnibus
de dignitate securus, depositionem etiam,
non horrcscas
cum
sed
atque solus,
immutasse; sed ut ad unitatem hanc
sicchfe dir si
sanctissimo proposito,
illo
fuerit
te
componas
necessarium,
quod contra rationem nominum tuorum
est,
clie
pici
tepido
n^iinus in
hoc fervens videaris Innocentius quam Cosmatus^^). '
A serenitatis (?) 4. A inbiles 7. Tutti i codd. e Ri eam 13. cum valem.] A convalemus C dopo poterit aggiunge tibi 20. A dnpo dixi aggiunge tibi VO vellemus corretto iii valemus 23. A effectus 25. A reca si aggiunto in interlinea. 24. VO omette ut I.
g-io.
della
dro, de'
nel
A alter C videberis
piii
1-2.
12.
lercia simonia.
tutt' altro
Ved.
qua-
quale del resto molti e molt'altri con-
temporanei
Niem
(i)
schism. lib. II, cap. vi sgg., col
(2)
costumi suoi da Teodorico
De
il
che edificante, lasciatoci di
si
accordano.
Terent. Andria, II, i, 310-11. Scrive P. M. Baumgarten, op.
25
COLUCCIO SALUTATI.
DI
6i
cosmos dicitur, mundus apud Italos appelmundanus sonat; quod cum tibi nomen
quod enim grece
Cosmatus ergo
latur<^').
omnibus, scd
in
fuit,
celestis
teris
extitisti.
in
Se di > mondano » ch'egli era,
hoc precipue sempcrque pre ce-
nunc autem, cum,
Deo
sicut
placuit, Innocentius
e divenuto « inno-
cente »,
5
mutaberisne forsitan in nocentem?
appelleris,
sanctissime,
nomine, sanctissimus
10
summaque
magis qui
factus es inno-
sanctissimorum operum bonitate mercaris
cens(^^, ita
fiducia
mundano
sed sicut de
crror.
talis
tibi
sanguine vel
sed
appellari.
spes
cum
de
nimis metuo
sit,
15
sedentem
te
tibi
in cathedra,
vero sustuleris, dignitatis
non
michi et
illos
si
W.
VO
7.
p.
92
te,
«
preccptis
Non
a
t
scisma nutrias, pesti-
s
.
(i/c)
si
de scismate
tol-
ad aggiungersi
la
o
forme
costretti
ai
cosmatus
e
In
e sin-
quali vien ora
«
Cosmatus
».
Balbi Calholic.
Q.uest'uItimo registra
derivati dalla
smarius (2)
mas
le
testimonianza del S.-
costantemente
cosmus. i
s
siamo
(i) Cf. Papias, Elem.\ s.v.
Migliorati
documenti autentici
i
croni da noi veduti -
tra
ovielie
ammetterle ambedue».
verita, tutti
recano
[il
Co Ambedue
« occorrono, cosi che « di
fiducia nel papa, Coluccio tc-
me
di
chi lo
cir-
conda, dei parenti, degli amici,
i
quali, invece
consigliarfo vere,
di
a do-
te in sede tumoris atque
sanctissimis
del tutto chiaro
e
personaggio u
VO
4.
A
8.
chiamasse
si
Cosm
somma
non propter
sed qui carnaliter et ad utilitatem vivunt suam, quo
meraiis
«
:
« se questo « cio6]
nome?
nutrendo
carnaliter dili-
autem 6. /J/siut 5. A VU i.nnocentem VO omette miclii 10. A VO propriores VO 11. VO "ffana'' (sic) VO diiectatione perd pospone tibi e Ri piire da propriores VO non ess. form. Ri neque 14. A R^ Ri cathcJram 13. Ri per michi da imo ig. A VO quia 17. ponere] VO pot' (sic)
^
3-4. pre cet.]
cit.
cotal
Pur
viderent etenim atque potius vellent gloriosum te tore
quam papam.
est
gnodi
qualem ab aquilone ponere creaturarum pulcerrimus cogi-
superbie,
A
come potrebbenon manifestarsi anchc nelle operazioni de-
scandalo, sed adiu-
et glorie.
lendo non cogites vel non cures, viderent
tavit
summa
circunstantes
qui, si te spiritualiter,
afiinitate;
viderent
lentie(3); si
non solum
propiores sunt dilectione, fide, gradu, conversatione,
non essent michi formidolosi nonque
mento.
re,
te
gerent amarentque te vero amicicie genere, propter se,
pater
absit a te,
voce greca co-
cosmicus; non
gia
derlo ricomparire persino nella solenne lettera circolare
di
parole su «
in-
con cui
il
sacro col-
legio annunziava alla Cristianita tutta
come
« die praefato .xvii. christianis-
«
simus olim dominus cardiaaHs Bo-
«
noniensis
.
.
.
electus extitit
summum
in
pon-
innocens «Innocentii sibi nomen assum« psit »; Martene-Durand Thes. cit. « tificem
II,
1277
(4)
et vere
sg.
(3) Cf. Psahn.
.
Questo gioco
« nocente » ed « Innocenzo » era troppo conforme ai gusti del tempo, perch^ non lo si ripetesse da tutte le parti. Poca meraviglia pertanto ci fara ve-
Cf. IsA.
I,
i.
XIV, 12-13.
bramosi
soltanto
dell' utile loro.
EPISTOLARIO
63
per conseguir onori. ricche
vKgliono
leif.a.
ch' cgli S'a e resti
papa.
abundent, honoribus splendeant et dignitatibus ac potentia
venerentur,
cupiunt esse
tc
papam
nojenzo
;
solum atque catholicum
et
papam; sperant enim cmnia per
Or si
divitiis
non solum que
te
consequi, sed quicquid ctiam a cupidissimis potest optari^').
imo
obsecro, sanctissime pater, caveas,
ab unione te distrahant et divertant non non
dia retta
alle
loro fallaci e blaii-
dc supgestioni;
nimis enim efficacia sunt
sed ncc audias.
eosque
fugias,
istos,
his
in
quidem
irrefragabilitcr pcr-
sed
simam unionem, quam
giuiita indissolubil-
mentela sua eterna per qucll.i salute sola via ei puA pervenire alla nicta. :
quod 10
sique servulo credes tuo, sanctis-
filio
promisisti, vovisti iurastique, ante mentis
non
sed voti reminiscaris esso i con-
si
id
oculos semper habebis, illam diliges, illam queres, ad illam affectibus suspirabis.
Con
ndelis
persona tidelequc consilium creditur, quod ad
est
diligas exhortatur. tengn scinpre presente il suo giuramento.
5
suadent que positis in dignitate, quo statum conservent suum, sub obtentu dilectionis et amoris a domesticis suggeruntur.
ma
que
non exaudias,
solura et
forc
sunt
dicta
quod voluntarium
cuius necessitati te libere subiecisti,
tui,
erat in
necessarium commutasti.
anime tue cum hac unitate iuncta tatem istam transeas
non
difficilis
aliud, I.
9.
ac]
VO
et
7?/obtenta
illa
10.
19.
VO
2.
VO
A
VO
fuerit, 4.
viribus 20.
15.
VO
molto crude, a
dir
Inno-
mostr6 sempre debolissimo coi figliuoli de' suoi due fratelli, r uno de' quali, Giovanni di Antonio, che aveva abbracciata la carriera eccon licenza
da
A
necessitate
di
si-
quid enim
quod promissiones
VO
et]
AC VO
tuo cTede(sic)
ed otnette
20-21.
inil
arcta,
promitteres; est.
A unirone
6.
11.
non
nam quantum
est.
FO
te
si
quid
16.
13.
aut
VO
A omette
22. sl]
VO
in
nisi
Gentile, soldato ambizioso e vio-
doveva continuare la famila dignita di marchese e rettore deila Marca, il titolo di capitano lento, che
glia,
consegui
generale delle armi della Chiesa e
la
Fermo
ancor cardinale,
nominato in Ravenna (15 set-
rcmani, avesse fatto
lui,
di
exoptari
signoria di
mano
perpetrata di alquanti cittadini
scoppiare
nel-
tembre 1400); e quindi, cinque anni
r agosto del 1405 quella rivolta, che
dopo, nel concistoro
del
12 giugno,
caccio dall'
innalzato alla porpora
(cf.
Ciaconius,
op.
cit. II,
721; Baumgarten, op.
p. 95 sgg.);
cit.
mentre raltro, Lodovico
Urbe
Ma di
il
pontefice e tutta la
diremo piii largamente nelle note airep. xvii di questo medesimo libro. corte sua.
15
cupis, per uni-
(18 ottobre 1405), sebbene coIl'orribiIe strage di sua stessa
di Bonifacio,
suo luogo vescovo
VO
omette
si
clesiastica, fu
audies, nisi
imo
eterna salus
via
alia
quam
fuit
delprimo quodreca qu\d
accessibilis
(i) Q.ueste parole
consulendum
venerent
iiivece
vero, erano pur troppo esatte.
cenzo VII
omnis
est.
nullum omnino consilium
consilium
14. affectibus]
diligis
i8./t
attinet, ante
neccssariis
fidele
si
necesse
salvum
si te
est.
solum, sed inaccessibilis prorsus
ad consilium
quidcm de
totis
petas nec audias super hoc consilium,
cio
20
COLUCCIO SALUTATI.
DI
impleas
cum
iudici,
]^'11I' ostenuet ille cnirograpnum quem
>,
ad
pergas
examcn
in
r
1
perventun?
tecum tecuraque
commode
citius
compendiosissimaque via
recta
quid respondebis eterno
eius
quo sumus omncs tandem, quantumcunque distulerimus,
veneris,
5
quod
tuas,
unitatem?
6$
...
.
j.
.
.
ac
"1!'«° dice,
•
]
quodquam
promisisti, dicet,
omni tergiversatione
poterit,
fieri
1
tecisti: poncierabit
,
discutict verba tua.
•
•
^...^'"'ovc''""^.^»
dilatione
sommo"g;u'-
quandd
stretto
ddu
omnino
modo, 10 posse
forma, quibus poteris, effectualiter procurabis
via et
efficaces
et
sollicitas
omni
cessantibus et remotis,
^'o"'^^
operas
ct
possibiles interpones ac totis viribus et
tibi
quod scisma de sancta mea Ecclesia removeatur
focies,
tra-
obbliga-
scurata
aut alia quacunque occasione
tratto
dinanli a un, gii niostrato il sar.-l suocinrogr,-,fo,doinan.iandogli conto
ac
radicitus extirpetur et sancta mater Ecclesia ad unitatem toti orbi
necessariam reducatur.
adimplenda
ipso plenarie
demandanda
debite
15
faciendam inclusive,
mode
cessantibus
eo
votum
contra
stulit
fidem
contra
imitatione
25 socios, I.
Dopo
A
qiiod
dilectione cite
12.
9.
VO
7.
Deo
VO
ac]
10.
reduceretur
Da
2\.
r.
il
A
5
a
r.
18
d'
il
VO
quos
et alii
pergis
8.
et
VO
VO
VO
3.
A VO dopo 11.
VO
VO
an primi Y"'" I allora
suggesserunt
omette tandem
effect.
4. lii
tec. disc.
6.
aggiungono
Tutti
13.
A
omette
michi
VO
et soli-
omette ecclesia e da toto orbe
omette 19
A
di-
offendisti.
dedisti
illi
Ri omette
archa (sicj
atius
terguifacio
et
ac]
i
codd. ipsa;
A VO
terguiffationc
lale
16.
et
cui sostituisce
19-20. fuit
ma
il
etiam]
VO
et
24.
Ri
erronea lettura di R^.
S.
ha
trascritto
quasiletteralmente (secondoche
le esi-
genze del suo discorso gliel consentivano), ma omettendo qualche parola
ed un intero inciso, un brano del
promesso cit. II,
Com-
sottoscrittoil i^ottobre 1404
dai cardinali; op.
"
quod
tale,
graviter [
matre
circa]
18. citiiis]
terguifatio
omnino
me
primo tecum
ipso che ho restituito a suo luogo.
per michi da \n,frutto
(i)
VO
mea]
et
\-j.A fiendam
esse
dilectione
VO
nisi
AC omettono
A
quicquid hoc
secutus sum, ut
et ita
ap^ghaiffono
te
citius
taliter increpanti ?
cardinales
referes:
5.
tuo
Dopo remotis Ri aggiunge
reducetur
Compromesso
A
A VO
tuas
poiiderlabit
remotis.
et
sponsionem tuam
consuluerunt
sic
quam
:
tergiversatio fuit et
fuit,
et
respondebis domino quid r T parentis
omni
poterit,
fieri
cessionem per
seu
comtergiversatione ac
memento
hec verba tua sunt^").
20 dilatione
de
nichil
expediens ad executionem predicto-
fuerit
si
ab
et
executioni
sollicite
quomodolibet opportunis penitus omit-
usque ad renunciationem
etiam
rum.
ac
effectualiter
et
expedienda
circa predicta
cordialiter et possetenus attendes,
necessariis et utilibus et
tendo,
quod
et
cf.
1274.
Martene-Durand,
^s" °''"" la
'""
g^eH?
propria
'°""'
EP
64
chVY* con^Tit:'*! ^
egiui sapVvi'
"
autem
quid
michi?^')
mee
bamque quid celesie
gligenie osservatore deiia sua parola, per non corre.e in aspri rimbrotti,
promisisti
subicies:
an
me
an credis
consultores tui
illi
nescire
^n\» Ueo, teque non
panti
•
r-v
quidque tu temet
sibi,
•]••hec
•
1
mundum i
illo vitio
j
•
tore,
status
tibi
tibi,
dum
aha tunc incre-
et
•
i
i
•
te
i
esse et sine macuua turpitu.
t
.
r
m .
quicquid mgruat vel contigerit
et negli-
gentiam increpanti tuam requirentique solHcitudinem quam
Domine, miserere mei
iurasti,
? (3)
quid
fipVemo^gii^r^la"
respoudebis ulterius arguenti: brevissimam et compendiosam pa-
peTcorVo "ii" cam"^
favi
raino apertogli da
quam
tollendi scismatis,
.
.
;
paravi
,
,
veres michi, matri
.
,
quidem
et
r
i-
docui
mee meisque
•
ostendi recique
et
15
adversarius obtuHt, ces-
•
.
sionis
lui,
viam
tibi
lo
j
ruturum: sed
de negUgentia arguenti; quid tunc, inquam, dilationem
poteris respondere, nisi: peccavi,
5
scrutor renes et corda^^^; vide-
.... r
ems
dinis
non
rae
de tergiversatione dixerim; equidem credo
•ii
per Uei grathim
'»,...
sollicite
putas
quantum
^^ consultationem adduceretis, suadebatis.
tribunale
taccia di ne-
O
recordaris, operas efficaces, ut scisma
bhmdiebatur?
apostolici sublimitas
qul^^^re^senlirrslTi
si
I
consilia dilationem unionis nutriendique scismatis
illa
spacium exhibebant?
coiu
L A R
C)
sancte Ecclesie corpore dcpellatur?
quod
vidisse
T
replicanti
pfocurare interponereque,
de
S
I
apostoHs et
i
quod eam vo-
electis,
promitteres
tunc sociis iuraresque, sicut verba tua sonant, communiter uniquid cessasti?
versis. d' avcr
tergiver-
nou
cm" sasti
nfiutato Ji
discu.
ad attenJere, forte
"" frlonfo""''""''
jj^
ista
fuit
foret,
nisi
[\\[^
quod promiseras
adversario convenire
cur
credercs te fovere,
quid
d'esEersi inaiigiato
rccta via in id
cum
quid dilatione, quid
tibi
nuUamque viam
non
curam gregem
tcnebris
hominum
permanere? r
verum recognosceret tot principes totque cecitate,
sed
in
iusticie
et
ofFerre,
expectasti i
quam summa
tibi
carnaHter,'
quod
?
grata
prehiti, tot reges,
quot
misericordiaque
in iHa
summa
VO recorderis opera Ri omette que dopo interpon. 3. VO dopo corpore da A omette tunc 8. A VO adduceres 7. A tumet 9. non] VO vero 10. Ri omette et 11. VO contigerint 12. fO quicquid 17-18. A noA terguilat. 21. A pererrexisti 22. ius] 20. Dnpo opus VO da in vens 18. VO promittens 2.
deb e quindi depell.
AR4Ri\\x cognosceret
23. cur]
(i) Gen. III, (2)
KO
cuni
/J/
Ri omette que dopo quod I
via
24. 30.
'..
Cf.Psahn.\U,w;Apoc.ll,2^8ic.
/?/
respicere
27.
/l
varietates
28.
VO
A dopo quam fa seguire iam (3) Cf. Psahn. glii delle
25
ut sunt
cederet teque
ille
et tot populi,
iusticia
negavisti
que
scismate divisum
pastorem, quodque tot
domini, tot urbes
cur recu-
?
ius foveres vel saltem
meum
causa confisus tua,
vanitates,
mortaHum
viam discussionis
respuere esse
perrexisti
cumque
?
opus? 20
consilio fuit
L
Scritture.
ed
infiniti altri luo-
30
COLUCCIO SALUTATI.
DI
Clementem Benedicto credebant sequentcs
permisi, post
cum
fuisse scismaticos eterna
meum
teque
65
eura, se
infamie nota petentes a te veniam,
esse vicarium faterentur.
sed quotidie stultas facio
ch' cgli lut,
prudentias hominum^'); voloque quod humiliatus, non 5
tumens, scisma
gnitatis superbia
orbem
sustuleris, et
Sed omittamus divinum apex apostohcus, summi talis
a
universum terrarum
examen,
illud
quod
quidem omnes
cui
ponderemus.
pastor se
summus
in ipso positus
dignum
venti fluat
inde vero
non
illam
cuhnen, humihtatis
salutis
memoria
Di
qua
v' 6
la
digniti papale:
quod idem
talis
putaverit obtinere^'); sed
sed
Ma, lasciando da parte ci6, si venga a considerar la cosa praticamente.
servum
antistes Gregorius se
post hoc autem exilium vix
;
hinc
pontificii dignitas gloriaque papatus,
servorum Dei non dubitaverit appellareWj sed
15
voleva
umile, non su-
pcrbo, confcrire.
in perfectam renovaveris unitatem.
sine dubio reservamur, et ista pene carnaHter
10
in iila di-
que
talis
vi-
valeat retineri.
summe meritum
inextin-
guibiHsque glorie fundamentum, cuius auctor, non servorum servus,
U
la certezza della salute eterna, d' una gloria inestinguibile. di
sed salvator scismate pereuntium iure poterit appeUari; humiHtate
Deo proximus, quo
nuUa mun-
nichil altius possit tribui cuique
quid facietis; ut ambobus loquar; Come
dana gloria valeat comparari.
due
inde
qui pubHce per tuos nuncios viam etiam cessionis, ut
tu,
possono rivali
i
esitar
nella scelta?
L'uno,che hagii
20 scisma cederet, primus
in
ocuHs tante muhitudinis vero Christi vicario
offerto di rinunziar al soglio. raltro,
tuque hinc, qui, vehit stipulatione
che a Dio innalzo la stessa promessa, che intendono fare?
et incipiens
obtulisti
;
respondens, idem Deo, superis et inferis vovisti, promisisti, iuI.
4.
VO
VO
VO
cellato.
17-18.
promisi
A
Ri putantes
2.
noloque ed omette
in
impositus
glor.
mond.
12.
(sicj
(i) Cf.
«
s.
Paul.
I
rum Dei
»,
spessissitno
Cor.
I,
che negli
atti
parola
usato
in
venientes 8.
3.
Ri hic
facies
19.
summa Riomettemdt
servo-
papali segue
e
per6
modo
da
De Mas
«vescovo ecumenico», Digiunatore
patriarca di Costantinopoli. i
Dopo
i
papi servironsi so-
Coluccio Salutati,
can-
inestinguab.
huic
III,
;
essa
22.
non
in vigore, se
A
en-
non
Ved. Comte
Latrie, Les elcmenls
de la diplo-
XX, 1886 XXXIX, 423-24;
1887; XLI, 404.
tempi di Gregorio,
VO
mia.
ma
matiqiie pontific, in Revtie des quest. histor. a.
titolo
il
2\.A
ove e ancora
secon-
di
A
14-15.
sulla fine del ix secolo.
troppo
adottato da Giovanni
in isto,
della cancelleria per la redazione delle bolle,
doch^
pomposo
A
definitivamente negli usi
tr6 tuttavia
questo pontefice per opporlo, al
10.
vente di questa formula
20.
«
particolar
vogliono,
teque e aggiunta
14. /?j'index -
episcopus », trovi adoperato quaiche
la
quantunque si volta prima di san Gregorio, stato
A
te
novisti
-
qualificativo « servus
II
ad
et
omittimus
Ri quod 18.
super his corretto in superis
(2)
VO
7.
;
(3)
in
S.
Paul. Diac. Greg. papae
S. I
a.
XXI,
Greg. papae vila
Opera, IV, 5-6;
loH. DiAC. 5. Greg. papae vila,
lib. I,
capp. xxxix-XL, ibid. coU. 36, 38 &c. 5
;
:
EPISTOLAKIO
66
Ad ambedue egU
U
ilirige
sua
iii
nome
quid anibo
rasti ?(')
inquam
facietis,
ibitisne facto per inficias
?
li-
chiesta,
tergiversandoque a tam sancto proposito discedetis
et differendo di tutta la
?
vos ambos non meo solum sed cunctorum fidelium nomine
nioltitudine dei fedeli, della ^uale si
considera tjuasi rappreseniante;
quorum cum negocia
fideliter
fuerit
ratum habere debeant atque cogi *
ctorum nomine de scismatis
meam
emissam vocem ad ambedue grlda quanlopiii sae pu6 di mantener tede patti giurati.
clamans
zeioque
incendio
ai
es-
sere stati slnceri: che alle parole cor>
rispondono
i
fatti.
Abbastanza hanno meditato su quel che doveano fare ora dian roano alTopera:
non
factum
et
attendano lungo da
fideliumque cunvere
in
firmis
ut
quod
non
dixistis.
fuerint hec
vulgo
^^\
consona
sint
nichil, inquit
quidem nec
non
ambo,
consuluistis
vos
ch'eraloroobbligo di compiere.
peniteat.
A ambo
3.
difica^ioni. carit.
4-5.
Forse
il
//
quod post penitentiam
est
p^^^o ^ oscuro
dava angustio cassato
VO
milies mille p. inter
15.
/1
consuluisti
20.
A
nostrique
(i)
I
16.
21.
legati di
s'erano recati a
;
ma
et
agitur,
A
fuerunt
dirum
et
quidem nec] R-t
hoc
/1
pharum (VO
VO
/?;
1 1 .
celoque
-
exoroque
faruni;
quid (?)
8.
14.
Ri ne
/t
VO
6-7.
A dopo
omette mundus
\y\\. A VOome//e sol. 19. A tante
ome//e sicut
Wsol. cons. 18.
tencre
/1
Ri pcrtineat
Benedetto XIII, che
Roma
nec
non vedo mc;^o di chiarirlo sen\a gravi mo-
con incendio
e sostitiiilo
quod vos 20
ingratum.
copisla di Coluccio omise per sbaglio una intera frasc.
lo./lFOque A noc
VO
nolite tanto
fecisse vel forsitan distulisse.
serum nimis
proprio negli
(2)
II
comune
proverbio,
a tutti
i
popoli europei, e vivo ancora tra noi,
ultimi giorni del pontificato di Bonifa-
ma in forme
alquanto diverse da quella
avevano proposto a costui da
rammentata
dal S.
cio IX,
parte del signor loro di ricorrere a co-
desto niezzo;
ma
le profferte
loro
non
avevano incontrato veruna credenza, perclife, come ci dice il de Niem, op. cit.lib. II,
«
quod
cap.xxii, p.io6 sg.,si ritenne
talia trufatice
proponerent
».
15
nec enim pe-
;
vestre nostreque periculo penitere vel expectare
serum solummodo, sed molestum
sicut
sine consilio facias et post
verissimum hoc tenete
nitebit
nisi
dictum
tu obtulisses nec tu iurasscs.
Sapientis imitator, (').
inter
salutis
a
10
ct
nec consona solum, sed
dictis facta
sequacia, sed propinqua, sed immediata. arbitror; sine consilio
passuum
milie millia
dici solet,
doversi pentire di non aver fatto ci6
cosi
totus
appello, requiro, obsecro
;
exoro petoque, sicut vcstra salus
sint,
;
iateribus
mundus
huius scriptionis ministerio
5
caritatis
exigit et singulariter vester honor, observationcs et facta.
sint, ut
factum non penitebit Non
clamans,
alte
prestate fidem, facite
et obtestor:
omnium di
et
meo
;
angustiis
luiius'
audiat, quique debet et potest exaudiat
ostentationes et verba
Mostrino
quod gestum
utilissime faciam,
et
il
tOSC. p.
Freih.
130;
I.
;
Giusti, Prov.
cf.
VON DURINGSFELD-0.
von Reinsberg-Duringsfeld,
Sprichwbrter
der
german.
Sprachen, Leipzig, 1875, (3) Eccli.
XXXII, 24
da « poenitebis
».
II, :
il
u.
rotiian.
404, n. 712. testo pero
DI
Et ut ad
nolebat forte quod obtulit, quam, sicut factum
ficri
est,
non acceptare que
potuit,
si
tam honesta
causa iudicioque,
petivit
cunctorum fidelium aures
oculos ad huius
et
omnes de tam
spectacukmi
rei
tam
arduis oblationibus,
acceptum, videlicet quod scism^
et
ampHus rem
testis
pedem
differre.
ele-
Ricordino che
alterum vel ambos
latur, vel
stan
loro
in
fissi
gli
tutta
la
occhi
di
CristianitA.
Tutti attendono efletto
di
tante
prolTerte.
Non
e possibile
retrocedere:
et iniustus erit
exitum cum instantia non prope-
eo necessitatis res deducta, ut
rabit.
in-
ambedue
somtna
piis,
non po-
tollatur.
nocentissimus
ille
rctro tulerit vel ad
vantaesi?
di
minor?
atque
inferior
sit
aliquando concludam, cogitate
et
rivalc
al
forte
gio sopra
dicat illum superiorem
tanteque divinitatis et sanctitudinis iuramentis fructum
raris
10 optabilem
15
darcbbe
r
tam
qui
non
quis
?
iure tituloque
licet
expcctant
E per tornar ad Innoceiizo, se egli nulla facesse, non uii
nec offerre quicquam versa vice quod
dixit
Sed ut ad utrunque redeam
vatos.
^7
patcr sanctissime, redeani, quid gratius adversario
tuo
instantia
5
te,
COLUCCIO SALUTATI.
per vos scisma non
si
oporteat remanere
nolucrit scisma tollere ridcbitur, rehnquetur,
tol-
qui
confusos.
omniumque consensu
se lo scisma e tolto vuoi 1'
non uno
vuoi I'altro o entrambi rimarranno confusi e svergognati, privi d'ogni
riputazione.
indignissimus reputabitur qui sedcre debeat in cathedra Moysi vel
scde dignissima sancti Petri.
fidem nunc
et
sibi
nil proderit allegare iusticiam
credentium implorare.
suam
obturabunt aures, ob-
durabunt cordaC'); nec illum audicnt vel exaudient qui de tollendo
20 scismate noluerit audire.
ambo
iam oblata promissaque,
sicut
vero,
non
si
deludetis omnes, sic ab
exauctorati explosique iudicabimini
delusi,
prestetis
non
esse
fidelitcr
omnibus
sarannodisprezzati ed esautorati in cospetto a tutti i
fedeli.
patres aut
sponsi qui divisam volueritis sponsam in scissura et abominatione scismatis permanere.
25
sin
ctibus totis exopto, ad integritatem
matrem Ecclesiam
summe
autem, quod
desidero et affe-
sanctam
tunice
inconsutilis
in
dirigetis, gloriosi .clarissimique
conspectu
Invece, ove nttendano a ridare alla Chiesa runitl perJuta, conseguiranno gloria eterna dinanzi a Dio e agli
Dei cunctorumque mortalium evadetis;
Deo
ab hominibus
dilecti
a
erit et
similes vos
et
Deus
lo.Aoptabile linquetur ludet (sic) siderio
28.
(i)
A
23.
25.
A da
ii.^iniustis
A
17.
a
/1
sententiam
memoria
faciet in gloria
30 vos in timore inimicorum;
glorificabit
i
18.
3. /1
VO
Moyse
ut de
vestra
in
sanctorum
legitur,
bencdictione
et magnificabit
vos in conspectu regum
deducte sunt
A obturbabunt
20.
15.
VO
/1
relinquebitur
prescetis
21.
A
FO
de-
R-^
de-
VO Ri deVO voluerint A abominationi 24. Ri summo .4 gloriosique VO segna invece lacuna. 26. ^ FO redigetis agg-iunto in interlinea. A VO omnibus divisim
inconsuliis
per ab
et,
Cf. Psalm. LVII, 5; Prov.
XXI,
13,
uomini.
68
K P
rifulgcri
e
umentc
la
siffat-
omni
sui ac ostendet
enim voces
audivit
carne.
vestras
vobis gloriam
vos et eliget ex
faciet
vobis cor ad
dabit
et
loro fa-
ma, che parri poca cosa a confronto dignltl papale.
U
precepta et legem vite et discipline^'^
cum hac
splendor
apostolatus
ut universus
;
gloria nequeat comparari.
5
Plura restarent, pater sanctissime, verissima et aperta quibus
Molto rejterebbe a dire
o
et lenitate vestra sanctos
in fide
;
L A lU
coronam populi
iunget vobis
et
suam
O
s r
I
suH' ar-
quam hac
epistola ventilavi, conclusio probaretur persuade-
gomento,
hec,
ma
cessitatem intelligeres, sed et velles.
returque; ut non sokim huius tollendi scismatis rationem et neparole bastano a persuadere clit vuole ; nientre cbi i renitente a compier ci6che deve,si mostra
poclie
sordo a
tutti
i
ragionanienti.
moderata vel pauca volenti dispositoque
est
autem plura
prebeat voluntatem.
franchezza e liberti di cosi alte que-
quod tam
siioni,
sim locutus. caritd
la
lo
sprona, I'amore lo infiamma, Tamore clie non conosce osiacoli ne perigli.
rescam
omnia scipit
scio La sua coscienza e pura ei vuole soltanto la gloria, la salute del pon-
?
nec
sit
qui
me
nolentem lo
sicut in vere
sed
quod
voluit,
et
dispositam
tue
sanctitatis
sic
Si scusa d' aver parlato con tanta
Deus
affectu dedit
caritatis
scriberem,
compertum
sufficere;
etiam omnia non movere.
vel
sanctissimeque fideHter
ma
sed experientia
ista
ista
recipere
de presumptione reprehendat,
tentaverim quodque tam imperiose tamque libcre
alta
quidem
in caritate
excludit
metuam, quid hor-
scribens, quid
omnem timorem
15
etenim verus amor
caritas^^);
sustinet, nichil timet, ad res arduas accenditur, dubias suet, licet
me non
multa forsan instent, inter pericula non distinguit.
hec ex aliqua passione, sed ex vera
dixisse; scio etiam,
quodcunque futurum
caritate et
apud
sit
alios
amore 20
de re tanta
:
pace dclla Chiesa poi venga pur la morte: I'accoglierdcon gioia.
tefice, la :
iudicium,
meam
nichil
postulo, nichil volo nisi gloriara tuam, nisi salutem
tuam, hanc
scilicet
Tu
Chiude augurandi
procac-
ciarsi sifTatta ria in terra
glo-
quam cum
unitatem,
quod
superest nisi dogli
conscientiam puram
opto, nichil
dissolvi
essQ.
videro, de gaudio tante gratie nichil
cupiam
vale, pater sanctissime, et
cum
et esse
hanc
tibi
Christo
25
<^'\
paratam gloriam, oro,
eam amplectere eique te obviam facito, de hac mortahs mundi immortaU gloria, quam acquirere Dei gratia potes, non
2.
negligas, sed
VO
4. ut]
levitate
me presumptionem omette quod
(i)
27.
Son qui
18.
A
A
VO
et
7.
Ri omette hec
accendit
amplectare - obiviam
riferiti
non senza molte
modificazioni, provocate dalla necessita di trasportar alla
quel che ia
seconda persona
terza persona
dice par-
20.
et]
28.
A
VO
lando
10.
sed
A
dispositioque
24.
VO
gaudeo
14.
25.
A
de
VO
immortalis
di Mosfe
setti deli'£cd/.
(2) Cf.
I
(5) Cf.
s.
il
sacro testo, sei ver-
XLV,
1-6.
lOHANN. IV, Paul. I, 23.
18.
COLUCCIO SALUTATI.
DI
ad
illam
quam
transiturus _
sicut vides, et
clementiam
Deus
eternus
mundum
omnibus
^9
mundo
eterno
in
eternaliter preparavit.
manu
Florentie,
tibi,
suam
deserentibus per infinitam propria,
neirattes» di queila che possederi "« "«'»•
nono
kalend. februarii. Sanctitatis tue devotissimus fiHus
atque servus Linus Colu-
cius Salutatus cancellarius florentinus.
X.
A MAESTRO
GlOVANNI DI SER BUCCIO DA SPOLETO [PS
c.
(">.
8i A.]
lohanni de Spoleto gramatice rethoriceque professori.
10
I
egregie, frater et amice karissime.
ViR
que
opusculis meis esse,
et
feci,
cupio tahs et epistolis
et,
qua
si
p;^^^^^ febbraio 140$.
Taie esser vor-
forte posthac
'',*^
"""''^i^^J'*!,*^
edidero, fore, 1-2.
A
ed omette
sicut
Ri omettono
ma
tibi,
de his que nescis speras.
visis asseris et
con segno di trasposi^ione.
3-4.
la
inlitulatio
a
me
richiamare
ufficio di
da come facenti parte
fosse
viando pertanto
1'
piii
at-
anche sopra
tenzione degli studiosi
dimenticatissimo grammatico
cotesto
prepar.
da amen
del-
5 sgg.).
(cf. p. 4-', r.
La persuasione che
(i)
devoluto r
dopo
R'^
Florentie (sic per florentinusj le parole terre-pedes, che R-t l'
VO
Ri omettono manu propria e recano: .xii. kai. lanuarii 5-6. R'^ sottoscri^ione che VO da intera come qui si legge. A poi aggiunge dopo
data;
la
qualem ex
umbro, aveva da molt'anni gettate
si
i
desiderosi di
lettori
particolari ragguagli sul conto di
maestro Giovanni tura, io starb
cisamente
or citata scrit-
all'
pago qui
a ricordare con-
vicende principali dello
le
profonde radici neiranimo mio, ch'io
Spoletano, integrando
m' ero sforzato di raccogliere quanti piii documenti m' era stato possibile
suo biografo con alcune notiziuole che
ad illustrazione della sua
di rinvenire
quando, or sono pubbUcazione breve ma
vita e degli scritti suoi
due anni,
la
;
succosa del prof. P. Rossi,
La
«
Leclura Daritis
nese -
nello
intitolata
Sludio Se-
Giovanni da Spohlo maestro di
rettorica viedia,
»
e
Letlore della
Torino, 1898
parte II del
volume
cesco Schupfer),
render vano
il
in
Divina Coin-
(estratta
onore
veane,
di
dalla
Fran-
inattesa,
mio disegno.
a
Rin-
a lui sono sfuggite, altresi
il
racconto del
ed aggiungendo
pochi cenni sulle opere dettate
dal professore senese,
Rossi non
delle quali
conobbe nemmeno
I'
il
esi-
stenza. 11
piij
antico
documento che con-
cerna Giovanni di ser Buccio da Spoleto sarebbe, se
(op.
cit. p. 5),
Concistoro,
diamo
fede al Rossi
quella deliberazione del
presa
il
4 maggio 1396, ad
in virtii della quale egli fu eletto
insegnare in Siena grammatica e ret-
^'"^'"
\^^^°^J°
;
EPISTOLARIO
70
PotseJe eaergrtviii e proprie ieii Ji slile, ,
nolit dictis suis et inesse eravitatem, proprietatem ora-
enim
qujs *
.
,
ej
insieme congiUDgere eleginza B
.
cum
venustatcm anncxani copulatamque r T
rionis,'
non
claritate; quis i '
e chiarezza
torica coirobbligo di leggere pubbli-
camente
Ma
prima
gii
aveva
Comedia nei giorni
la
Studio
di
che
pcr totum
«
de proximo
fama da
la
nello
pp. 45 e 5J, a. 1394);
I,
6 vietato
congetturare
quindi lui
mensem
«
« tat (sic) »
Cessata
conseguita in quel
riprcse
augusti venturum
nichilominus pro dicta
Ddib.
cf.
;
la
cit. n.
semprc oitimo
ncl 1405
(cf.
doc. IV;
ZoEKAUER, Lo
per un
presso di loro
insegnare
ad
bicnnio, collo stipendio, assai ragguar-
tenuto
devole,
cento
fiorini
Comunque entro
i
luogo, di
del
sia di ci6, lo
ad
frettossi
conlo
d'oro per ciascun anno.
Spoletano
accogliere
tre giorni di
chiamata
la
tempo
concessigli
pcr deliberare in proposito, del
s
maggio 1396, che
pubblicato
(op.
cit.
come
Perugia
tcsta la sua lettera da
p.
af-
il
at-
data
in
Rossi ha doc.
19,
Cosi egli inizib quella dimora
cit.
12 sg.
p.
Sliidio di
Milano, 1894,
Sieua
p.
38);
a dir vero,
la
Le riconferme, non riappariscono piii dopo
beilezza di dieci lustri
il
B.
bravi
ai
quindi, di bicnnio in biennio, per !
1405, cosa singolare, nei documenti ne ha una sola, trentacinque
ufficiaH (se
dopo,
anni cit. p.
pu6
del
1440;
21 sgg. doc. v);
far
ombra
per6 che
gli
andava
sua
d'
Rossi, op.
v.
ma
la
cosa non
Man mano
di dubbio.
anni s'aggravavano sulle
professore,
del
spalle
11).
doveva
nclla gentil citta toscana, che
Rossi, op.
Rinascim.,
nel
1 5
lo riconfermarono
questi
se
avuto gran parte nelTinvito rivoltogli, di recarsi
c.
peste, io zelante maestro
cos\ cospicuo focolarc di studi, abbia
due anni dopo, dai Senesi,
admit-
207,
suo insegnamento, che do-
il
vette parere
Senesi,
et
suum salarium non
« liccntia
piojess. di latin. uello Sludio di
siti
non
grammaticalibus habeat licentiam ct concesserunt
insieme
Corradi. No-
(cf.
«
« similiter sibi liceniiam
Spoletano
poema dantesco
il
Bologna
Bologna, par.
e
lo
letto rettorica ed atteso
a spiegare
tiiie
d' allora
festivi.
scemando;
il
suo salario
de' cento
fiorini
oro assegnatigli in occasione della
sua prima chiamata e servitigli fino a
non ne ried anche
durare circa cinquant' anni.
tutto
Ebbe difatti il nostro maestro una prima riconferma neirufficio per altri
ceveva
due anni
dotta, gli furono tolti, ch^ di far scuola
op.
cit.
14 ottobre 1397 (Rossi, p. 20, doc. iii), a cui ne tenne il
poi dietro nel 1399 una seconda; masta, sembra, ignota al Rossi,
che
risulta dalle deliberazioni del
cistoro di quell'
anno
(cf.
Statoin Siena, Deliber.
ri-
ma
Con-
R. Arch. di
del Concist. sett.
ottobre 1399, °- 202, c. 16 a, 25 ottobre). Nelle quali, benche il Rossi
non Tabbia
avvertito,
il
torna a comparire anche deir anno seguente, « «
il
quando
di lui
21 luglio i
priori,
modo predictis servatis, decreverunt, cum ob pestem pueri ad
forma
« scolas «
nome
et
non vadant, quod magister
lohannes
de
Spuleto
magister
in
il
1407, nel 1440 ei piii
che sessanta;
qucsti, spirato
era
terminc dclla sua con-
ormai per vecchiezza diventato Gettato cosi
incapace. il
il
povcruomo,
sul lastrico,
« venuto ad rultima
et«i
rn
delavita», indirizz6 febbraio 144J al Consiglio generale « decrepita
una commovente supplica, nella quale, dopo avere rammcntato ai suoi ini-
memori padroni com'egli secolo circa
si
per
mezzo
fosse esercitato «
cum
« fede, diligentia et sollecitudine » nel-
Tufficio
commessogli;
talcht; la citta-
dinanza n'avea cavato « non picciolo « fructo »
;
volgeva loro calda ed umile
istanza, perche
si
degnassero provve-
dcre chc almeno « in cssa sua ultima
COLUCCIO SALUTATI.
DI
optet,
quid commendabiliter
si
solum sed
longevitati
Cod. dopo posteros dd
I.
non
« vecchiaia »
«nato ma « dio
.
.
.
di
da
abando-
«
restasse
la
.
. .
comunita soccorso
».
Concistoro, mosso a pieta del ve-
II
gliardo, propose ed
Consiglio ge-
il
nerale deliber6, che « dictus magister
habere debeat
«
lohannes
«
anno quolibet de pecunia com. Senarum donec vixerit, flor. triginta, videlicet Hb. decem dcnariorum pro quolibet mense, pro elimosina et
« «
«
. .
habeat
et
.
« substentatione ipsius » cit.
p. 21
doc. vi).
sg.,
(Rossi, op.
Ma
il
mi-
verum non
consecratum?
mutato
qualche cariiativo subsi-
non
scripserit, transire in posteros,
posteritati
et, clte lio
71
sic
non
in
vescovo
di Fiesole
solo ms. che oggi
(i
390-1409).
II
se ne conosca,
conserva nella biblioteca del Capitolo
Roma,
di S. Pietro a
Pastor, op.
V.
Non essendo
fin
cit.
sotto
il
n. ^i\^:
618, app. xiv.
I,
qui riuscito a farne og-
mi torna impossibile
getto d' esame,
giudicare, sugli scarsi cenni recati dal
deir importanza di esso:
Pastor,
modo
ogni
ad
riesce notevole constatare
come anche
il grammatico umbro siasi mezzo alla grande battaglia che divideva allora in due campi av-
gettato in
sero vecchio non dovette per molto
versi tutta la Cristianita.
tempo ancora
GH altri due scritti a noi noti Giovanni sono invece di carattere
dal
gitigli
spontaneita
profittare de' denari lar-
Comune
con cosi dubbia
primo, che legge nel cod. gia Magliab. VIII, losofico e letterario.
!
Se dopo le ricerche del Rossi ben poco rimane a spigolare riguardo alla vita di Giovanni, che pass6 tutta quanta laboriosamente oscura in una medesima citta, altrettanto non si pu6 dire, come gia s' avverti, per i documenti che rimangono a darci segno della sua attivita letteraria. Vero e che non si gran momento; ma,
tratta di cose di
si
1400, ora
tempi
agU
fi-
si I,
IV, 192, della Nazionalc
II,
zibaldone di varie mani e
di Firenze, di
II
di
che appartenne gia
diversi,
Strozzi, altro
non
che una lun-
k.
ghissima epistola (essa occupa
tre fo-
cartacei di gran formato, cc.
326A-
gli
328
b; e potrebb' essere
ginale stesso
di
anche
Giovanni),
I'
ori-
diretta
succinto
«
ricordo, per lumeggiare anche questo
«
Ad rcverend. in Christo patrem dominum Laurentium episcopum
«
Achayensem
giovera
tuttavia,
farne
qui
lato della
modesta operosita
letano, e
non
nione
ch' egli
dello
Spo-
indurre altrui nell' opi-
abbia
appartenuto
a
fra
Lorenzo
»
;
vale a dire
Castelfiorentino,
dell'
a quel
lacopino da
di Pietro di
ordine dei Do-
quella schiera d' eruditi e di maestri,
menicani, che fu elevato
NiccoH e del Malpaghini, non osarono mai affrontare il giudizio del pubblico letterato. Tre scritti almeno noi conosciamo usciti dalla penna di Giovanni, varii di mole
di
vescovo d'Acaia da Giovanni XXIII
il
6 luglio 141
i
quali, al pari del
come data
d'importanza.
e,
levante,
II
piu antico per
senza dubbio, anche ^
il
piii ri-
un dialogo intorno
stato
e che fin qui era 3, erroneamente creduto, invece,
vescovo d'Achonry BEL, Hierarch.
aveva
alla dignita
scrilto
EuLorenzo gli per sottoporgli una quccit. p.
in Irlanda; v.
68.
stione metafisica dcl seguente tenorc
allo
«
quonam modo
:
sc habet intellecius
scisma, che egli dett6, quand'era pro-
«
ad captandam scientiam deinde vero
fessore allo Studio di Bologna, e de-
«
an aliquo
dic6 a lacopo degli Altoviti di Firenze,
« post
:
hec
sit
opus medio dispositivo:
et
alia
quedam
huius-
*'
da
^«sa^
_|m.
""''*"" ^°' "elu
EPISTOLARIO
72
rfm^Lruir/ "1'chi placeo quod ista sperem; licet, cum mea lego, desiderem; >a di noa cs quc si adessent, sicut desiderare non possem, ita gaudcrem lerne dcgno. nolo lc,
mea] Cod.
I.
« II
in ea
modi vestigationes consequentia », maestro, dopo aver protestato del-
r incompetenza sua passa
a svolgere
in
con molta sicurezza, la
data
Sen.,
studi,
siffatti
quesiti propostlgli
i
.xii.
La
lettera reca
dierum augusti
»
ed 6 sottoscritta « pcr
della reggia,
cadcsse tra
le
ugne
di
certa bertuccia che ne fece scempio.
Di qui
tolse occasione lo
Spoletano
per indirizzare a Ladislao che, irritaio per
il tiro giocatogli dalla scimmia, voleva punirla, una schcrzosa epistola,
tuum quantillus lohannem de Spoleto ». Essa e, naturalmente, stata composta dopo
conservataci dal cod. Riccardiano 1195, cc. 106 A-i 18 B (v. / mss. della R. bibl
il
256
« sit
141J.
II secondo scritto di Giovanni, del quale veniam ora a parlare, appartiene
tempo
a
tardo; e, sebbene abbia
piii
pur esso forma di lettera,
ha carat-
tere diverso dal precedente.
Ben noto
a tutti
si
come
e
Siena, dal luglio 1432
maggio 1453, divenisse la stanza Sigismondo re dei Romani e della sua numerosa e florida corte. Data
Riccard.
negirico della bertuccia, allegando in
favore di essa molte storielle desunte
da autori
Quest' 6 tutto quanto a noi t riuraccogliere intorno all' attiviti
letteraria di ci
di letterato
d' inse-
e
gnjnte nello Studio cittadino, anche Giovanni ebbe occasione d'avvicinare
intrecciandovi
scito
al
sua
ed
classici,
aneddoti rccenti.
di
la qualitii
Roma, 1885, I, quale egli tesse il pa-
Firen^e,
di
sg.); nclla
si
rivela
Giovanni da Spoleto, che
dunque come un rappre-
sentante fedele del suo tempo, tutt'imbevuto ancora delle idee, dei gusti, dei
metodi medievali,
scrittore
alquanto
d'allontanarsi da Siena,e precisamente
ombra d' eleganza ne di classica purita. Ora com'egli potesse, venti o trent'anni dopo
voUe dargli segno nominandolo con re-
precettore che conveniva ai giovinetti
allora
il
il
sovrano;
il
quale, anzi, ptima
18 aprile 1433,
della sua grazia
gio decreto gesta
suo
Itnperii
« familiare »
Urkunden
Die
;
goffo e scorretto, senz'
la
morte del
v. Re-
senesi, tra
Kaiser
d'altri,
:
i
Salutati, esser
quali
un Enea
si
ancora
il
contavano,a tacere
Silvio Piccolomini ed
Bernardino, non
Sigmunds (1410-14^7), edlz. Altmann,
un
Innsbruck,
troppo agevole comprendere, ove non
1896,
II,
233, n.
9410).
fra
tornerebbe
Tra i cortigiani dell' imperatore v'era un Ladislao (il cognorae e dato in forma abbreviata, e cioe « de Cap. »,
rammentassimo
nel codice) che copriva la carica di
peculiarmente la Toscana, nella prima meta del secolo quindicesimo. Ed or veniamo all' epistola di CoSebbene tra le lettere di costui luccio. non ci sia mai avvenuto d'imbatterci in veruna diretta al maestro spoletano, pure dalla presente k forza arguire che la relazione fra i due valentuomini
« dispensator » (siniscalco ?), col quale
Giovanni strinsemolt'amicizia; sicche
non
solo
«
de vite
rito,
ma
per
scrisse
stesso ci dice, et
un
capro
altresi
«
»,
lui,
come
che sembra smar-
alcune
« apostrofi »
ed orazioni di sacro argomento,
accadde che una
egli
breve opusculum
Or
di coteste scritture,
dimenticata da Ladislao in una stanza
la
scarsissima parte
che Siena prese a queiringente moto umanistico, che agit6 Tltalia tutta, e piii
fosse di vecchia data, giacche
troviamo
in essa
che conceda
nulla di cre-
,
;
COLUCCIO SALUTATI.
DI
tamen putes michi sacms astitisse.
gratia
me
sumus quicquid sumus,
exigis facile
dantissimus, multus et aliquanto,
imo
in operibus
parum
illum igitur ad-
fecit.
quod nec mereor nec
licet,
tum
ceteris
privatis,
ogiii
moclo,
Muse
le
gli
furono
larghe soccorso,
di
bensi IdJio, cui soltanto va data lode di quant' lia fatto.
Se nelloscrivere pubbliche epistole copiosissimo fu
maggior sobriet.^ mostrd nei carteggi
privatl
:
in
generi non si prov6 presso che altri
sum; tum
vel nichil expaciatus
10 cupationes domesticas minus
fuerim et
in publicis epistolis
In
non
peto.
cum enim exun-
comparatione contractior in
sine
lace-
auctor cuiusque
possum expedire.
multiplex
condercm,
feci
non Musc
est,
omnium
atque
astitit
mireris et lauda, nec michi tribuas
Quod autem
que
ea
boni factum
Camene^'^, sed Deus, bonorum
requc
5
quid cnim per
si
dum
Pieridas,
73
quia per oc-
quia consecranda Minerve
mai, distolto dallc occupazioni domestiche.
non
utrumque iamen devotum libellum
calleo,
culo et religione
De
scripsi
se-
Dett6benslun'operetta
Hieronymum
ad virum optimum fratrem
el
De
saeciilo
reliiione in
Juc
libri,
de Angelis,qui posteafuitgeneralis ordinisCamalduIensisW, in quo
duobus 15 insidias
libris
mundo
de
prius,
quem
ille
fugerat, disputavi, suas
quam sequendam
declarando; altero vero de religione,
duxerat, religionisque votis exquisite disserui,
quoad per
me
potuit atque scivi, ad cepti voti perseverantiam exhortando
tam
ipse
quam
fortuna
fato,
Cod, omette
vel
17.
causis atque fato, ne-
Deique providentia
cessitate, libero arbitrio
Cod. que
21.
fe-
et casu, duobus similiter
20 distinctum voluminibus, quorura primo de
9.
quem
multi confratres sui carissimum habuerunt^^).
De
cique librum
;
fieri
Dopo Deique
et
sanctorum prede-
il
cod. dava gracia, che fu
cancellato.
dere che per la prima volta vesse a Giovanni.
AUa
il
S. scri-
quale noi dobbiam adesso professarci grati,
(i) Cf.
BoET.
Philos. cons.
I,
i,
y.
Ecce mihi lacerae dictant scribenda Camenae.
perch^ essa ha spronato Coluc-
cio a redigere quasi
un catalogo cro-
nologicamente ordinato della sua produzione letteraria dal 1580 in poi, Si notera
ponessero in dimenticanza.
gli altri le
curiosita del
difatti
qui passato
come Coluccio
abbia
completaraente sotto
si-
lenzio le proprie fatiche poetiche, le
(2)
quanto
Ved.
questo libro, di colui al
in
proposito
circa
scritto
(3)
di
13 81, e
quale fu indirizzato s'ebbe
gik occasione d' avvertire all'ep.
il
nelle note
v del lib. V; II, 10 sg, Quanto asserisce qui il S.,
cor-
Edoghe, la Conquestio PhyllicUs &c. Ci6 dimostra una volta di piii com'egli
risponde esattamente al vero, perch^
considerasse davvero
gione provenienti
quelle operette
quali « delicta iuventutis suae »
;
e seb-
ben qualche volta le rammentasse egli stesso, bramasse in fondo in fondo che Coluccio Salutati, IV.
gli
De
esemplari del
saecido
et
reli'
non soltanto da con-
venti Camaldolesi,
bensi
da
librerie
di varii
Ordini monastici, sono assai
comuni
in
Italia e fuori di essa.
5*
due libri un trattato De J.ilo e pur in el
forlima
E IM S T
74
ove tuiu
fioe
ac-
stinatione
O
L A R
O
I
secundo vero explicui de fortuna
;
et casu, diffiniendo
ceiiiid
alle caute picrre inie'iine che Ucera-
.
i
.
Jeiie
quid siHt
rono Perugia;
totis
tnndem, quod venerabilis pater abbas Sancti Salva-
ct
;
'
'
dc ScptiiTio Anche
(i)
torno
scorrere (v.
lib.
IV, ep. XI
lib.
et
jortuna, in-
avvenne di IX, epp. xix, xx;
di-
ci
non scarseggiano
139, 145), cf.
del Dcjuto
quale gii
al
'
rcspondi cur civitas Perusina tam atroci
('>,
petiit
I,
;
281
;
III,
copie;
le
Mehus,
e
L. Col. Pierii Salul. Epist. pars prima,
Scrjpta,
C. S.
p.
n'^ recato in parte
lxxix
dove
sg.,
proemio.
contro
di
Lucula
la
lui
note airep. xxiii
di
noctis (cf. le
questo
libro).
condivisadairAgnoIelli: « Tostochfe
«
mico
«
oltrepassati
ad istanza dcl quale Coluccio intra-
«
convi?n corrcrc
«
volle illuminarlo e rispose a
«
occorreva, onde
prcse verso
il
il
1396 qucst'operctta, fu conto
Fclicc Agnoleili pcruglno, sul
qualc Niccolb
dcl
monaco
Baccetti,
abbate ed istorico dclla
cisterciense,
badia surricordata, non seppe riunire
che vaghe notizic (Nic. Baccetii Floex ord. Cisterciens. abbatis Septi-
rent.
mianae
MaRomae, mdccxxiv,
historiae libri VII, ed. Fr.
lach. d'Inguimbert, lib. III,
121 sg.); nc piu fortunato
p.
nelle indagini fu,
dopo
MiGLiOLi, Biogr. dcgU par.
e
II,
non
scrilt.
Peru^. to.II,
Q.uesto dunque,
195 sgg.
p.
ilVER-
di lui,
monaco
piu, sappianio sul pio
che, rimosso
nel
1390
fiorentino
il
Michele Cipolloni dalla dignita abba-
che la conservb per ben trentatre anni, con
ziale, essa
fama
di
fu
conferita a
ottimo prelato.
lui,
II
cognome
suo, rimasto ignoto tanto al Baccetti
Salutati aveva in quel trattato i
limiti, oltre
« verlo ne' suoi « fato
»,
che Ta-
egli scrive, « Felice avvidesi
di S. Salvatore di Settlmo,
L'abbatc
II
sccondo poi s'6 anche piaciuto aggiungere, lavorando di fantasia, che Tindignazione del Dominici era stata
quali
i
non
filosofi cristiani,
ai
dall'
lui
quanto
errore rimuo-
pensamenti intorno
ed alla fortuna,
ma
al
gli scritti di
sisono sventuratamente smarod in qualchc bibliotecaod archi« vio ancora rimangono ascosi ». Or Terudito perugino, mentr'andava cosi « Felicc
«
riti
arzigogolando
senza sa-
alla cieca, ha,
perlo, colto in partc nel segno. difatti
una lunga
al Salutati
dairabbate
di
Settimo, do-
poch^ questi ebbe ricevuto lui
dedicato;
ma
Esistc
indirizzata
lettera,
il
Tcpistola,
libro a
manco
dirlo! ^ tutt'un inno di lode per
luccio (cod. Vat.
lat.
2928,
c.
a
Co-
82 b):
Xuper autem [cosi Felice"] librum parturiisti, rem equiparandam beatissimis rebus, de fato providentiaque divina, quam materiem occullissimam semper atque omnium non explicasse modo videris e.>; involucris veterum ac disceptatione multiplici philosophorum, verum etiam e celo devocassc difficillimam,
quanto
al
Vermiglioli,
documento, messo Camald. VI, 226,
si
rileva da
in luce negli
n.
viii,
un
Ann.
dov' t que-
stione della vendita da lui fatta
il
21 di-
cembre 1402 d'una casa, oratorio ed orto confinanti col chiostro di S. Maria
proposito del
Baccetti ed
il
De fato
in terras et ante
oculos nostros
inscriptum ad me transmissum[que] pariter, hominem equidem posuisse; librum ipsum
ineruditissimum iudicio meo, sapientem tuo; Pythio aut Palladi
librum, inquam, Apollini
Athenicnsi potius dedicandum: reverentia et
degli Angeli in Firenze.
A
quodammodo
observatione
etfortuna
Vermiglioli hanno
il
ri-
recepi
tanta
quanta
sacerdos
quisquam vim quampiam amplissimam
moniarum aut
virgo vestalis palladium
quid ulteriusdicam?
ceri-
suum
petutoTasserto, tanto divulgato quan-
suscipere potuisset.
t'assurdo, che
legendo, lustrando, evoIvendo,repetendo, tanta
il
state opinioni
meno che
S. v'avesse manife-
ortodosse, e
tam[que] incredibili voluptate (*) repletus sum, ut nichil supra defixus diutissime in eo sum-
percib ne fosse stato rimproverato dal
Dominici,
il
quale
avrebbe
scritto
illo
(*) Cod. votuntate
;;
COLUCCIO SALUTATI.
DI
feci et
bello civico dissideret^'\
legum
medicine
et
De
alium librum, quo
longa disputatione
75
nobilitate
quo
discussi,
nobili-
Man<16 pur in pubblico un libro
De et
active speculativeque vite
tatem
voluntatem
meo
preferendo W.
intellectui
nobilitale legtim
mtdicinae
iudicio verissime diffinivi, feci
De
libelium etiam
ve-
un
altro
cundia
5
rccundia,
primis
cuius
De
verc-
;
partibus an medicis liceat studere re-
thorice ventilavi; secundis vero de verecundia digessi, distinguens diligentius an passio
an virtus debeat reputari
sit,
composuique
*^5) ;
infine
un
libretto
De lyramno
De tyranno,
tractatulum
eum
occidere
liceat,
10 rannicus appellari;
quo
videri potest quid tyrannus, an
an principatus Cesaris iustus debeat an ty-
et
tandem nunquid Dantes
Cassium, occisores Cesaris, infimo posuerit
ii. infimo]
Cod, desiderent
I.
meque admirabundus hinc
Cod.
introspiciendis
tiiis
nis tue
quodam atqne admu'abilis descriptiocursu; tum animadveisa in scribendo,
quod difficiliimum semper scriptoribus
come accennamtnoaItrove(cf. lib.
nichil in ipsis
summaque moderatione: scriptis aut arctius qnam opornichil est
nichil effluxit,
est,
nutum: regiones lus ut locus
immi-
ipse scribendi, denique, nul-
extet
insidiarum, et acutissime quis non
delinite sunt et fortiter determinate.
X,
lib.
(4)
omnem hominum omnium memoriam
penetraturam ditate
ct orbis perlustrandi,
fore
doche
al
di
1400.
capitolo del libro
e
Unde clades
provenerint Perusine &c.,tractatus quintus et ultinius. (2)
Per questo
dal S. nel 1400, del
lib.
XI;
op< e loc. (3) L'
III,
cit.
trattatelio, cf. le
379
pubblicato
note alFep. xii
sg., e cf.
Mehus,
p. Lxxxii.
opuscolo
De
verecundia fu.
p.
V.
lyiamno, dettalo
canonico
diritto
di riceverlo,
;
S. III,
422 e
che un
secon-
medesimo cf. lib.
(v.
XII,
pur esso
trattato questo
pu6 esser definito un' epistola dimensioni,
scompartita
in paragrafi, ossia rubriche, intitolati
per
Tappunto come il S. ricorda qui; al proemio segue la prima ru-
brica:
intitolato:
in
il
Piii
cospicue
facultatem haud exiguam fore comparatam ?
L'ultimo
cit.
De
v.
anche Lxxxin.
ep. iv; III, 479), appartiene
poich^
(i)
attesta
XI, ep. xxin
vivo, michi defuncto ac liberato corporis vinclis,
scolare
per6 mori prima
cuius avi-
semper exarseram, quod non contigerit
appunto
op. e loc.
Aquila,
libro
in
E
presso Tuniversita di Padova, ilquale
tionem gloriolc mee, cuius avidulus sum, beneficio tuo secula in omnla, gentes in omnes,
singularissimo
Faenza, su cui 182.
III,
trattatello
11
VII,
da Coluccio ad istanza d'Antonio da
lib.
me
ep. 11;
Mehus,
quodam et prorsus incredibili genere letitie, cum animadverterem me munere tuo longius quam putarem victurum esse, cumque viderem raarxisse
crederet
da
Baruffaldi
nio
fuit
aut laxius verborum ac sententiarum col-
locatum
et
rc-
composto per Anto-
ep. iv; II, 267),
eximia prudentia tua tuit
inferno W.
infiiuo (sic).
acute divini» atque immortalibus rationibus; illinc considerandadelectissimorum verborum ac sententiarum dignitate; tum cognito venustissime
Brutum
iuste
in
Quid
unde dicatur;
An
liceat
sit
tyrannus
et
a questa laseconda:
tyrannum occidere; De principatu Ce-
poi la terza:
saris et an ipse possit et deinter tyrannos rationabiliter numerari; quindi la quarta: An lulius Caesar iure fuerit
beat
occisus; ed
infine
rultima: Q.uod
Dantes iuste posuerit Brutura et Cassium in inferno. A
;
;
EPISTOLARIO
7^
eJ una
lung*
in-
vetliva
coiilro
un
spondi cuidam
mngna
acerrime contra
ci6
in
oratione, invectivo stilo,
quod cum duce Mediolani gessimus, commune nostrum more canis rabide delatravii ^'\
qui belli secundi principio,
del Vitconii.
Tutto
imo maxima
satis,
dcnigrtlore di Ftrenze , parligiano
hec preter epistolas hucusque facta sunt, pedestri quidem
et
stilo,
prosa.
Incominci6 pure un' opera Ui gran
non quah
mole sui significaii allegorici delle fa-
Desensibus allegoricis fabularum Herculis,
vole d' Ercole, divisa in quattro li-
quatuor distinxi voluminibus, quorum primum quid
opus autem ingens cepi
tibimet, ut video, persuasisti.
sit
5
quod
pocta
di-
bri
scutit
quidque poetica
multa
et
dictam materiam; secundum
circa
expedit conceptum, nativitatem et
nutritivam HercuUs; tertium
uhimum autem
vero labores eius amplectitur;
de inferno
est,
de
descensibus in ipsum, de uxoribus HercuHs, monte Oetha et scdi cui
il
linito,
il
completo,
primo 6 secondo
cunda captura Troie
ma non
pimus, terminabit ^^\
mo'
d'
Cod. descenbus;
il si
aggiunlo in interlinea.
appendice tien poi dietro un pa-
ragrafo destinato a discutere
prof. Luigi
II
que-
la
Enea siano
stione se Antenore ed traditori.
dante, quicquid circa hoc conce-
secundum completum, non tamen correctum
corretto.
II.
Deo
et ibi,
:
stati
Rossi aveva,
con elegante scrittura per
la bibliotcca
Urbino, nel sec. xv, da prete Francesco da Colle: esso contiene ducale
d'
sue trecencinquantasette carte,
nelle
mm.
X
anni sono, data speranza di metter alla
che mis.
luce quest' operetta di Coluccio, assai
tato sovr'ErcoIe, che vi porta
interessante
come contributo alla
storia
delle teorie politiche e giuridiche del
tempo; ma qui
la
nostra attesa e statafin
progr. al costitui.
corso di polit.
e
Rossi,
Cf.
frustrata.
storia
Preki.
della
^
scien\a
Bologna, 1891,
iial.,
com'
(i) Allude,
r invettiva contro viata,
secondoch^
(cf. lib.
il
si
XIII, ep. x;
e
manifesto,
Loschi da
al-
lui in-
cerc6 dimostrare III,
634
sgg.), al
Turchi nel 1403. (2)
sima
IV super
ed occupa
culis,
anche fato
libri
il
et
meno
De
elegante,
titolo
il
fabulis
Her-
75A-289B, religioue ed il De cc.
le
saeculo
fortuna.
220, oltre al trat-
et
secondo codice,
II
ma in compenso scritto
con maggiore accuratezza, ha carte
mm, 290 X200, occupato dalPopera di cui
centottantuna, che mis.
17.
p.
Alleooriarum
}0
3
Anche
di
t;
tutto
discorriamo.
Della quale
abbiamo
(cf.
lib.
gia di volo
X, ep. xvni
il
dato qui con tanta sobrieta
riassunto di
parole
da Coluccio, b fuor di dubbio esatto nelle linee generali;
quest'ultima ingentis-
fatica del S.
toccato altrove
ed
ma non
tale
pero
da lasciare intendere a chi non conosca quanta e quale
il
libro,
e
Tabbondanza
degli
sia la varieta
argomenti
in
Adcsso possiamo aggiungerc che Topera pressoche compiuta,
esso trattati
ma non
s'indugia ad accennar e svolgere que-
III,
311).
condotta perb airultima per-
fezione, se
non
nella prima parte,
si
conserva in due codici Vaticani del fondo Urbinate, i numeri 201 c 694. II
primo
^
un grosso ms., esemplato
;
giacche spesse volte
il
S.,
allontanandosi dal soggetto principalc,
De' racchiudono in
stioni secondarie ed incidentali.
quattro totalc
libri
poi, che
novantacinque
capitoli, rultimo,
che ne' mss. appar diviso
in
due
trat-
10
DI
COLUCCIO SALUTATI
77
ad magnitudinem multam creverint, nec com-
est; cetera, licet
nec ultimam limam per consequens habuerunt.
librum,
dederit
Deus compleri, spero
gratum
fore
s'
mi lohannes, teque
riniasto impcrfctto, giacclic esso
cap. x
ov'(i parola dci doni
dcl trattato
II,
che chi sccndeva
airaverno dovcva recar seco per propiziarsi lc divinita sotterrance;
chiaro chc
manca
doche afferma
il
dond'e
tutto quanto, secon-
S.
stesso,
doveva
servir di chiusa airopera, vale a dire le
me
a
amari persuadeas
Florentie, kalendas februarii.
velim.
arresta col
L' opera,
ove
egli arrivi a termi-
narla, riusciri ac-
Vale, carissime
tati,
ancora in
quem
et utilem
studiosis ('\
tibi
»ltri
lavoro.
pleta sunt si
gli
ricerche sulle mogli d'ErcoIe, sulla
morte del semidio, e suUa seconda distruzione di Troia.
Deorum
Meno ampio
del Boccaccio.
del libro di messcr Giovanni, quello di
Coluccio avcva per6 su
vantaggio
di offrire agli
esso
di
materiali storlci e mitologici pur sem-
pre copiosi ed elaborati in pari
con maggior cura
e piii ricco
tempo
corredo
di critica filosofica e filologica.
che,
senza
fallo,
non
gli
Sic-
sarebbero
mancati traduttori nelle varie lingue volgari ne gli editori avrebbero tardato
(i) Siamo noi pure d'avviso che, ove cotest'opera fosse stata condotta a compimento, avrebbe trovato lietissime accoglienze non solo presso i contemporanei del S., ma altresi presso i dotti del secolo xv e del xvi; quante e
poi a divulgarlo per le stampe.
quali, cioe, incontrarono le
tina.
Gemalogiae
il
studiosi de'
vcce, rimasto
in tronco, fu
In-
dimenti-
da tutti: nuova testimonianza deiraccanimento con cui il destino cato
perseguitb la segretario
memoria
della
del valoroso
repubblica
Fioren-
cetta ed utile aglt studiosi.
EPISTOLARIO
78
XI.
A [P',
73 A
c.
PiETRO Paolo Vergerio
cod. Marc.
;
B. P. 1203,
cl.
XI, 59,
SOA (T); MuRATORi,
c.
pp. 144-47,
'^''1
pp. 210-12.]
c.
27J B (mutila)
195-197 (Pa); cod.
cc.
I,
Rtr.
It.
n.
(').
cod. del
;
museo
Comunale
della
5
XVI, 250-31; Mehus,
Script.
Muratori; [C. A. CoMBi,]
Padova
di
Treviso,
di
ep. xxviii,
Epist. di P. P. Vergerio, n.
j
cxxxix,
(»).
Domino
Petro Paulo Vergerio.
Fircnze, 4
marzo 140;
?
MesserOgnibciie gli
libro
ha
recato
il
HSTHRNO vespere,
H
me
ad
Cost P'
8.
spectabilis vir et egregius legum doctor dominus Ogni-
;
Ma
Paulo de Vergeriis
Colutius Pieri de Salutatis cancelarius florentinus insigni virod. Petro
s. ;
Mu Ad
P. P.
Vergerium lustinopolitanum Colutii Florentini
Me
pro Vcrgerii libro de ingenuis moribus;
de Salutatis P. P. Vergerio (a cui
T
maiica in
Ma
10. ad]
9.
a
PaCo
Sebbene
(1)
noverarc
omettono
che
di ristampe,
data sua rimase fino a que-
la
neppur
st'ultimi tempi controversa; e
pu6
dirsi
continua
difatti
ancora a regnare cosi
momento
qual' incertezza
nel quale P, P.
pubblico queiropera
in
a cui va soprattutto pur oggi racco-
mandata
resempio loro venne seguito Combi. Costui pcr6 in quclla sua
scritte, e
dal
memoria Di
Pierpaolo Vergerio
niore da Capodislria
una prima volta
che, impressa
il
Se-
e del sito epistolario,
nezia nel 1880, pe'
tipi
a
Ve-
Antonelli, fu
presso, in fronte alle Epistoh di P. P.
certa
Vergerio diede
- karissime
poi riprodotta tal quale, sett'anni ap-
Una al
frater
va-
di critici
sodata.
intorno
omettono
indiscutibilmente as-
oggi, malgrado gli sforzi lorosi,
vi-
luce e conta-
la
episiola
Colucius
nonas martii; 1'indiri^^o
.iv.
Mu Me Pa Co
PaCo
vir
tra le epistole del S.
rono un maggior numero
S.T>.) Florentie
vesperi
presente debbasi an-
la
P. P. Vergerio lustinopolitano;
Pa aggiunge
Ma Pa T Co
P'
dcro piu anticamente pure
amice karissime, venit
vir insignis, frater et
Vergerio, p. ix sgg.,
ebbe ad
asserire,
parlando del trattato De ingen. essere
codest' operetta
tiioribus,
stata dall' au-
«
« compiuta senza dubbio poco dopo la battaglia di Brescia,
che fu del 1392»; op.
tore suo
sua fama di pedagogista
«
novatore e sagace;
come sopra
p.
in cui volle offrir
un esemplare del
zione cosi perentoria, uscita di bocca
dono
a colui del quale
a tale che delle cose vergeriane pas-
amico insieme
sava per possedere
la
suo libro in
amava
professarsi
discepolo
cd
i
(cf. lib.
VII, ep. vii
quello
e
II,
277, Corrispondeuti dcl Salulali, VII),
Ne
il
Muratori n^
il
tendo in luce Tepistola la risposta
che
le
fece
stimarono in obbligo
che ricerca
sul
tempo
;
Mehus, nietColuccio e
di il
Vergerio,
si
26; ed. 1887,
fonda, (cf.
come
per
es.
p.
XIX.
furono
ed. 1880,
Un'afFerma-
cognizione
pro-
trov6 fede prcsso
altri
K. A. Kopp, P. P. Vergerio
der erste humanisticbe Pddagoge, Luzern,
1895, p. 13, nota), cosi spinse noi pure, mentre redigevamo la Tavola
d' istituire qual-
in cui
cit.
(2) V. nota
I
a
p.
8i.
10
COLUCCIO SALUTATI.
DI
quem
bene('\ presentavitque libellum tuum,
sumpto
raria
per
orditte alfabet. delle Epist. ed. ed ined.
di C. S. in Biilldlino deWIstit. Stor. Ital. n. 4, i8S8, p. 93, n. 89.
non
ad ascrivere,
qualche riserbo,
senza
circa tanto Tepistola di
al 1592 Coluccio quanto
quella del Vergerio.
Uscita poi nel 1889 alla luce, dopo
morte del Combi, cosi monca ed imperfetta com' ei Taveva lasciata, la delle
prof. R. Sabbadini,
Giorn.
nel
Vergeriane,
lettere
stor.
il
avevo mosse nel Giom. stor. cit. p. 298, Sabbadini ne aggiunsc piu tardi una seconda, di rilievo ben maggiore, de-
SuUa
come Scipione
tato
Lepido
Emilio
ancor tino
da Carrara, continua
XIII,
« tu
quoque,
lett.
ital.
nisi tuas tibi
«cum esses «manorum,
Taveva provocata, spettassero al 1592 o a quel torno di tempo. Ed a con-
« hostes «
nemo militum quo quidem
Repiihblica
di
Sed
et
laudes in-
progredi ausus es in
«
deila
ad Uber«
armatus quantum ceterorum
come
cusa mossagli dal S. d'aver ignorato
:
apud Brixiam nuper in exercitu Ger-
schermendosi dalPac-
forto deiravviso suo fe' rilevare
ed
segnalati,
viderimus, utroque illorum minor ut
conseguenza, quella puredi costui che
passo
Africano
che ne rese conto
della
di-
rammen-
giovinetti, per straordinari atti
«
certo
I'
fossero
si
ingenuis
questo libro
di valormilitare, rivolgendosi
« eras natu,
un
fine di
Vergerio, dopo aver
il
295 sgg., sorse a negare che Tepistola
Paolo,
De
sunta dal testo stesso del moribus.
del Vergerio al Salutati e, di natural
Pietro
liberalibus
et
il
fatti
la
silloge
ad Ubertinum de Car-
De ingenuis moribus
titulo
79
offerre se substinuit:
facto nescio quibus
ma-
an hostibus admirationi an vero
« gis
« amicis ruboris fueris » (cito dal cod.
Platone, allegasse d'averlo anzi fatto
Ambros. C,43
notare egli stesso, due anni innanzi,
con
Carlo Zeno, il quale possedeva un csemplare della versione latina deiro-
£,13 sup. c. 34 B, F, 51 sup. 36 a, N, 104 sup. c. 109 B, N, 202 « L'assedio di Brescia », sup. c. 29 a).
a
pera platonica (ved. VEpist. del Ver-
neir App. xx).
gcrio ii
Sabbadini, a
Ora,
notava
tradurre in latino la
non s' accinse E. Crisoiora, Uberto Decembri, se non
rioXtTeia
aiutato da
durante
il
a dire tra
altri
continua
1896,
p. 30,
«ebbe luogo nelTagosto1403, quando Uber-
aveva
De
«
E. Cr. in Giorn. Ligustico, 1890,
XVII, Se quando dunque il Vergerio scriveva, gii da due anni una
« posto
324 sgg.).
« quale io ero arrivato « altra
dello
Zeno, ci6
Pietro Paolo dett6
la
significa
che
sua lettera tra
1404 ed il 140;, e che a siffatto periodo di tempo va ricondotta anche il
Tepistola del Salutati.
A
questa prova estrinseca,
t'altro
dendo
ma
tut-
obbiezioni ch' io
gli
alla
da un pezzo per
via ».
del Sabbadini
non
parve per6 cosi sicura, com'egli credeva, a V, Rossi, Rass. bibl. della
il
quale,
letter. ital.
prima nella a. V, 1897,
177, quindi nel suo bel volume // Quattrocento, Milano, 1898, p. 410, fe'
p.
notare
come
le
parole
che priva d'importanza, rispona talune
II
dunque com-
conclusione
1404,
La conclusione
copia di questo lavoro era venuta alle
rimossa.
6
ingenuis moribus fu
nel
compiti; e
tredici anni difficolta
BADINI, Vultimo ventennio deJla vita di
mani
gU
« settembre del
ogni
(cf.
sciiola e
Guarini Veronese, Catania,
« tino
1403
La
Sabbadini,
il
studi di G.
« cosi
il
a, raffrontato
blioteca:
Sab-
1400 e
c. lii
c.
suo soggiorno a Pavia, vale il
sup.
quattro mss. della stessa bi-
(l) V, nota
I
a p. 8j.
del Vergerio
'uber?u!r"! "' ^;^;,f
*,o,7uSi^V
EPISTOLARIO
8o
e gii jtudj liberaii
JckU «tloletcenti, uTcituraJei^uiie
adolesccntie
mox
cupidus
PaCo
\.
cturire
non
2.
stiidii
quem tuarum rerum
edere curavisti<'\
Ma Mu Me Pa TCo
adolescentum
Me
s
'
apcrui cepique lecturire, cuius amenitas
Mu Me
2.
curaiti
me
omettotto
sic
dc-
quem
- le-
me
sic
cui era capitano generale Francesco
compreso tra gli ultimi mesi del 1401 prima meta del 1403, non ne deriva per6 un aiuto tanto valido quanto noi ravremmo bramato a determinare con esattezza la data deirepisiola presentc. La quale attentamente consi-
Novello
derata in se stessa, niun altro indizio
si
riferissero
gii
Brescia
del 1403,
al
all'assedio di
nessuna
quale
milizia tedesca prese parte, bensi in-
vece alla battaglia data prcsso Brescia il
24 ottobre 1401 dagli Carrara,
di
iinperiali, di
Viscontei:
ai
giornata riuscita favorevole
che batterono
le
ai
sccondi,
truppe di Roberto di
e la
ci
porge sul tempo
da questo in fuori
in cui fu dettata
ch'.era allora
:
in
Baviera. Ubertino dunque, quando dic
Firenze un intimo amico del Vergerio,
prova del suo animo ben tempraio, non aveva gii tredici anni, bensi
messer Ognibene della Scola. Ora un docuraento, rimasto fin qui inosservato, vale a dire una lettera, scritta
undici soli (egli era nato il
«
come il
a Fircnze
24 gennaio 1390): eta cosi tenera, quae vix consilii capax videtur », gli
scriveva allora per Tappunto
Vergerio stesso (EpisL, ed. Combi,
ep. XIX, p. 32)
;
ed
il
silenzio serbato da
compi^
costui sullc gesta ch^egli
piii
il
13 febbraio 1404 dai Dieci di balia
a Pierozzo di Biagio Strozzi ed a Piero
Giovanni
di
Firenzi,
i
quali fin dal
29 dicembre deiranno precedente si trovavano a Padova in qualita di ambasciatori della
repubblica fiorentina
precisamente nel 1403, se crediamo al Litta, Fam. cel. d'Ilalia, to. VI, Carr ar esi di Padova,
presso Franceso Novello da Carrara
5 ; ci rende anche piu inchinevoli ad ammettere col Rossi che prima
e doc.
tardi, e
tav.
della fine del 1403
il
De
mo-
ingenuis
Raulich, La caduta dei CarraPadova-Verona, 1890, p. 10 sg.
(cf. I. resi,
«
I,
p. III sgg.), ci
signore » (Arch. di
« detto
Ne
Firenze, Si^n., Legai.
Vergerio esalta
la
floridezza
Padova godeva sotto verno « ius
di
cui
di
pacifico go-
Francesco Novello,
ductu
« strae
il
«
sub cu-
et felix urbis status et
familiae
«excrescit
in
il
clarissimum
dies»;
ve-
nomen
parole che
non avrebbe certamente osato pronunziare nel 1404, quando
c,
48
dubbio.
del la
tato
dairaver stabilito con probabi-
somma
di non errare che Vergeriano fu composto
dotto a fine dentro
il
il
trat-
e
con-
breve periodo
in «
Stato in
Commissarie, n.2,
messer Ognibene » lo Scola, niun
riconoscere
Sara dunque lecito dedurre
da parte del
gia
Ma
Firenze
tal
congiuntura
dono a Coluccio Vergerio un esemplare
egli avesse recato in
di
liti
Che
e
da ci6 che appunto in
piu
s'accumulavano suIl'orizzonte le nubi tempesta che distrusse la potenza Carrarese.
a).
debbasi
egli
foriere della
che
certi
messer Ognibene ambasciatore del
ribus fosse gii stato condotto a fine.
devesi tacere che nel proemio
fa
que' giorni dimorava in
in
De
ingenuis moribus}
In
tal
caso
presente sarebbe da assegnare sen-
marzo del 1404. Questa conclusione, cosi seducente in apparenza, vien per6 a perdere non poco del suo prestigio, quando si riz'altro al 4
fletta
ad un fatto che, cora'ebbimo
(i) V. nota j a p. 82.
giil
COLUCCIO SALUTATI,
DI
tinuit,' ut in
plurimnm noctem traheret
summam operis, I.
post consuetum somni
et
'
'
spacium matutina
2-3.
Pa da
perlecto, cepi
mecum
revocatus ed omette quo
ornatus
-
teso discorrere della versione in latino
stimiamo prudente ascriverla al 1405. Certo ogni dubbio sarebbe tolto se potessimo conoscere mcglio le vicende del Vergerio ne' tristi mesi che segnarono la caduta della dominazione carrarese in Padova (23 giugno 1404-
deiropera platonica eseguita dal Crisolora colia coliaborazione di Uberto
tera che
occasione di notare, k stato posto in
come parlando delia « P
rilievo dal Sabbadini.
incontestabile,
pare
Se,
-
1 i
«tia Platonis in latinum translata », il Vergerio, rispondendo al S., ha in-
Decembri,
difficileriesce ilcredcre
che
cotesta fatica del dotto greco corresse gii tra le
mani
del 1403.
Ora, se quando
Vergerio
il
quasi crano
scriveva, gia due anni
iam biennio elapso
(«
trascorsi
prima
studiosi
degli
»
o
dicono
«
iam prope biennio clapso
i
codd.) dai giorno in cui egli aveva
»,
potuto consultar codesto libro presso lo
Zeno, cio vuol dire che egli s'ac-
cinse
a
a Coluccio
rispondere
non
prima del 1405. D'altra parte noi non siamo punto certi che il letterato capodistriano abbia divulgato
proprio
il
dopo averlo composto; questa fretta, anzi, mal corrisponderebbe a quanto sappiamo della natura libro
subito
Da
prudente
e
riflessiva
ultimo, chi
ci
del
assicura che lo Scola
non possa aver fatto ritorno anche nel marzo del 1405? zioni tra
Fiorentini ed
i
Vergerio.
il
a Firenze
Le
rela-
Carrarese
21
novembre 1405):
ma
ci6 serbi
di
la
sola Ict-
ricordo tra
le
Vergeriane (quella a Giovanni da Ra-
venna dcl 16 giugno 1406,
ed.
Combi,
ep. xc, p. 128 sgg.), ^ cosi oscura
chc
noi non possiamo rilevarne con cer-
quando Pierpaolo abbia abbandocorte padovana pcr intraprendere quel suo penoso vagabondaggio per la penisola in cerca d' un nuovo
tezza
nato
la
che lo condusse poi,
asilo,
come
ve-
dremo, sulla fine del 1405 a prendcr luogo in Roma tra i clienti di papa Migliorati.
Oltrech^ ne' mss. qui additati,
(i)
Tepistola nostra
legge in
si
altri
che mi sono rimasti inaccessibili.
primo quale
si
giovo
proprio quello
6
essi
di
il
due II
del
Muratori per pubbli-
le Epistole del Verrinvengono nel cit. tomo « Absoluta praede' Rer. Ital. Script.
care
le
Ora\ioni e
gerio che
si
« cedenti Praefatione », egli vi scrive, c.
187, « deprehendi
tamdem
in Estensi
secondo per
«
manuscriptum codicem, eius Orationes ac Epistolas comple-
indurre la repubblica a schierarsi aper-
«
ctentem, quas
tamcnte dalla parte
«
quando ereptas optabam.
furono cosi vive durante
1404-1405
;
i
tentativi del
stenti e ripetuti; le
il
biennio
sua, tanto
insi-
venute degli am-
basciatori padovani in
Toscana
in quei
« bibliotheca
nempe
tenebris ali-
Bene hoc
« cecidit; atque illas proinde lubentis«
sime subiicio
mesi tanto frequenti, che nulla vieterebbe davvcro di credere ad una ri-
abbia fatto
comparsa dello Scola sulle rive dell'Arno nel primo trimestre del 1405. Tutto sommato, pertanto, pur lasciando
state
incerta la data di cotest'epistoIa, noi
gnati dal
Coluccio Salutati, IV.
ebbc virtu
di caiti.
varlo in guisa clie */eiu
'no"r rdTi
sententiarum maiestatem solus, QS^im^resra'
cultus, ornatus et
Pa Co plenam
quo
revocaret.
vigilia
8i
Sebbene per6
io
personalmcnte molte
ri-
».
cerche airEstcnse ed altre ve ne sian
compiute
ufficiali di
a
mia intenzione da non riusci
quella biblioteca,
possibile rinvenire
catalogo
tra
i
codici desi-
corae contenenti
E P
8a
u
meJiur tra e te suir imporlanza
ut eram, ct tacltus admirari.
jeiroper», megiio acconcu aJ am-
sccntulum
m*ni'"maiurl
non
i
fanciulli
che
virum
L A R
O
I
non cnim michi
omnem
institucre,' sed ad
differentias
i»'ine
TO
S
I
visus es adole-
rationem
vite
et etatis hu-
perfectissimum erudire.
placet stilus,
;
1.
Pit
omette
omnem] Pa Co cam
es] P' est
et
Vergerio, quello da cul
scritture del
uscirono fuori
gli
opuscoli
stampati
Siccome, ad onta di ci6, non pare credibile che il ms. sia scomparso, la sola condusione probabile si k ch'esso appartenga alla dal Muratori.
miscellanee poetiche o
serie delle
di
che Doi avevamo gia segnalate agli studiosi (Giorn.stor. dellahtt.
mente
luogo
il
d'
Zabarella,
lo
bri letterati del
il
ms. Miscell. i66 tra
Canoniciani della Bodlejana; cod. cartaceo, di una mano del sec. xv, i
che racchiude molte epistole del Veranche la presente
gerio, tra le quali si
legge a
c.
23
3.
Bodlej.
bibl.
inss.
Cf.
Coxe,
pars
III,
Cal. codd.
Oxonii,
MDCCCLIV, C. 558. (i) Messer Ognibene della Scola, cavalier padovano e giureconsulto, alunno di Giovanni Conversano e del Crisolora, di
cui
moho
si
valse
tra
1399 ed il 1405 Francesco Novello da Carrara, che I' invib interprete de'
il
suoi arditi disegni presso signori e co-
muni, finche, venutogli in sospetto tramare
non
lo
ai
di
propri danni coi Veneziani,
fe'
chiudere
in
un carcere;
fu personaggio assai ragguardevole, la
cui importanza e stata sin qui a
pena
adombrata.
mala
La monografia
di
G. CoGO, Di Ognibenc Scola iimanista padovano, Venezia, 1894 (estratto dal Nuovo Arch. Veneto, to. VIII, parte i),
non
fa
che coordinarinsieme ragguagli
gia noti a. II,
(cf. Rass. bibliogr, della lelt. ital.
1894, p. 314); tuttavia
dirsi priva d' utilita,
non puo
perche vi
si rin-
vengono stampate integralmente, se non correttamente, per la prima volta parecchie epistole dello Scola stesso.
1886,
natural-
integrare con nuovi
Ognibene,
non solo il Vergerio ma Leonardo Bruni,
Poggio,
veduto, b poi
ital.
qui
ch' ebbe amici
non furono mai spogliate a dovcre. L'altro codice, da me non quali
e
dati la scarna biografia d'
quelle che racchiudono piu opuscoii, le
Non
VII, 234 sgg.).
il
Guarini e parecchi
non solo per
tempo, e
si
altri cele-
resc noto
bensi an-
filosofici scritti,
che per versi
che
italiani,
e il
Vergerio
il
chiamava insigni«tam sententlis quam « verbis » (Epist.ed. Combi,ep. Lxxxi, Solo diremo, a chiarire un p. 109). punto della sua vita rimasto sin qui oscuro, che la dimora di lui a Cremona negli anni 1412-1413, dopo la ruina cioe d'Estorre di Bernab6 c Giovanni di Carlo Visconti, e spiegata dal fatto che Cabrin Fondulo, signore
quella
di
24 marzo F.
1'
e
3
Galantino,
aveva
eletto
in
Due documenti
dcl
citta,
suo consigliere.
aprile
141
3,
editi
da
Storia di Soncino, III,
mostrano dominus Omnebonum Scola « milcs de Padua consiliarius ma« gnifici domini Cremonae », tra gli ambasciatori recatisi a Mantova pcr concludere in nome del Fondulo stesso un trattato d'alleanza con Gianfrancesco GoDzaga. (2) Tale e 11 titolo autentico del187, n. 62, p. 189, n. 63, ci
difatti
«
.
.
.
Vergeriana,
Toperetta
come
risulta
anche dal proemio di essa, dove si leggono queste parole rivolte ad Uber« Tuo igitur nomine breve hoc tino « opus suscepi et de liberalibus «adolescentie studiis ac mo:
« r «
i
bu
bere
s ».
.
.
.
adortus
sum ad
te scri-
:
DI
placet rara penes
COLUCCIO SALUTATI modernos
soliditas,
83
quc sobriam redolet
vetii-
degna la
rerum
veluti gradibus procedens,
statem; placct dispositio, que,
naturam sequitur nec omittit aliquid nec perturbat.
ut bre-
et,
viter loquar, carissime Petre Paule, quod ad institutionem vite per-
5
Ciceronem nostrum
tinet,
cxhausisti
non
et
laus et gratie perpetes
^').
Deo
de
tractantes
lode pcr dello
giusta didelle sposizione parti: tale da pareggiar insomma i
congeneri Cicerone c di
trattaii di
sant'
Ambrosium
dl
soliditi
stile, la
AmbroRio.
officiis
qui nostra tempora
sint,
etiam suam gloriam
relinquit, sed, sicuti vult spirans^^^ per te
manifestat(5).
Video taraen quod corruptione librorura 10 niter imbibitum
sem Seriphio cuidam non
sibi
enim
etenim Theraistoclem Athenien-
per contentionem obicienti, quod esset
tu,
si
Atheniensis esses, clarus extitisses aut ego, (•).
fuisset
siquidem
erga patriam inhonesta,
et
ceret, et
quod conferre
si
ista
ut
fuit,
esses,
I.
cut
unquam
si
(i)
Ma
Questo
giudizio,
MeCo
19.
tanto
tu, si
lusin-
non hercle
«
PaTnec
MuMe PaCo
haec
si-
Pa nega-
iiercle
cuidamin contentionerespondit,dum
« ille
stato riconfermato da quanti
« splendore
pedago-
le-
Atheniensis
16.
non propria
virtute, sed
patric
factum
gloriosum
eum
gisti
ne hanno modernamente fatto oggetto di studio; e sono, come si sa,
conlenderet: " neque enim, " inquit « is, " vel tu si Atheniensis esses, cla-
parecchi ed autorevoli. Ved. cosi K. A. Kopp, op. cit, p. 14; G. B. Gerini,
« rus extitisses, aut
ital.
del sec.
xv,
Torino, 1896, pp. 9-41, &c. (2) Cf. S. lOANN. III, 8,
Ambros. C, 43
sup.,
cc.xxx b-xxxia: « Q.uamquam in hoc « plerumque eveniat quod Themisto« cles,
cum
si
Seriphius
Gli altri codici
offrono alcune varianti, prive d' inte-
(5)
S.
sta nel cit. cod.
ego,
resse.
lOANN. II, II. (4) Ecco il luogo Vergeriano, come (j) Cf.
«
« essem, ignobilis " ».
esset Atheniensis, Serifio
Anche
« nobilis « per6,
che
il
S.
ha conservato nel testo ciceroniano, e un glossema, come fu dimostrato dalla critica moderna: ved. cosi Madvv^ig, Opuscuh,U, 2ji; Orellii M. T. Cicer. Opera quae
Halm,
supers. omnia, ed. Baiter et
Turici,
mentre diversa ne' emendati
codici
suona
duplicera hec responsio Seriphio
ghiero per lo scritto di Pierpaolo, e
Gli scritlori pedagog.
del
porta secondo la erronea lezionc vulgata ;
Seri-
vera quidem responsio
ego Seriphius, nobihs: nec
clarus fuisses^^).
aut correptos
e
Serifio, ch' egli ri-
raelius de patria,
Pa omette redolet 6. Pa T Co gratia 5. Pa tractalis 7. Ma Pa et 10. P^ inhibitum Mii Me enim Ma Themistodem 18.
Temistode
se suis nobilera virtutibus esse du-
solet patria negavisset.
etiam]
visses
si
apud incorruptos vel correctos Ciceronis textus
gitur: nec hercle,
20
neque
Un sol appunto deve fargli riguardo all'aneddoto di
responsio superba dicenti
de se vero sensit humiUus Themistocles. sua
commu-
errorem
virtute sua, sed splendore patrie gloriosus, respondisse:
phius, ignobilis 15
refers
incidisti.
in
mdccclxi, IV, 587.
II
la risposta dell'eroe ateniese
::
EPISTOLARIO
«4
convenevole, cioi, •d uomo linto in-
iurgatori ignobilitateni inussii; pntrie scilicet et persone, totam-
signc per
que nobilitatem suam
i
filoio-
(lud),
fici
hec docta philosophi
patria recognovit.
a
responsio; hec civis de patria bene mcrentis humilitas atquc cone
corrisponjenie quanto Tullio
> scrive
sulla
vec-
chiezza.
hec
fessio;
que congrua simiUtudine senectuti, de
est sententia,
qua disputat Cicero, correspondet.
modo
Themistodis: quod eodem
enim michi pienti In
appoggio
a
siflatta
sentenza
atiducesi
anche
la
Repuhblica di Platone, da cui Cicerone certo mutu6 il delto di Temislocle.
summa
in
quidem; nec
incidi
etiam in
summa
quam
copia
non
postquam
inspiciens,
hoc dubitet.
Po
vide Platonis
t
1 i
a
i
m
,
Corregga
dun-
corrige
locum
quam
illum,
fricano, quando salvd il padre da morie, era iion gi.i
placet,
si
est
transtulisse.
quod reprehendi 15
(').
nondum pubes
Et ubi refers: Africanus
patrem suum gravi
confectum vulnere protegens hostibus eripuitW; cave, quoniam
impubere, I.
MuMePa T
iniunxit
vel]
II.
pcrcurrendo
luogo
13, In
Pa Tomettono
inde
luogo del De
insvipienti 12.
di
lo.
cnim
18.
VIII, suona dun-
seiiect.
Themistocles fertur Seriphio cuidam
cum
ille dixis-
non eum sua, sed patriae gloria splendorem adsecutum: " Nec her-
« set «
«
« clarus
"
inquit,
essem, nec
tu, si
umquam
ego Seriphius
si
Atheniensis esses,
fuisses " ».
De senect.YlU.
(i)
qui dal S. discorda in
omette « mihi
innanzi a « sapienti (2) «
Plat.
'AXAi t6
« 0;
Tw
Sspicpiu
subiicit
7.
P' omette
Ma l' epistola. Mu Me Co recano
arresta in
da P' Pa,
Mu Me Co
leggono de eo
protegens e
piii
»;
« fovTC, OTt ou «
ad
liabet
liostibus yVj pre-
luoghi da
pone
«
po-
ne
»
I,
328 sgg.
XoiSopouasvw
eu y.at
Ispi«pio;
a»v
hXkk
Sii Tr,v
ovo;i.a(jT6;
« ojt' exsTvo; 'ASTnvafo; ».
E
«ifeviTO
cf.
altres)
Plutarch. ThemistocL xviii. (3) II Vergerio non volle saperne,
meno
e
con arguzie
si
sforzb di provare al S. ch'egli aveva
« «
piii
o
scolastiche
App. XX. Habet namque omnis aetas ut edere magnificum aliquid possit. Scipio, qui postea primus Affricanus Cf. Tepist. sua in
!
(4)
«
« est appellatus,
« patre
0saia-o)cX-'ou{
auTov,
6t'
Euooxt;xoi, aiTExptvaTO OTt cjt' &v
iro^^.iv
« auTo;
data
».
nohrslcc,
Tiij
Pa omette
torto
La lezione
quella del testo, che reca « dici « test »;
s'
cripuerit
« in iurgio respondisse,
« cule, "
Pa
/« luogo dia. principio dato
que, restituito alla vera lezione, cosi «
disputabat
Con damnavi
ex eo premis. che da P' ,
14. 7'est
P'
ccderc fortissimis
Mu Me Pa TCo
5.
Pa haec 8. Ma Mu Me Pa TCo nec
miclii ncc"]
10
melius enim est totum
admoneo.
posteris aut presentibus legendo
valeat exhibere eJ avverta altresi chc Scipione A-
nec tu
hanc hystoriam^^^; unde michi certum
a principio reperies
abicere,
in ve-
non mul-
et
Arpinatem nostrum quicquid ex eo premisimus inde que il vergerio codesl'errore;
gravis(').
textum, damnavi multorum annorum errorem?
vel aliquis de
tum
5
nec
dici.
inopia levis esse senectus potest, nec sa-
insipienti
vides simiUtudinis collationem,
rum
etenim responsioni
subiecit
de senectute potest
pro
« militans,
vixdum pubes
patria
adversus
sub
Poenos
cum Hanibal Romanos
ad
Ixst,
«
Ticinum
Xs-
«
sulem bellique ducera affecturagravi
fudisset,
patremipsum con-
:
COLUCCIO SALUTATI.
DI
iam decem
octo natus aniios, ut vult PHnius
et
pulcerrimum
textatus, ut Florus tradit^^^ et
bonum
tuo consulere, ut
j
adhuc pre-
licet
illud facinus adortus est;
ipsum Livius tum primum puberem plane
pro hystorie fide corrigendum
('),
85
quod etiam
dicit^'^
tuum autem
censeo.
alia
nimius
dem
et inter
pythagorea, qua male qui-
fuit ille scriptor in littera
nimis utitur vitiose
in grecis dictionibus et in latinis
done us
y
t.
mo ?
aut y
MuMePa TCo
ann. nat. e poi dopo Plinius
una glossa marginate insimialasi nel puberem plane]
« vulnere
et
11.
Anche pubes
»;
Pa
testo)
etiam] P'
T
PaCoet
omettono
Verger. De
Ambros. cit. c. lii a. d^nno « vixdum confermando cosi quanto il
(i) «Plinius »;
non
3.
velim
Tautore della
Annaei Flori
REM.
XXVI,
sivo ed irregolare
che
il
S.,
un' opinione, la quale,
siccome ^ ben noto, si mantenne viva a lungo tra i dotti, attribuiva a Plinio Secondo. II passo, cui allude il S., suona di fatti cosi « Decem et octo :
«
annorum patrem apud Ticinum
[Sci-
si
segno coecces-
ddV y neirortografia
pu6 vedere
che raccoglie P. Rajna,
viris illustrihus
dalle notizie
11 trallato «
mezzo
eloq. »
(cf.
i
posito da E,
di
ragguagli
oflferti
du M^ril,
in
Omont
mente, scrivendo queste parole,
p.
38, XLix,
Africano.
De
P.,
administr.
mdxcvi,
Corn. Scip.
Scipione in reah^, era
diciassettenne nel 2 1 8 a.C. Cf. Polvb. Hist.
X,
III,
§ 34.
lat.
anter.au xn' siecU,Vdix\s, 1843, pp. 279
her de viris in re milil. et Brixiae,
pro
Poes. pop.
428, e da H.
iUustribus,
De
D. A., Firenze, 1896, Introd. p. clxx sgg. Cf. anche Tep. vii di questo libro, p. 40 del presente vo lume. (6) Forse il S., benche si tratti d cosa ripetuta senza posa nell' eti d vulg.
« pio] singulari virtute servavit ». V. C. Plinii Secundi Novocomensis Li-
republ.
HiE-
;
S. suIPuso
medievale,
De
Epit. rer. rom.
(5) Qjuanto cogliesse nel
compiuta da Scipione (Hb. XVI, v), ma nuUa dice delTeta che Teroe aveva allora raggiunta; bensi Tautore del licondividendo
ditionibus
14 &C.
Nat. Hist., che parla deireroica azione
bercolo
PaCo
VI, 10.
II,
desto lamento del g'\k
MuPa Tcum
tum] 9.
(3) T. Liv. Hist. XXI, 46. (4) Cf. IsAi. XXXVIII, 3
Vergerio stesso asserisce neirepistola
XX.
phy-
et
dopo videbis
(2) L.
cod.
sua: ved. App.
^^\ scri-
primo (evidentetnente
libro
licet
6. P'^
et
lib.
gli altri codici »;
aggiungono
ed omettono
circumven-
ab hostibus
tum, periculo exemit
ing. mor.
«
pulchrum plene
Pa horam
10. litteram]
«
Pij
phylosophiam
videbis et
quis
(5).
10 enim per illam litteram, qua vite nostre designatur ratio bit
ed ancheLivioconferma.
fuerit in oculis tuis^*).
de orthographia diligenter revideas atque corrigas.
;
:
nio asserisce
operi
sit
Vellem etiam quod exemplum; de exemplari quidem non dubito
com'ei scrive,bensi in eti
des chartes,
del
in Bihl. de
l
Ec
1881, XLII, 430), aveva a
notissimo epigramma
i
versi
attribuito,
tra altri, a Vergilio (cf. Anthol. lat. ed.
Riese, pars prior,
p. 83, n.
632):
Littera Pythagorae, discrimine secta bicorni,
Humanae
vitae speciem praeferre videtur &c.
Gli raccomanda di aver cura deir ortografia,
in5ne
troppo straziata dal copista del suo libro
dove i soverchio 1' uso vizioso delI'ipsiIon,
EPISTOLARIO
8^
losophum e
non mancan
.1-
per hanc upsilon ineruditissime scripta('>.
quam eruditionem tuam decet erratum. munda fermentum hoc('>, facque quod aliter charta quam fuerit conceptum in mente^'\
etiam
in
purga
igitur, corrige,
crebrius
aliis et
tre icorrezioni.
non exprimatur Lo
ringrazin per ullimo dell' invio
uncap.
f.itogii di
in
Vale, carissime Petre Paule. gratias ago.
non
illud
sed erras; habet enim
oblivisci.
in re corruptibili, sed eterna;
ruptibilem teneo,
de cappello, quo nunc uior,
et
quidem quod quotiens
voluisti
nequeam
tui
videbis
depono
tui
memoria
radices
quam
menti quidem mee,
immutabiliter heret.
iterum vale.
5
sumo,
vel
incor-
Florentie,
10
quarto nonis martii.
XII.
A
MAESTRO Francesco [L\
c.
di
Marano da Camerino
38 a; P',
82
c.
(<>.
a.]
Magistro Francisco de Camerino physico. Firenze,
20 marzo 1405.
Hbbe lettere
sue due proecolle
i
]T p?e'-
stole o\e da dl
messe
ECEPi, vir eruditissime, doctor egregie, litteras tuas
R
vocas, duo
prooemia
illa
et duas,
et,
quod idem reputo,
ut tu
privatas
^pistolas, quas, ut conicio, nescio quibus iudiciis premisisti; quibus
lui
a
giudizi
estrolooici
1.
Pa hoc
scriptum
erratam
;
MuMe ypsilum T ypsilon Co ypsylon MuMePaTCo MuMePa TCo et Mu Me Co quam par est enarrationem tuam dices
z psilon (sic)
conciero provocato, io penso, dalla svista d' un menante, cke invece d' erudit. lesse
Pa
frumentum opus erat 14. Cosi
(i) « cit. p.
aliud
nequeam] Me nequaquam
7.
Pa quod
8-9.
P' ; L' Coluccii
Dopo
incorruptibiie
so
»,
scrive
il
Me
omette Florentie;
Rajna,
op.
suo
il
r,
tare
dalla
« p.
520) e pur
voce ytno
nondimeno comune, N^ men comune
ep. VIII
« la
era allora
phia », « cit.
invece
p. al
uso
deir^ phylosophus
1'
in « »
:
XIII, ep.
A
Rajna,
Non mi soccorre momento verun esempio
CLxxi.
medievale d'«ydoneus», (2) Cf. s. Paul. I Cor. V, (5)
phyloso-
cf.
III
;
III,
608,
r.
;
;
data intera.
L^ omelle
et
II,
E
cf.
21.
queste raccomandazioni che
del
S. (cf.
lib.
V,
lib.VI, ep.xiiii; lib. VII,
48,
iio sgg., 186 sgg.,
279; lib. XIII, ep. III III, 607 sgg.), il Vergerio risponde neirepistola sua ;
(App.
XX) con
dileggi che
dimostrano
quant'egli fosse lontano dal
compren-
dere l'importanza degli studi di tica de' testi,
7.
la
15.
bocca
epp. VII, XXI
lib.
sed nichil
PaCo
gia tante volte ci ^ accaduto d'ascoI-
tnedioevo (Thurot,
«
Mu Me Co
P' permisisti
17.
CLxxii, « donde abbia
».
ertusf'.''^
magistro Francisco de Camerino
Salutati
proo. L^ da que per et
Non
9.
T
erras"]
« osteggiato nel
op.
3.
MeCo
(come e accaduto in T) e per decet copio dices; Pa da infatti dicet
enarr.
16.
P'
2. etiam"]
primo
e
onde
il
cri-
S. fu in Italia
vero instauratore.
Francesco di Marano da Ca« merino del 1390 lesse logica, astro(4) «
15
:
DI
omnibus conaris
COLUCCIO SALUTATI.
87
cursum noticiam futuro-
astruere per astrorum
rum, plane contra sententiam Augustini, qui longo tractatu quinto
De
librorum
civitate Dei contrarium ipsum
discussit et conclusit ante 5
legitur,
;
ut apud Agellium vel, ut alicubi
apud Aulum GelHum W, facillimum
Noc
librorum
t
i
u
m
At t
c a r
i
u
disputat et affirmat ('\
m
^5);
est videre
hoc idem
quartodecimo
auctoritatis
ne' quali scritti si sforza di provare clie
dall'esame de-
gli
astri
pu6
la
deriv.ir
cognizione cose avvenire, contro 1' avviso di sant' Agostino e la sentenza di quel FaTorino, delle
multe
philosophus Favorinus, non ubertim solummodo, sed acute, sed
quod,
taliter,
nisi
michi clarum foret recitatorem Gellium tempore
devenisseque in noticiam Augustini, iurarem ipsum
precessisse
omnes
10 huius nostri doctoris per
gamentorum sumpsisse
magnitudine
quem
commemoras, uno
ipse
tu
sum
capitulo conatus
P' futurarum
1-2.
cuncta quasi per ordinem as-
post quos et ego tantorum auctorum vestigia se-
<^'*\
cutus, libro,
sententias et sedes, hoc est ar-
capita, discurrentem,
ostendere
brevi pro materie
logia
difficultatem X3-I4- P'
anno
&
medicina
vento
d'
una vera scienza degli
astri,
397 ». Cosi G. N. PaSQ.UALI-ALIDOSI, Li dottori foresiieri
poggiata sovra fondamenti
che in Bologtm hanno
grottesco di menzogne e di superstizioni
« fin air
Sara
21.
p.
1
da
gnese,
egli,
il
letto
Teologia &c.
professore bolo-
identificare
con
colui
al
quale Coluccio scriveva la presente?
Se noi dobbiamo giudicarne dalla natura degli studi che questi coltivava e di cui difendeva rimporianza e Tutilit^
contro
attacchi del S.,
gli
parri superfluo.
giacche, sventuratamente,
perb, ci
e
dubbio
il
Non affermiamo nulla
avvenuto
di
rinvenire,
non
oltre
il
secco ricordo dello storico bolognese, verun' altra
notizia
intorno al fisico
Auguriamo ad
camerinate.
altri for-
tuna migliore.
Per quali
la il
si
quanto vani astrologici
propone qui
di
mostrare
e fallaci fossero gli studi
ai
giorni suoi,
repistola
presente merita attenta considerazione
da parte dei
ch'era allora
cf.
lettori.
Essi
non
si rifiu-
me
la
sagaciti davvero geniale, con cui
il
teranno, credo, d'ammirare con dotto fiorentino vi prognostica
I'
av-
indiscuti-
ben diversa da quel miscuglio
e
Per
la
(i) S.
I'
astrologia giudiziaria.
polemica
delresto
lib.
contro
di questa,
IV, ep. xi;
AuG. De
I,
civ. Dei, lib.
279 sgg. V, cap. i
Causam Romani imperii omniumque regnorum nec fortuitam esse nec
stella-
in
rum positione consistere. chiamava anche il r autore delle Notti Attiche nel 1375 (cf. lib. III, ep. XVIII I, 205); ma piu tardi s' era deciso per « Aulus Gel(2) « Agellius »
S.
;
« lius »; lib.
vigoria dei ragionamenti coi
S.
bili,
(3)
VIII, ep. xxii
cf. lib.
IX, ep.
III
;
Anch'egli in un
non
magn. mat. « logia, filosofia naturale
il santo dottore segui cosi fedelmente i ragionamenti, quali li rinvenne esposti da Aulo Gellio.
suo libro ha atteso a provare la falsiti deir astro-
12-13. P' secut. vest.
8-9. P' precess. temp.
dcl qualc
;
II,
477;
III, 25.
A. Gell. Noct.
Attic. lib.
XIV,
i:
Favorini philosophi adversus eos, qui Chaldaei appellantur et ex
Dissertatio
coetu motibusque siderum et stellarum fata
hominum
dicturos pollicentur. (4) S. Agostino riferisce le parole di Gellio, che loda come « vir ele-
;
EPISTOLARIO U solum, sed
impuKnAndo
impossibilitatem
iudiciorum, que tu
adequationis et
dell' •-
poifibiliU
dequazionc
e
de'
e della parte,
ove
tam constanter, ne
pertinaciter dixerim, attestaris
;
quidem
cuius
giudiil
di ci6 diicorre,
gU
nianda
qui
copia
copiam
presentibus aliigari, quo videas quid credam semper-
feci
que crediderim de vestra quam
astronomia
colitis
nunquam
^'\
acclusa.
cnim tantum cogitare
quod huius
potui,
caput vel exitum in- 5
rei
venirem. diRiuscendo manchevoli col volger del lemcriteri con po cui Tadequaiione
Nam, cum
nullas liabeatis adequandi regulas, quas tractu tem-
fattl
non videamus
poris manifeste
nonne fatendum
errare(*\
est eas
i
k ottcnuta,
ni potendosi essi correggerc coll' aiuto di strumenti,
omnes
in
errore fundatas esse nec etiam sibi
tum
rice sit
le armille,
astrolabi,
10
perfectionem vel inveniri possit vel inventum esse
nam,
approbari.
aliquid,
quod etiam perfectum
tale
esse nequeat
ut cetera pretermittam, quis
unquam
quadrante vel
instruraento
potuit ar-
15
il
neppur
quadrante
est,
nunquam mensura circuli longeque minus molis sphereperta, tum quia nec rectum nec rotundum ad ultime
per instrumentum giacchi
initio
certum
quia
veritatis
gli
nunc nec ab
nec eas posse per instrumenta corrigi
constitisse?
millis, astrolabiis,
valgono a misurar esattamente I'altezza d'una torrc
alicuius vel
come
pu6 essere
verum terminum mensurare?
che
calcoH scn-
alterius edificii
quovis
alio
turris
superam altitudinem ad unguem vel
;
si
z'errore
volume
il
degli astri
E
che i
tantum
si
in
parvo corpore
?
rationc
giudizi,
quod
parvaque distantia quotidie videmus errorem, qui non possit aliqua
dir dci quali se
quid
vitari,
circunferentia,
putare
distantia
fondati sul luogo,
autem quid dicam, que
congiunzione, Taspetto e la di-
distantiaque
et si
debemus
in illa
mundi celorumque 20
magnitudine provenire
de stellarum
situ,
de iudiciis
?
coniunctione, aspectu
la
stanza delle stelle, devono essere per necessiti incerti e dubbiosi ?
Chc bile
se impossi-
riesce
proveniunt, ut putatis,
cum
habere possint firmitudinis atque certi? regulas ex
vestri iudiciorum
ratione, credantur nec
8.
L' non
P' orare
da cum
26.
9.
P' credant
« gantissimi eloquii et «
cundae scientiae
lib.
IX, cap,
»,
principium
mundus
De
fato
poi poterint
multae ac
in
et
i
auctores alia
De
habuit, ut certum
temporis,
L^ omette esse e da invece eas dopo nec
(?) e
fa-
civ. Dei,
IV.
(i) Allude al cap, el
si
vel penitus nesciatur propter infinitatem
est,
cum
nichil
potuerint coliegisse, nullaque constellatio
prorsus fuerit nisi semel,
sint
ceterum,
sint,
effectuum frequentia, non ex
cono-
sceregli effetti delle costellazioni,
hec incerta
de! trattato terzo
foriuna, intitolato
ap-
si
fuerit
23.
P' dopo
27-28. P' est cert.
come gia si vide (cf. I, 279 Q.ualiter capiunt fortunam astrologi et ipsorum vanitas quanta sit, punto,
sggO-
(2) Cf. lib. IV, ep. XI
;
I,
287.
^^
DICOLUCCIOSALUTATI. ab eterno, quod Aristoteles et possibile scire sit
quam
scientia,
efficaciter vel,
vis
si
quod
plurimi voluerunt
(');
quomodo
impossibileque probare;
quod im-
potest esse
nostri Ciceronis
et videbis quam ^
(^); '
doceat nullam prorsus divinationis scientiam esse posse;
hanc opinionem nobis exuere, coneris
his
tamen semperque
celi est, scientiam
videre
placuit
coeitationes
vestras
nec cupio solum, sed fateor atque credo,
esse,
...
usque nunc arbitrer imperceptam; nec scio ...
,
rectius loquar, exiiior
nec putes, ut 15 ^
modermtas
videris,
arbitrari
me
eam
in
si
.
.
^'*
'.'
cicero''nef''"°'*'"
de motibus
traditis sic
'"^.^
non
traheret
•i
tiarum atque veritatum.
'^r
mox,
per-
ut
nimis
difficili
elucubrare
bJanfa^^^vedir^Va!
merr^dignit/^di ancT/non'ie eait venuto;
",^
egii
dei
semai
resto
occupato
codest^e^^^Tndagint'
^
co^gMetturaTir
pedem decrevique mecum omnino non
me
ratio,
nec dicas
que radix
est
me damnare
omnium
scien-
prescientiam futu-
quam scio solius Dei esse ('). divinationes vestras et hanc humane curiositatis doctrinam nec recipio nec veram credo, nisi videro Dei revelatione concessam, non illis hominum traditio*
quod autem
nibus acquisitam.
me,
dicis
si
falsas has
^!"'
'»
•agione, ra-
dice d ogni
veriti
soiidofonda"menttf Ei ripudia dunla dottrina che ''^"'«o 'oitiva;
que
observan-
comprehendissem, profecto non tam diligenter singulorum discussissem,
sententias
querendum
gentia
satis
non enim minori
admiror.
quod reprehendere
est
velis
quam quod
30 concupiscis; nec unquam veritatem astronomicam contempsisse.
veritatis
dili-
discere
^he "°" impedisce pero 5'*
enim studium semper michi
n, L^ P' omettono
L^ plures
celi
16.
L^ iuvatque
fuit
nec
21-22. P' sententiarum
P' minore
Aristot. De
(i) Cf. cap. X, 9
:
cap. XIV,
t.
e
cf.
altresi
caelo, ibid.
Coluccio Salutati, IV.
lib. lib.
I,
II,
(2)
Cf.
Cic.
De
gj' di
ac^oTL^^di^^te"?!)"
me memini che.cometaie.non pu6 essere spregiato da lui.
28.
')"*°'°
''',
suolsi
vera videri, quod post paululum certissime
errare, retraxi
sequi quo ^
rorum,
Piacegu non di manco aver con-
pendere nullisque deduci rationibus vel probari, queve
et curiosa
I.
"sul-^^a
dottrine sittatte
studiis
iuvat, fateor, per cuncta discur-
pendi que ad iudicia spectant observatione quadam
20 videantur
subtilior vel,
ad defatigationem usque
astronomicis operam indulxisse. r
ti;is
,.
di
poterit pervemre.
rere iuvitque, sicut alia multa, vestra videre; sed
25
''"'"
que capitulo,
oraudeoque vestra iudicia;' D vobiscum si videam que dixevidereque T T T 10 ritis provenire; cupioque et volo astronomiam, que de motibus
ut
"i!^'T
videbis, disserui, respondere.
luvat
licet
"""j^p"^*
profitcmini de constellationum effectibus provenire? verebbe?"'
De divinatione
lege O libros 5
nlil
89
divinat.
lib.
cap. xlii. (3) Cf. lib. IV, ep. xi;
I,
288. 6*
II,
EPISTOLARIO
90
M»
il
vero non
aUi(;na tra triae
ubicunque
eara,
\e
prcttamcnte
asirologicbe.
nam, quod
invenisse. E che iratti
i
giudizi astrt
ilaeli
repperi,
non imponere,
dicia
nunquam
arbitror,
sicut
eam me nunquam
fatebor ingenue
sed
sprevi.
per ea vel inter ea que traditis
rebus necessitatem astronomica iu-
fateris,
quis ignorat
non sunt etenim rerum cause,
?
sian semplici segni e non gid cauta delle cose future,
sed signa; nec ex eo quod physice veritatis sententie certe sunt,
niuno ignora.
illa
vestra dlcere
possumus
hominum
possent
csse vera; que,
rerum,
essentialis
transmi-
in qualitates contrarias
scd nescio, quod nolebam,
graret.
rerum
voluntate mutari, sicut nec
qualitas, stante quidditatc
quomodo tecum
vel
cum
tuis
ccperim disputare. Lo
esorta quinJi a confutare, s: ne i capace, le sue
argomentazioni,
Ove Francesco serenamente a ci6 finiri accinga, coir avvedersi che cosi Tolomeo s'
come Albumasar
Dimittam
quidem
tori
ciancie
di
inani.
igitur
penes tuum huius
quc
legi
vidi
namque quid
soleat
;
Ne
le
aHquam
placet,
si
non equidem
scientie
sed, ut
fallor,
raichi cuncta
Ptholomeum
principem
('\
W.
inquit, sectas disputat, asseverat ('),
•
vidi
novissimum
tuam hanc intentionem prosequitur
qui
nec adhuc repperi quicquam quod mentem meam, que
non moveri solummodo, sed
ratione
nam que
trahi vincique, vel
prooemiis
tuis iUis tribus
disseruisti,
cose ch'c-
stesso
dice,
quantunque
at-
Iraenti , banno carattere di veritd.
cum
sunt,
cuncta respexeris, pulcriora
hausta fontibus, 2.
L^ ing
fat.
3.
qui voluerunt
L^ astronomicam
com'ognun
(i) Allude,
VAlmagestum,
la
8.
Clau-
di
Tolomeo, che pass6 per merito Gherardo da Cremona dalParabo Cf. F.
herset:(ungen lateinische seit
JVerke
(2)
astrorum
quod
23. P'
come
S.
si
sg.
A
i
quale de' tre
riferisca
non mi
Libcr
11
Flores astro-
Wustenfeld,
Cf.
logiae.
dem xi Jahrhnnd., Gottin-
op.
scritti
cit.
qui
il
riusct di chia-
rire.
far
ben
Omar el-Balchi, ail nome del quale
e tradizionalmente ridotto alla «
P' sentencie
coniunctionum siderum ed
29
ben strologo famoso,
15.
iudiciorum
p.
D'Abu Ma' schar Ga'
Muhammed
(sic)
in
gen, 1877, p. 64.
quoad
di Giovanni Ispano, rOccidente conobbe cosi Vlntroductio ad scientiam
das
in
vera et ex illorum
auctoritatera,
di
Wustenfeld, Die Ue-
arabischer
quam
rebus
his
L^ aviditate
intende, al-
grand'opera
dio
latino.
15
quidque vester Albumasar, dura contra
ipse
Guidonem Bonateum copiose
scribis atque rogo,
non gravabor siquidem respondere.
non minus videbuntur inania quam
leviter incHnaret. gli
que
illa
tu ipse discutias.
illa
arbitror, ipsa tibi
decem, ut Guido Bonatti son tutti accozzae
10
ex nostris dilue rationem. tua
5
vera forent, nulla
si
Albumasar Abalachi
«,
forma
morto cen-
(5) Allude
alla
GuiDO BoNATTi, stre
opera
celebre
Tastrologo
che abbia nel sec.
xiii
piii
di illu-
vantato
ritalia, la quale fu impressa nel 1506 a
Venezia sotto
il
titolo di
:
Liber in-
tenario nel 272 (885 dell'era cristiana)
Iroductorius ad iudicia stellarum, a spese
nella citta di Wdsit, grazie allc fatiche
di
Melchiorre Sessa.
20
COLUCCIO SALUTATI.
DI
dimittam ergo cuncta
adhibere.
fieri poterit,
me
quid tecum michi tribuas quantique
5
me
rentie,
tua
aliud
gh
cor leonis adelberam
gazione della voce
tuum iudicium de coniunctione
prega^rmlndtrgu
«-
t
]
1
chiede spic-
scripsisse te s"ronomico""com-
T>
1
cum comunicaveris prooemium, non
ut,
rasst-Sraae°na^sua
Flo-
memoras magnmco uommo meo Malateste de Pensauro, notum facias,
uiJii^o^^^no^^o'
diligam,
amari.
quod nescio quando
lovis et Saturni ianuarii futuri, r*
te
in-
aprilis.
reppereris rr
etiam quod
vellem
vocitari.
cum
me
persuadeas veUni te a
ubinam
scire
nec,
non
dihgere vereque dilectionis officium
parte
tibi
decimo kalend.
tertio
Cupio r 10
ex
vale et
exhibere.
facias, laudibus
mone reprehendeque
meis; sed doce,
invideas
tempus
interim tamen oro rogoque quatenus posthac, quic-
reservabo.
sistas
et in
9I
posto da lui per il signore di Pes esaro.
invideas et tra-
iterum vale.
ctatum.
XIII.
A
15
GiORGio
Facino Stella da Genova
Di
[P\
C.
83
Georgio 'IR
B.]
Stelle. tllcllZC.
putabam lohannem
amice karissime.
insignis, frater et
f').
I
meum
Stellam
20 non fratrem
non geminum
esse, sed
germanum habere socium
et
unum; sokim
maggio 1405.
degere,
ignaro che ciovanni Stella avesse
studiorura et sanguinis,
un frateiio, a lui congiunto dai vincoli del
3.
L^
totum per tecum ed omeite que dopo quanti
lefj^ge
Pensauro L^ aggiunge omelte notum
(i)
fac.
Bramoso
me
aggiunto da me per reintegrare
,
di
appagare
desi-
il
derio espressogli dal luogotenente ge-
nerale del re di Francia al di qua de'
insieme
inonti, ch'era
il
governatore
Genova, vo' dire l'illustre guerriero Giovanni Le Maingre, detto Bou-
di
ciquaut, stesso
e
d'
tempo
arcivescovo
accondiscendere
alle
della
nello
preghiere del nuovo sua
Marini (1401-1429);
patria,
Pileo
Giorgio Stella
deliberava nel 1405 di lasciareda parte il
libro, cui
grandezze
da tenipo attendeva, sulle di
Genova
P' ometle me
recommenda ed omette tutto cid che se^ue in P'.
e
che avrebbe
voluto mettere prima alla luce,
per
la
Dofo
11.
Questo poi
proposipone.
terminare
invece
soUecitamente
gli
Annali, ch'aveva impreso a dettare dal
1298
in poi.
lan. in
Cf.
Muratori,
G. Stellae Ann. /?er. 7/. 5cr//7/.
XVI,
Sul punto di porre mano per6 a 953. quella che si poteva dir la parte introduttiva deiropera. dove
addentrarsi nelle
gli
questioni relativeairoriginedi
ed
al
nome
era forza
oscure ed intricatc
Genova
sotto cui era stata neiran-
tichita conosciuta,
il
dabbene notaio,
consigUato dal fratello suo Giovanni, che Taveva sempre aiutato nel lavoro e
doveva piu
tardi raccogliere la
penna
degli "'""'»
sangiie e co-
studi
EP
9«
quodque propinquius ti
compUce
>a-
perlo f.iCi avventurato che nol credesse e di quanto la sua ilurezza meritasse
dirlo
deve
ei
:
duro
difatti,
poicliilodefraudib, da Fi-
Deo
sed
quesiti.
dico,
L
AR O I
coniunctius
et
duricies
quoniam, cum pridem
socium
est,
gratias: uberior est
qualem sua
gerit talis frater,
O
S r
I
quam
arbitrarer cui conti-
durum enim
non meretur.
me domi
hinc habens,
iter
affectionis atque
cum
valitudinem minus gratam accubantem,
propter
recedere vellet,
imo
5
pastando
renze, della visiia
recedens, ocreatus armatusque
calcaribus
adivisset
visitassetque,
promessagli.
vix michi vale facto, disparuit;
quam ob rem Imbronciato jper questo secolui, Coluccio aveva deciso
non
di
dargli
ri-
sposta alcuna ma risponderji ora a purche Giorcio, rimproveri il fratello e r induca a ;
far
ammenda
suo
fallo.
del
sibi
dem mutue copiam
tibi,
te,
quod
petis nolui respondere.
hoc tamen pacto, quod fratrem increpes
nec rediens quod tam rate promiserat non pre-
sed hec
satis
nunc ad quesitum veniam
inter amicos.
vestrum. Voglion dunque gli Stella saper chi abbia fondato Genova: quesito ch'eglisidichiarainetto
a risolvere.
ij
quisnam
Scire vultis
quam lanuam
vestre,
nescire; nec
quondam
quod
scripsi,
fuerit
auctor inclyte
dixi versicuh's
civitatis
quod quidem
dicimus.
illis,
et
patrie
libere fateor
me
quos ad lohannem tuum
urbem vestram,
celebrans laudibus
20
Cui regina maris veterisque ab origine laphet lanua clara
opibusque per omnia dives
viris
Paret &c. (0
caduta dalle sue dita irrigidite nella morte,
rivolse al S. per ottener no-
si
suggerimenti sull'argomento.
e
tizie
Coluccio, che da lunga data
sceva Giovanni Stella ep.
XV
;
II,
po'
il
(cf.
lib.
VII, del
bench^dapprima facesse
sostenuto,
fini
poi per acco-
gliere colla benignita consueta le preci de' suoi
amici genovesi; e con due
epistole, la
presente, cio^, e
pochi
posteriore
di
la xviii di
questo
d' utili
ragguagli
i
mesi,
N^
iargo
quali giovaron mol-
tissimo a Giorgio per tessere
ed
quella,
che sara
libro, fu loro
il
primo
secondo capitolo della storia sua. eglistette pago, come indicherem
il
nelle note, a far propri
i
ragionamenti
edi giudizi deirillustrecorrispondente,
ma
cono-
ed J corrhpond.
312,
Salutati,VUl),
un
10
pro amicicie qui-
detur occasio, prebeas.
si
dis-
vel officio vel affectu debuit veniens uberiorem sui
facere;
stare^').
violator dixerim,
nusquamque comparuit;
neglexit
subiratulus sibi petenti
sed respondebo
similcmque
immemorque, ne
me
promissionis tandem rediens
ne
riferi tali
(i) In qual
quali le parole.
anno Giovanni
Stella
fossepassatoda Firenze nonsappianio: ma la parola « pridem », adoperata
che quel suo viaggio ebbe luogo molto tempo prima del-
dal S., mostra
Tanno 1405. (2) Son questi versi, ove ad essi si aggiungano i diciassette inseriti da Coluccio stesso neirep. xvii dellib.VII; 327; tutto quanto ci e pervenuto deirepistola metrica direttaa Giovanni
II,
Stella,
rispondendo
da costuinel 1392. II,
313.
al
carme
inviatogli
Cf. lib. VII, ep.xv;
COLUCCIO SALUTATI,
DI
93
ad hoc reducas, quod laphet voluerim lanue conditorem.
enim nec
dixi nec sensi
Europam
5
non
tenuisse,
nominum
lante
unum
semen laphet
inconveniens michi visura, astipu-
quibus quidem, quod
accedat quod apud
legitur
fuit
teste,
simiUtudine, ipsius laphet sanguini vestre civitatis
initium assignasse. est,
sed sciens, losepho
;
hoc
eundem losephum
ex laphet
fihis lani
nomen
maius
et
10
et
expresse et sine dubio
habuisse grecisque
num
quedam
dubio portio
dicitur, sine
facile persuadibile
finem
et
Tuscum
lonici maris
che lafet edificata,
abbia
ili
ci6 toccato in certi suoi versi, fonJandosi sulla soml-
gllanza dci
nomi,
testi-
et
sit,
Thyrrecui
accrescluta dal fatto clie Giuseppe assegna a Giano, figlio
di
r impero
lafet,
sul
mar
lonico.di cui ilMediterraneo fa parte.
non
videatur ab hoc lano lanuam, que Htoris lonici
maximam partem
et
Inferum
non pens6
propinquius
et
bus maris lonici cunctas oras totamque lonicam tenuisse^'^; cum-
que mare nostrum, hoc, quod
Mai vero Tavesse sebbene di
tenet, appellatam esse et ab eo vel
patre suo laphet vel aliquo descendentium fundationis principium
nam quod
habuisse? 15
vester lacobus de Varagine in
Chronica,
quam insulse satis de lanua scripsit, velut fundamentum certissimum accipit de Sohno, dicens quod ille voluerit laniculam a lano in Liguria conditam, longe aHter noscitur se habere 9. et I.]
Cod.
est caticellato e sostituito
con
et
da altra mano.
Queste parole sono riferite testualmente dallo Stella,
H-iS- Cod. omette
tato accipit in accepit
in
Ann.
e poi
cit. coll.
da insule;
(1) Cf. losEPH.
Antiq.
Iiid.
lib.
I,
5s 'luuavou 'Icj^la xai
Siccome
della Chronica de civi-
ubi sic dicit
composta da Iacopo
«
«
Solinus ia libro
lanuensi,
Di Varazze, arcivescovo
di
Genova
fu lasciata inedita dal
Script. IX,
Muratori (Rer.
5-56), cosi reputo op-
portuno pubblicarne qui parzialmente il capitolo II criticato dal S., valendomi del cod.
Ambros. D, 281
taceo di una
mano
inf.,
ms. car-
«
le^ione
e
legge a cc. 4 B-5 a
si
ihi
etiam dicit quod nullus debet igno-
nostra a principio sue aedificationis fuit parva ideo dicebatur lanicula;
crevit dicta est lanua.
cere vellent
quam
forte aliqui dialia la-
edificavit lanus rex Italie, dicere
hoc stare non potest, quia
in tota Italia
nulla alia civitas sive terra reperitur,
vel lanicula nominetur.
primus omnium regnavit, quam-
nostra terra intelligatur.
quod ipse tandem lanus regnaverit tempore Abrahe.
postquam autem
et si
quod Solinus de quadam
tempore Moysi venit in
venit fuit lanus qui
Italiam et
de Oriente in Italiam
De mirabilibus mundi, Quis ignorat
suo nomine eam appellarit. vocavit autem eam non lanuam, sed laniculam in diminulivo.propter eiusparvitatem: sicut enim Roma, a principio sue constructionis, quando adhuc parva erat, vocabatur Romul a: postquam autem crevit dicta est Roma; sic civitas
velit (•),
alius princeps qui
»
a
nicula,
:
:
rare quin lanus laniculam construxerit etquin
et
del sec. xvi, gia
posseduto da V. Pinelli, dov'esso
Et
la corretta
vei dictam vel conditam a lano laniculum, a Saturno Saturnam? » ecce quod Solinus non tantum hoc
asserit, sed
(f 1298), la prima parte, perch^ favolosa e senza pregio come fonte storica,
It.
i4->7- nam - habere] 955-56 E-A, sol mu-
ad partes nostras accedens, lanuensem civitatem construxit, quam a suo nomine lanicuJam appellavit. istud manifeste ostendit
auo
cap. vi:
tate
dicit
16. St. accepit
in St.
(2)
^^\
vis alique historie dicere videantur
(•) Cod. omelle velit
et
que lanua
ideooportet ut de
verum est tamen quod
In ognl modo lacopo da Varazze sproposita allorquand'asserisce che
Giano fond6 in Liguria Gianicola, fraintendendo un passo di Solino.
:
EPISTOLARIO
94
Costui
dif»tti
parli non giad una
n!!l*Ji!u^','„™!'i' QAcsiscitomai, non
enim
nam
C. lulius Solinus:
ille
quis ignoret vel dicta vel con' c>
I^"o laniculum,' a Saturno
^^^^ ^
Danae Ardeam,
Latium
i^°monle^de"r^EP'""''"" * RoraV,
quoque
Lipidarios
a
n
i
c u
a
1
m
scribit,
sed
sed iuxta
Romam
culus, de
quo VirgiUus
I a
pompam boum
n
c u
i
l
m
u
quod non
,
enim
est
sine dubitatione lani-
10
monimenta virorum.
hanc Saturnus condidit arcem:
pater,
laniculum huic,
illi
nomen W.
fuerat Saturnia
eccQ illud quod laniculum voluit scripsitque quaie
trasse
ii
nomedauncastello '""" su^ cimT"
somnium
^\[^^ intellectus
Transtiberim
sit;' et
fondatovi, secondo lacopo, da uii Gia-
cw sf foss°eVop" ''"*'
lanum; plures enim enumerat^'); r
'
'
minis assignare; que nichil
quam
Cod. dane
Coi. Policlem
(iic)
1 1.
et
ipsorum edificaverunt, sicul
dicit
.
sanctus igitur
si
quod
istud laniculum sit Solinus.quam lanus rex Italie edificavit, istud stare non potest, quia lanus rex Italieper annos .vi^. et amplius fuit antequam Roma edificaretur, sicut ex croaliqui vellent dicere
laniculadequa
nicis
manifeste habetur;
et
ideo impossibile
quod ipsum templum edificare potuisset. propterea non dicit Solinus quod lanus edifi^ ., , j r cavent I a n c u u m sed laniculam. laniculum enim supponit pro templo '
lanicula (i)
.
, I
•
1
Mommsen,
II,
(2) /
Coll.
rer.
menior.
4 (p. 34, 7 sgg.).
n
P^"^
tt II
i7-22.nititur
Q56
persuadet]
-
A.
1
1
l-
•
I
n
che abbiamo oraessi nella
precedente citazione. (4)
Non
sara inutile ricordare
come
jta ragionevole conclusione, cui
i^
.^ g'unge
1
il
o
»
S., s
Flavio Biondo,
il
•
acquetasse
piu
quale cosi
di
j-
tardi
Genova
delano ineptias u _ -a .« u ir videmus vero ante belh improbamus: nuUam alicubi eius punici tempora
scrisse: «Insulse fictas .
«
«
'^
'
« urbis haberi
ed,
Hbrum habere
VerG. Aen. VIII, 355-58. ^g, pgriodi iniziali cioe del cap.
,,
,
'^«'1^
,
supponit pro civitate.
SoLiN.
nititur
constent, ipse
sibi
hactenus
Coi. ammonimenta
dicit
cst
1
cum
riferito dalto Slella, op. e loc. cit. col.
Isiodorus (»c), et sicut dicetur infra.
illa
quamque
et
Romefuit quoddam templum quod vocabatur I a n ic u 1 u m , quod Romani in honorem Dei
is J
certum nescio quem
his vel auctoritate testium probat
vel coniectationibus persuadet^^-*).
j.
T.
lano conditore rationem no-
et a
vera sint
enim michi super
Anche queUo brano e
quam mons est,
Rorae,'
oppido laniculus vocitatur.
hic vester Varaginensis et conditorem
vidcrit.
sUsrva"o?e'''
in ea pane ^
adhuc
omnis
Solinus, ut
dicunt queve in Etruria supputatur,
qui laniculus ab urbe sive
autem
Liguria,
in
preterea disiectis oppida muris,
Hanc lanus
5
inquit:
Reliquias veterumque vides
ii
duxerat?
campos, quod, love eo dimicante,
hoc
assignat.
Hec duo
Cam-
in
hec Solinus^'); qui quidem, ut vides, non
crcduutur saxa pluisse. I
'
j
pania Porapeios, qua victor ex Hispania in Liguria
Saturniam, a
atquc
comitibus Herculis Polyclea, ab ipso
a
Flavii
mentionem
Forliviensis
»
Italia
Basileae, mdxxxi, p. 297.
;
Blondi illustrata,
20
DICOLUCCIOSALUTATI. non inspexerim, nunc occasione
contentus, ipsum
sum
discurrere
coactus.
ut
et,
verum
chil insulsius nichilque puerilius
nullaque dignitas 5
-^
denda sunt;'
indignor quod
quam
que velut prisca
fabulas poetarum.
quare
te
quidem
15
nere
facta
quam
ingenia. O
virtutes
genoi
'"«"'so
e/iJicoio
centone
di tavole,
'"''eg"» •!' "'f e f tanta citti quale
et
dilTn^itHTiiusuit
dignitatis
locronfst^a^non'";!'
et
rogo,
illustrissima
parentum
et facta
"^
^"^'
stilo
,.^ 5^°^,"°
°f,^"
'Ij""''^"
.f^^il"*
"j,']!.!
jo^n^^nobiie llnt'!'^'
fuisse;
verum
sed quia prove-
feruntur.
orbem Athe-
ingenia per terrarum
pro maximis celebrantur*^*^; itaque eorum, qui ea
fecerunt, virtus tanta habetur, preclara lere r
g°" meH°o''* fr.
fideUs testis est Sallustius
quam fama
magna scriptorum
ibi
niensium
cum
amplas magnificasque
res gestas satis
aliquanto minores tamen
mecum
doluique
fratremque tuum hortor
maiestatis materie congruo referatis.
Atheniensium
ea credere
tam ineptum sue
humero, famam
sint, attollentes
ibidem
et vetera
iibeat,'
res patrie gestas bello, pace, terra marique,
10 quod
ni-
inaudita,' ridenda floccique penr a
inclyta vestra civitas
reppererit relatorem ('\
parunper
nullus ibi stilus ^"«covT
legi.
cum omnino legere non que o T
et
deceat
aliter
1-'
quesiti
fatear, nichil ineptius,
unquam
non antiqua solum, sed
referuntur,7
non
orationis.
9S
quantum eam
quid T
et
maius
verbis potuere extol-
maiorum imitanda
meritaque
impendere r
patrie possetis r r vestris,
20 extraneis, admirandaque prorsus omnibus exhibere
}
laudanda
Essi
^
bero '«'
p'"
non potrebcosa per
far
°'^°'''*'^»-
sed hec di-
spositis satis fuit.
Sed, ut ad propositum redeamus,
que conditor urbis vestre nescire.
2j
quam
tamen ex
satis
historie
postquam huius Noe
Noe
omnem
nepos, *•
urbis
nuit, illius
18-20.
et
953
cit. col.
Si
quid
-
his,
congruum filii
queras unde nomen, quis-
videtur
et initium
lanum,
Europam
generatio
lonicam regionem o
nomen
me
laphet
habuit,
et
quest' aspro
te-
22. Cod.
ina
videamus
di questo libro).
stro contro
e severissimo cogli storici del sec.xiii,
da
conto ep.
VI
di ;
II,
il
prelato di Varazze, con
lui
altrove
Saba 30; e
espresso, sul
Malaspina cf.
anche
(lib.
"'"
pltl^di
V,
ep. xviii
cosi creduli e rozzi
sere pressoche (2)
come sogliono
tutti.
Sallust.
p°ssa aver dato
nome
e
potest et aliter G*"°v»i
tradidisse.
IngeneraleColuccio, che sente spirar I'aura de' tempi nuovi,
quello,
opi"
lanus
maris oras
et lonii
exhibere] Anche queste parole son riportate dallo Stella, op. e loc.
confronti
^'0°°'
filium,
giustissimo giudizio profferito dal no-
(i)
o^emrt°u
que de losepho retuH, tam nomine
esse
18. Cod. possitis
F.
si
ut ab initio dixi, libere fateor
sit,
Calilin.
VIII,
es-
1
ii
inizio a
;
.
EPISTOLARIO
$6
wie*congemi'r" a
Hbrto^^chUn^^u e^'on
GUno
.°"*
forsaii cssc
scirle di
Pom'
riu-
danno
meu,
pcrsona
si
t
Glnurr°
u
lanua »:
i*
V.on
*
^^^^ 'P^'^ hystorici plane
I^nuam eam *
Ton uttere^^udM un greco vocabolo.
ipsos
lanuam
^um
quoniam
^-
o
i
teraut ct
i
a
t
*ti* m Itaha
*
nunquam vim habeat
terreat
v'
s'ignori
i'origine
Cenova nome suo.
di
e
si
g cum
a syllabam
primam
fecissent, oportebat
„!..._
quod non
certam
possitis
e, ut
quem
recte
civitatibus, ut difficilc nimis sit
del
Roma, SoHno
tcste,
est
ipsarum
mirum
i^^qc tibi
vcl alicui
videmus
exoriri principiis.
sit.
nec vos 15
hoc omnibus antiquis
nam
initia reperire. ^
'
dubiam habet
quod non prosequor, cum apud illum Ci6 si verifica anche per Koma,
^
•
habere vel conditoris vel no-
commune namque
10
g
m
^
^
dentes g httera stringeretur darentque sonum,
miuis rationcm.
inclyta
cum
tenuerunt.
consonantis, non po-
non poterant, quadam saltem imitatione propinquum.
Dei resto nuiu ha di strano che
non
dicere,' sed ad O g necesse fuit eos habere recur-
i
5
mana-
a Grecis facile
etiam apud eos crassum latumque sonare, mutaverunt a sic inter
i
j
ut vulgare vestrum habet,
scnbendi prmcipatum etiam
cnim apud
nominavit.
losephus
tacuit
quidem hoc
mi***
quod no-
Pomponius Mela quidamque
et
Genuam,
appellent^^); puto
litteris
forte ratione fuit a Grecis im-
quem Moyses
vel forsan
non movct ctiam quod Plinius
visse, qui
potendosi ci6 spiegare coUa neces-
nuraeretur, sed lonain^');
filios
eadem, aliqua
sit
il
nfo jkTe^r^^d
dc sententia diraovet quod in sacris
Hullus lauus intcr laphet
mutatum; neppur pu6
e
me
nec
;
et illa
nominis rationem
sui
nec
facile sit inventu^'^.
cuncta quidem ^
maxima de
nulla ferme flumina sunt,
parvis
20
'^
quantamcun-
que molem aquarum secum trahant, que de fonte parvulo sepeque
quam urbem dabis, que non inceperit uno, que primum defenderit suum nomen ? principium habuisse Valentiam, parvum
incognito non nascantur. a paucissimis vel ab ^'""*
uTza.
^*
Romam
scimus sui
sine dubitatione presidium, priusque fuisse
et
rerum
Septemque una
Cod. louan (stc)
2.
(i) Q.ui forse
il
ii.
il
quarto
figlio
Giuseppe chiama Geues.
X,
2,
«
si
muro
(2) Ved. Plin. 'Nat. Hist. viii, 7;
laphet, che
lovanos
detto « lavan
Roma,
circundedit arces(4);
Cod. omette quoniam e poi da fecisset
serviva: giac-
di
scilicet,
facta est pulcerrima
sibi
S. e stato tratto in
erroredal cod. di cui
che
monte Palatino Saturnoque
contentam, que post audire meruit,
».
»,
^ nella
(3) i
lib.
PeMP. Melae Chorogr.
Cf.
Solin.
CoU.
rer. tnem.
sgg. (4)
Verg. Geor^.
II,
XIV,
II,
534-35.
72. I,
25
:
:
COLUCCIO SALUTATl,
Dl
ut difficillimum
omnino
sit
in
97
prima devenire principia,
vilitate
rerum, a quihus ccrtum est omnia mortalium opera,
ct obscuritate
que maxima cernimus, incepisse.
accedunt his bella discursusque
gentium acquirentium novas sedes, mutationes principatuum va5
populorum, quibus immutantur loco-
riaque variorum idiomata
rum
mosum quod
dare aliquem auctoritatis et fidei clarum et
tibi
tcstimonio possemus
auctorem, cuius
firmiter
10 connumerat civitatem Genuensium, Gratianopolim civitates
nu a
m
scd
,
I
nu
a
sum Magonis
a
m
Viatico
quod, an
subinferat
cardinalium
f^'),
ita sit,
an ipse
(i)
quedam
monimentis
;
licet
d ptir riporlato alla lettera dallo
Ho vanamente
compulsato
il
libercolo attribuito a « Vibius Seque-
ster»,
nome probabilmente immagiTeuffel,
nario
(cf.
Litl.^,
n, §445) per ricercarvi, secon-
Gesch.
der
Rdiii.
doch^ qui s'afferma, la menzione di Genova. Vero ^ tuttavia ch' io dovetti valermi, in
ad
situs urbi
mancanza
nomen
de-
esse videatur, incertum
utrique dicat obstare
quod apud veteres non lanue, sed Genue nomen brano
scripsit
de lanua loquens inquit:
primam opinionem apud vos celebriorem
esse et publicis insculptam
12-22. Qaesto
disces-
nominis lanum ferunt, primum, ut quibusdam
et
regem.
nostri orbis quasi ianua
licet
;
cum
W.
classem
a litore
quem
quod ad nescio
vero,
quod
derit,
non Ge-
sua
ab Italia descripsit
auctorem urbis
20 habeo
et alias plures
inquit enim,
scripsit.
Sancti Sepulchri sanctuaria perrecturum
placet, Italie
fa-
delle
piii
recenti ristampe del Baudet e del Bur-
p.
Stella, op. e
244; edizione
in
usu
loc, cit. col.
Corradini,
sit'^'^).
958 B-C» Padova,
MDCCCLXXiv, p. 279. (3) « La guida compilata dal Pe«
!a
trarca ad uso d' un pellegrino x, defini
il
suo
editore (v. G. liane
del
piii
come
recente ed erudito
Lumbroso, Memorie
ita-
buon tempo antico, Torino,
1889, P- '6 sgg.),
non
fu gid scritta in
servigio d'un cardinale,
come
stima
ViBius Sequester, De fluminihus, fon-
Giovanni da Mandello, nobile lombardo, che aveva legami di
nernorib., paludib., montib.,
parentela coi Visconti ed era stretto al
sian, d'un'edizione
iib.,
lactcb.,
geniib. quar.
oramai antiquata
apud poetas
nientio
Petrarchae
Ajrica,
S.,
bensi
di
Ar-
poeta da una cordiale amicizia.
lib.
VI,
broso, p. 28,
(4)
839, ed. Pingaud, Paris, mdccclxxii, Coluecio Salutati, IV.
il
fii,
gentorati, mdcclxxviii. (2) F.
Cosi avviene
Petrarchae
Noter6
rr.
Itiner.,
ed.
Lum-
100-107.
qui, di passaggio,
come
que-
di
Genova, detta ora «
Genua
»
«
nua
come vuo-
le
i)
»,
ora
« la-
Petrarca, che
accenna pure sue origini.
plane
LTmque Mago Lnnue solvens 15
Africa
Petrarcha vero noster in
(^').
a rav-
principidelleciti^ vetuste. i
asserere
Vibius tamen Sequester sub metropoli Viennensi
intendis.
cagioni
volgere di tenebre
urbium formisque multimodis corrumpuntur.
appelhitiones et
vellem posse
Mille
concorrono
alle
EPISTOLARIO
98
c«rchi dunju. Giorgio dnceglietezze* ^"««'tenV» che^megho gh ag.
Imer hec
mi Georgi, O boni consule
ieitur, ' O
vcrlus ct augustius
rebus gestis
De quocunque Rinnova
i
s.iuti
ed i rimproveri «michevoii a Gio. vanni Stella.
proavum
voles
mi Georgi,
valc, dulcissimc
mea quam
verum, cum vestra
et
sumito
tibi
que
libro(').
meum tuumque lohannem
non putet tamen me
saluta;
his
patria celebris
Satyricus,
ut inquit
sit,
ego vero ex
patrieque videbis.
tibi
uUerius habeo.
nlchil
jggg^|jj^
et id iudices quod T
»
.
pacincum
sibi
vice
,
lore nisi post.
.
dederit notas audire et reddere voces (*\
ka-
Florentie,
lendas maii.
10
XIIII.
A Leonardo [R',
2a; Ch,
c.
c.
ia; Rigacci, par.
Domino Leonardo Firenze, 22 luglio8 ottobre 1405
Attese a
lungo
TiR
"f
et
quoniam suo
ep.
dilectionis
pp. 1-5, da R'.]
i,
summi
pontificis.
excolende,
affectibus
amice karissime, nunc autem pater servias,
vicario
4. Cod. satyrus
I,
de Arretio secretario
cunctis
egregie,
hactenus
Bruni d'Arezzo(').
CosiR' Ch
13.
expectavi diu quod
venerande.
Ri.
Ri
14. A"
frater
Christo,
in
effectibus
15. /?'
Ri omettono
karissime
petrarchesca
st'operetta serita sotto
un ms. miscellaneo
in
si
trovi
iii-
titolo Itinerarium brevc
il
deila Nazionale
Marco, I, 28, cc. 24 asenza dubbio posseduto,
di Firenze (S.
che fu
32
b),
se
non
tutto, in parte
almeno
dal S.
(3)
Verg. Aen. Ultimo
I,
rizione sua
non
lib. cit.
toccava strare
di
fin
dali^oi,
Ravenna
da
513-514
III,
ep. xxi, vol.
cit. p.
e cf.
547),
Leonardo, bastano a dimo-
come
delle doti d'
animo
e d'in-
del giovine Aretino ei facesse
vivenza poteva permettergli di recare.
La cagion vera
quesia tarda appa-
cominciata per
come
per cui d'un'intimita, lo
meno
circa
il
1395, ora se
sia stato
per Coluccio
non non
dell' ultim' ora,
entrato nelle
Colucciano, e una sola e semplicis-
significa gia,
sanno, ch' egli
r amico
XII, ep. x;
anche
Cecco
eccofarcisi innanzi Leonardodi
ma
Giovanni
a
quel giudizio che solo una lunga con-
409.
trai corrispondenti del S.
Bruni aretino;
(lib.
gegno
(i) luv. Sat. VIII, 134. (2)
nellaxxijleparole con cui scrivendo
sue grazie quand'
un piede
il
tutti
valentuomo aveva
sima
ci
soccorsero mai prima
scarse le
:
che
il
tracce
d'
nell' epistolario
Bruni, passato adole-
L' intrinsi-
scente da Arezzo a Firenze per atten-
chezza tra due datava all' opposto da molti e molt' anni, poich^, a lacere
liberali e poscia a quello del diritto,
gia
nella fossa.
i
di
quanto
r ep. XV
il
di
S.
stesso
dichiara
nel-
questo libro, e riconferma
dervi dapprima allo studio delle arti
non abbaadono piu durante un periodo di due lustri all' incirca, tranneche per
15
COLUCCIO SALUTATI
DI
scriberes:
siquidem
qui remanent, sed
prime partes sunt non eorum
in scribendo
illorum potius qui discedunt,
quid acciderit, quod officium exigat immutari. non nascose
citti
giovine troppo per
qualche volta in Arezzo, la che considerava quale sua seconda patria; n^ mai quindi si scostb, a niio
giudizio almeno, dal fianco del S.
Di 1
quinquen-
coloro che nel
tutti
395-1400 avevano formato
in riva
airArno la bella u scuola » del Nostro, Leonardo fu del resto 1' uhimo a parPrimo s' era staccato dal maetirsi. stro lacopo Angeli, il quale, passato a Roma nel 1400, 1' anno appresso addi 25 luglio avevavi conseguito
grado
apostolico
scrittore
di
XII, ep. xiiii;
il
(cf.
520 sgg.). Gli aveva tenuto dietro, due anni dopo,
lib.
Poggio
il
di
;
III,
e questi,
com' era
legato
vivissima amicizia col Bruni, non
appena ria,
si
accomodarsi
riusci ad
di^ attorno a cercar
trovare una nicchia anche per
r occasione non tard6
cu-
in
modo lui.
forsan
nisi
sospetto
il
ch'
la carica
fosse
ei
a cui lo
tempo a riflcttere. Le parole del papa corsero per la cudestinava, e prese
ria
ed
;
fautori delTAngeli, rimasto
i
allora in disparte, gli furono
fin
si
in corte, cedere senz' altro
nuovo venuto.
passo
il
per natura da ambiziosi propositi, ebbe
debolezza d'ascoltare questi sugge-
la
Nacque
rimenti.
Roma
corte di
una contesa
cosi
tra
i
quale dur6
gcli e quelli del Bruni, la
alquante settimane, finche a troncarla pontefice
11
non escogit6
il
partito di
E
rivali.
Fu dato ad entrambi
inca-
nome del papa un'educa di Berry. L' esito della prova e noto esso fu trionfale per il Bruni, cui nessuno pens6 piii a contendere il luogo desiderato. Cosi
rico di scrivere in
apostoHco.
nel palazzo papale.
Cf.
DA BisTicci,
pp. 427-28.
consigli
degliamicidi Leonardo,iI papachiam6
dunque costui
Non chi,
c'
era
come
all'
fin
allora era accaduto al
Bruni, aveva dovuto sbarcare alla glio «
il
lunario,
« istando
(Vesp.
tore »
da
iiom. illustri del sec.
me-
per repeti-
Bisticci,
Vite di
xv, Firenze, 1859,
e difatti Leonardo non esit6. 427) Postosi soUecitamente in viaggio, egli p.
era
;
il
Roma,
25
marzo
1405 alle porte di
ricevuto con gioia dal suo fe-
dele condiscepolo.
Tutto pareva andar quindi a seconda per TAretino, quando d'un tratto le cose mutarono d' aspetto. Innocenzo VII, come 1' ebbe veduto.
al
:
rumanesimo
onorevole carica.
da rimanere esitanti per
due
1
1'
pistola
dai
in
deirAn-
partigi-ani
non poteva bramarsi migliore; giacch^, ai primi del 1405, perla morte di non sappiamo bene quale curiale (cf. per6 Tep.xvidi questoHbro, p. iii) venne a vacare 1' ufficio di segretario Stimolato
al
lacopo, sebbene alieno
bandire quasi un concorso tra
fu quale
dat-
movesse, cercando di persuadergli che non conveniva a lui, gia avanzato negli anni e da piii tempo torno, perchS
di
a presentarsi e
ali-
expectavi, fateor,
portarsl
nio
99
s'insediava solennementc
op.
cit.
Vespasiano
Delle varie peripezie toccategli nel
primo trimestre Roraa,
Brunl
11
del suo
soggiorno
in
rendere
affrett6 a
si
edotto Coluccio con due lettere che
sono
la
e la
I
Epistolario, p.
la
3),
che
di
3
e la
esso ha
prof. F. P.
11
rentino
11
:
I,
del
edito
Mehus
aprile,
1'
testfe
Luiso,
tati.
i,
prodotto in luce
Umanesimo
L' epislolario
di
fio-
Leonardo
una del una venne quella nt que1'
altra posteriore di
tlna di giorni. sta
(I,
4 nel riordinamento
Bruni, Firenze, 1902, p. 4, 3
del suo
libro
I
dal
pervennero
Ma alle
mani
del
Salu-
Q.ual fosse la causa di codesto
smarrimento, singolare assal, data
Li
che lUmico, com'4 costume di chi par"• §" scnvesse,
EPISTOLARIO
lOO
avfdo d'averedi. noti2ia de
rett»
bocM" me^delfm"
avicius qualis cxcepisset te fortunn ' '
quidcm
ista
suut,
contigerit
tc
non solum
scribat,
4.
Ch
R'
scribit
cum enim amicus
scire.
id percipitur
quam
Roma
que' giorni, ignoriamo
quod factum
e Firenze a
cert'6 cii'esso
;
lettcra scritta
Una
tratta ?
si
non conccde
Ser Lapo
(cf.
mandata da Viterbo,
sugli
Guasti,
ed.
II,
25),
aveva dovuto allontanarsi per quaiche tempo da Firenze e recarsi ai Bagni
Morba nel Volterrano, in compagnia di Guido Manfredi. Mentre col^ si a
il
lucchese
cancelliere
Leonardo per dargli ragguadella vita che entrambi conduce-
far
ultimi
di
per
d' ottobre,
parte al S. delle sofFerenze di cui gli
era stata cagione
ep. XXI di questo libro, p. 147).
(cf.
1'
Or
qui ci
trova dinanzi ad un cu-
si
Perche Coluccio, men-
rioso viluppo. tre
s'al-
:
Bruni aveva
il
un'ostinata febbre
nell' aprile
frase della po-
lude air epistola che
ammalato
tratteneva,
suis
di dubitarne
settcmbre o sui primi
Lettere,
aliundc
est,.sed etiam quanti
avvenne, e che Coluccio rimasc per lungo tempo privo di notizie deil' amico. Egli stesso, del resto, caduto
Mazzei,
si
de successibus
set
frequenza e la sicurezza relativa dellc
comunicazioni tra
gratiora °
'
ab eadem persona perceperis,
si
illa
protinus ex te scire.
deirepistola da
accusa ricevuta
Viterbo, non ricorda affatto quelle che il
Bruni
aveva precedentemente
gli
Dovremo
noi arguire da ci6
scrisse a
dirette ?
glio
che nemmeno in ottobre gli fossero pervenute ? La cosa 6 strana dav-
vano e n'ebbe in risposta una lettera con cui il Bruni facevagli parte della sua nomina a segretario apostolico. Cosi, per via inJirettn, il S. vcnne a saper ci6 che a cuore
di
sommamcnte
conoscere.
stavagli
Restituitosi
poco appresso a Firenze, egli decise dunque di scrivere all' amico per rallegrarsi
nuove
della s^ e
di
sua
elezione,
dargli
dolersi dell' inesplica-
bile taciturnita sua.
Tali in breve
circostanze di
accennate nella
fatto
prima che il S. airamico, dopoche questi
presente epistola,
abbia diretta
la
s'era allontanato, e per
Neppur codd.
quale
ci
lui.
sembra destino. Nei
che Thanno
seguita
essa e
sempre, da
quest' epistola pero
fosse subito inviata a
due
le
da
una
conservata, poscritta,
la
lascia intendere che nell' in-
tervallo di tenipo corso tra glio e r 8 ottobre, giorno
poscritta stessa
fu
in
22 lucui
la
acccnnate raprile,
piii
che, oltre le due gia
[1] e
(3
4
[2]), scritte nel-
Bruni,
del
nell' epistolario
ha pur ora riordinato il Luiso, noi rinveniamo ben altre cinque lettere mandate da Leonardo al S. tra quale
il
I'
luglio ed
qualcuna
di
il
settembre 1405
puo credersi
esse
e
;
se
scritta
spontaneamente, senza che Coluccio nulla avesse fatto )er provocarla (tale
sarebbe altre
il
caso per la 6 [5] e la 7 [5]);
invece sono vere e proprie
sposte a lettere del S.,
nosciamo
(cosi
la
5
ri-
che non co[4],
la
8 [6],
Forza t dunque concludere 9 [7]). che per un insieme di cause a noi la
ignote, la corrispondenza epistolare tra il
S.
ed
il
Bruni
sofTri
nel
del 1405 tale perturbamento, che
numero nazione
di lettere ;
sicche
non
corso
buon
arrivo a desti-
quante ce ne sono
lettera del
Bruni
pervenute non bastano a chiarire interamente la successione e 1' ordine
Or
quale
primitivo dell' interessante carteggio.
dettata,
aveva ricevuto certa
il
vero, tanto
esemplata dal Poggio.
Coluccio-
di
:
COLUCCIO SALUTATI.
DI
faciat
eventum
quoque animo
rei
scribimus nescio quam, ut
secum 5
enim que de nobis
liabent
dixerim, energiam et longe plura
ita
quam enuncient pleniusquc quam si ab aliis annotentur.
manu
de
afFerunt
de se sonant,
nec quanti solum,
susceperit;
sed cur tanti duxerit solet ostendi.
lOI
scribentium
sed expectabam ru- ma
fu la sua
vana
speranza.
sticus
quod
frater
nunquam
defluat amnis, qui
vix
cturus^').
enim balnearium iocorum
meus Guido de
Petrasancta
sit
suum alveum
quam
relatione,'
fecit^^),
motus
reli-
celeber
i
es, ut scriberes
Romana curia, imo Romani pontificis indulgentia, non, ut scribis, urbs Roma promoverit gradu; quem tanti facis, quod pene ... -nviueans optare cum leto liio nostro contubernio saltem diebus illis quali te
10
-11
1
•
1
1
J-
1
.
soioiareiazione da ser
mviatagli
ne"Jr1°sonazTvafse sifenfio,'adrr rag' fsTu^nzrone^^niia^s"*
grcteriaapostolioa,
ed
esprimere
brama
pauculis commut;isse.
ingens et ^
facere leticiam socialem. xT-1
forte •
1
maximum
quidem 1
•
j
•
1
Nil ego contulenm locundo letus aniico
15
profecto
berem
nobiscum
si
/
quidem ex
Guidone
ser
20 intellexistique iuges potationes D 1
quam
non dubbio del suo
(3;.
dies fuisses, scri-
aridas, torquentes, inextin-
sites
imo contiuue vexabamur;
nostras,
..... illas
(4).
plusquam Antonianas, ,
,
j
Donosas, quibus sitim vincere conabamur*-^;.
sed
Segnius
irritant
animos demissa per aures,
Q.uam que sunt
3. Ch.
omette plura
4.
R^ Ri halnearum
trasformato da Ri iii mi\as
ferimento a
relatio
12.
25. R^
23. i?^ dimisa
(2)
£
HoR. Ep.
questi,
R^ auferuinur
10.
in
II,
due volte pauculis
una
21.
il
noto
cui ved. le note all' ep. ;
19.
Per imo
quibus] R^ q"o
/?'
et
da uno ri-
che poi per
,
quoniam] Ri quam
22.
r Aretino, non a ser
11
lib. XIII III, 585. E da quanto aggiunge Coluccio riesce chiaro che
del
9.
R' Ri danno plus quam
42.
come avvcrtimmo,
Guido Manfredi da Pietrasanta, Lucca, per
dopo amnis pone
R'^
sibi
cancelliere di Paolo Guinigi, signore di
fluat
quem] Cosi icodd.: preferirei perb legger quam con
Ri omettono I,
R^ Ri
6.
Ri poi per iocoium da vestrarum
Cli ripelc
imo dd uno, corretto da Ri
(i) Cf.
tati
da inestingui-
sero'nd'beTAn tonio e Bonoso,
,
que
oculis subiecta fidelibus et
Ipse sibi tradit spectator,
25 7. Ch. vis
SerCuidogiife' noto come Coluccio e lui, tormen-
quoniam
vidisses,
si
iosabrigata;segno
dicis:
illud
guibiles inexhaustasque, quibus quotidie,
piusque
u
essersl
p'"-^
affctto d'amico.
Hos, Leonarde, dies numera meliore lapillo
audisti
tanti
'-'
more
N
semper memorabiles
illos
Persianum
tibi
signum
amicicie
Flacci de
di
trovato commisto alla gio'gi'
aveva
lui
risposto,
com'altri ritiene, bensi invecea Guido. (3)
Hor.
Sat.
v, 44.
I,
(4) Pers. Sai. II,
suona (^5)
i
;
il
testo
pero
Hunc, Macrine, diem &c. ». Non so bene a quale Antonio :
«
alluder voglia qui
il
S.
;
se a L.
An-
;
EPISTOLARIO
102
iit rna
come
le
slille
d'icqu* gelttte sui carboni U ravvivano.cosl il bere riaccendeva in loro la sele
luogo
in
di
scribit^');
illc
inquam, utrasque, iurares sitim sine
vidisses,
si
dubio superusse potatus
ingurgitationes nostras
et
;
que, sicut so-
quem
asperse carbonibus, vim ignis,
lent fabriles gutte, succcnsis
exagitant flatibus folles, intendere; sic in nobis siccas et adustas
spegnerla
vehementius accendebant, ut sitim, non vinum bibere
sites illas
videremur;* quove magis admirere sentientes ex potatione ipsius notabiliter sicchi poco nianc6
che
la lor
coorte gasse tuita
bacchica
non le
asciu-
boili
di
Garfagnana.
Ci6 nont strano quanto
potare
sitis,
incrementum, unicum
verebamur; nisique
scilicet,
solumque remedium
illud
fuisset iste
metus, exhau-
bibax nostra cohors totius Garfagnane doiia, Hcet undique
sisset
bacchata iugis feracissima
nec mirum.
Lyei^*\
sit
surgentes
chi sappia
enim
die ad phlegetonteas illas
aquas balneandi
mentum usque
submersi fervore,
vix sufferre quis valeat coquebamur^').
et licet exierius
e stratis bis in
sianoboUenii leacque volterrane, in cwi due volie al di
gratia
s'immergevano per medica prescrizio-
quantum
pergebamus;
e vestigioque
ne, I.
R' omette que dopo
Ri quodque
utr.
Ri potalum
2.
R' Garfagne
9.
Antonio preM. Antonio triumviro, di cui Cicerone biasim6 i corrotti costumi, ovvero al triuraviro stesso. In quant'a Bonoso, desso b il soldato spagnuolo tonio, cioe, fratello di C.
ma
per patria,
britanno d' origine, di
cui Aureliano
soleva dire
natus
« vivat,
est,
sed
:
«
4. A" incendere
non
ut bibat »
ut e
;
i
mirabili ai
Bagni
lunga
provinciale
Cf. Flavii
piccato.
cusii Firraus,
culus (i)
et
verso
il
mori
im-
Vopisci Syra-
Saturninus, Pro-
Bonosus,
HoR. Ep.
1°
egli
II,
cap.
XIV
sg.
180-.S2;
III,
raa
Possera,
fra
di
Rigacci
il ;
quale scorre
il
il
torrente
lagoni di Montecerboli
i
e quelli di Castelnuovo, sulla strada di
Massa
marittima,
quindici miglia da Volterra mettersi in dubbio,
;
giacchfe
a
non puo dell'
an-
coU ci ha serbato ricordo maestro Ugolino da Montecatini, data sua
che ve
testo da « aurera ».
sicch^
effetti,
Lucca ma che si tratti invece de' Bagni a Morba (« Bal« nea ad Morba ») siti in Val di Cecina, dove si disserra il vailone subalpens6
terno, lungo
da Probo,
A" quone
(3) Coluccio non s'e curato di nominare codeste acque, delle quali descrive con tant' allegra compiacenza
che salito ad alto grado nella milizia, procIam6 imperatore a Colonia si Agrippina 1' anno 280. Vinto dopo lotta
6.
R' eum per enim e poi phegetont.
II.
tore e di
nel
1'
aveva anch' esso accompa-
Verg. Aen. III, 125. La fama della Garfagnana per ci6 che
gnato, nel suo libro gia da noi ricor-
concerne
cialihus (cf. lib. XI, ep. xvii
(2) Cf.
gneti
all'
ubertosita
ancora viva.
fe
de' suoi
vino
;
vi-
Coluccio non
doveva essere senza esperienza di
in fatto
nelle Letkre gia citate di
L.^po Mazzei, ed. Guasti, n. lix
;
Ser
I,
76,
troviamricordoch' egli volevadcl 1394 comprarne a Carmignano, e per ci6 s'
5
sitis
era rivolto a Leonardo, fratello
ser Lapo.
di
dato
De
hahieis
Discorrendo niinose e
nnnerulibtis
contado Volterrano, «
et
artifi-
III, 393).
acque
difatti delle
solforose,
;
allu-
zampillanti ei
nel
cosi scrive
:
Sunt primo multa balnea distantia
« a civitate
per .xvi. milliaria in loco
multum
ego iam ad
«
« cessi «
sterili.
cum homine, quem
omnes
fere dilexi,
illa
ac-
ultra alios
Coluccio de
Sti-
10
COLUCCIO SALUTATI.
DI
madesceremus humore,
salutifero
ad redundantes
desiccabamur
caloris
adustoque pulmone crcscente cupidine
interius,
mox
tamen
vi
'
103
frigoris et
copbsa-
raente,
humoris,
potationes preparabamur accendebamurque,
illas
sudando
ad suavitatem illam bibitionum avidissimc redituri.
*^'
frTbicchirrr"
nec scio
5 quid magis versaretur inter potationem et sitim, necessitas, an voluptas; utraque quidem duarum illarum vernacula de siti bibendi
bibendo vero mulcebris suavitas oriebatur.
necessitas, de
hec ha-
Ma
sia
fine
al
discorrere di bere.
quod rerum genus, cum mo-
ctenus atque satis de potationibus.
dum omnem
R' pergebamus
3.
passum
transierit, vix 4.
R' Ri omeltono
Ch. hibitionem
illam
dava di nuovo an voluptas, che fu cancellato.
gnano, noviter laureato, cancellario
«
« florentino.
ista
balnea sunt niultum
bene ordinata per nostros dominos Florentinos de consilio et ordine
« «
magistri
egregii
« doctoris
Cliristo-
de se finem
est
9.
Dopo
7.
necess.
R'
R' omne
« tino in diocesi
« dit,
fieri.
procedatur
Vulterrana, ut expe»
Arch.
;
Firenze,Prot'i'. n.84, c.
i7giugno 1394,
c.
104
di
loOA
e
Stato in cf.
^,85,
Cosi iBagni,
B.
ch' erano miracolosi per
i
dolori alle
«
phori Georgii, mei fratris charissimi,
giunture e la podagra, ebbero sui primi
«
medici florentini(*), qui proillo com-
del Q.uattrocento
«
muni
sperita
iam auctoritatem
magnifico
« habuit
ad
«
conatus
«
famam
ordinanda
illa
multum et
«Morbo»; di
Pavia
Pl.
LXXIII,
vocantur cod.
488,
c.
52,
Bagni
i
dell'
est
et
balneis dare
illis
al
Universitaria
50 b; cod. Laur. c. 26 A e cf cod.
387 a; Bandini, Ragiosopra un^ opera non piu stamp.
Ricc. 878,
nam
c.
U. da
M.,
p.
23.
documenti
I
mdcclxxxix,
Vinegia,
di
dell'
Archivio
di
Stato di Firenze confermano quanto scrive
m. UgoHno
cure spese
delle
dal
stati
Morba,
essi
comune
ch'
di
in
quasi
recb
mezzo
alle quali
viaggi fatti in divcrse scana, ed.
parti della
Firenze, mdcclxix,
11,
ToIII,
Castelnuovo, F. Lamotte riallaccib
dentro
le
sparse vene minerali e
le polle
tutelare
i
balneorum iam pluribus aninceptorum pro communi Floren-
« fitiorum
377-
Targioni-Tozzetti, che si nel Settecento, non
visitarU
a
le
a. 1
ad perfectionera integram hedi-
II, r-
il
;
Q.uesta con-
di
mura per
(*) Intorno a lui si di Firen^e,
nuovo
sgorgavano polle limpidissime pur sempre e caldissime: cf. Reh-;^. d' alc.
392
^ion.
par
di
388
1' ;
;
dello Studio
secolo stesso
per due secoH
cose dur6
scorse che rovine, in
gnanti dalle insidie de' predoni, che non mancavano ne'dintorni e nel 1393, 20 giugno, eleggevan degli ufficiah,
« nis
il
restaurati
completo abbandono.
dizione di
gere
« ut
;
nel 1477, caddero poi nel Cinquecento
ba-
di
mezzo
a
furono negletti
avevano acqui-
Volterra
avevano racchiuse
un recinto
Ma
circa.
Solo nel 1830, Seguendo istruzioni d' un dottor Giovannelli
dai Fiorentini per dare riputazione ai
Bagni a
un periodo di proche dur6 cinquant' anni alPin-
vegga Gherardi, par.
I,
pp,
5/fl(a/«
166, 169
sgg.
le
assai frequentate.
di
I,
fece risor-
squallide terme, oggi ancora
223
Morbo
in
;
Cf. Repetti, Di-
C. Matteucci, / Bagfii Gior)i.
tosc.
di scien^emi-
211; L, Marieni, Acque minerali in Geogr. medica dell' Italia, Milano, 1870, p. 394; P. Schivardi, Guida descritt. e medica alJe acque miner. ed ai bagni d' Italia, 4' ed., Midiche,
I,
;
lano, 1895,
p.
270
sg.
ro4
RlngraiU i
lori
gli
alii
Quod autem
Leo-
nar Jo>l'avcr Jifeio Henigra' i:oniro nio-
venti che 1' indui sero a scriverc su!lo sciinia ad Innocenzo Vll, affrontandone il corruc-
E P
te
quam unde
te fecisse et illiusce
rei
cunspectio non conceperit
omnis
Nunc autem,
tularsi della scelta
da
lui
fatta.
si
sue
et sanctitatis
cir-
vana tamque ridicula cogi-
meum
qua
ut ad principium
assumptionem tuam, sed
beres
sanctitas sua
qua
forsitan insurrexerit, abole-
redeam, expectavi quod
adhuc
frustra; ut
principis
scri-
nesciam qua
quidera rerum
principia
benivolentia
utaris; quid
etiam
novitaie et insolentia
mecum bonum
cogito
quod do-
esse
mino nostro scribam gratulerque de promotione tua paucisque lebratum laudibus te sue beatitudini recommendem. feci
rem
in
copiam videbis
cuius
;
videris
esse tuam<^').
hoc brevi-
de presentando
et
vale,
ut
facies
undecimo
Florentie,
feHx.
,
poi le sue ricopiate
Post hec
20 habui tuas, quas Poggius noster, ut arbitror,
litteras
dalPoggio.alquale risponderd
I.
R' Ri omettono
R' Ri omettono
2,.
Ri
sum respondeboque non
debitor
cui
rescripsit^'»);
Ri mir.
1-2.
te
vei
7.
Cli forsan
et
II
Luiso, op.
cit. p.
18,
ha cre-
duto di rinvenir in queste parole un' allusione a
non
« tizia del S., (c
present6
« del
al
so qual
con
cui
cominendaLeonarJo si
«
pontefice e alla risposta
Bruni agli invidiosi
».
NuUa
di
Coluccio non scrisse per il Bruni ad Innocenzo VII altra commendatizia mai da quella in fuori, che forma ci6
r
mordent. potationem (sic)
n. R' Ri omettono
se
17.
ut in-
acriter,
2.
R'
R' processit
laudis
18.
R'
facias
(i)
;
ep.
XVI del presente
libro.
Q.ui egli
allude invece con coperte parole
al-
sma
;
che a cagione della H-
epistola
berta dignitosa del linguaggio e
1'
a-
perto richiamo alle promesse fatte e
non mantenute, a molti in
come
era tornata sgradita
Roma, dicemmo (p.
corte di
or ora
e
certo,
non medesimo. S. non aveva 44),
tropp' accetta al Migliorati (2)
Come
si
vede,
il
ricevuto veruna delle lettere sin allora direttegli dal Bruni.
(3)
AUude
air epistola
ad
Inno-
papa. per persuaderlo a ricorrere alla
cenzo VII, che e la xvi di questo libro. (4) Cf. le note all' ep. xvii di que-
via della cessione per troncare lo sci-
sto libro, p. 113 sgg.
r ep.
viiii di
15
ce-
kalendas sextihs. lettere
10
autem hoc cum voles forteque cum
facies
expertissimos premunt*^^^.
loquio
£bbe
5
videret
fronte, quibus fautoribus, quibus otiam se obicientibus quibusque
poteris. tenzionediscrivcre papaper congra-
utinam
mc tam
opinio,
habeas quidque speres.
al
noniine gratias ago; nec miror do-
(').
condicionibus eniersisti;
e gli esprirae Tin-
processerit nosti, scio officiosis-
cuperemque quod animum
vidissetque, ut retur
apostolico, duolsi di non aver su dt essa verun particolare,
TOLARIO
mini nostri cltmentiam defuisse.
tasse!
Riiornando alrelezione di Leonardo in segretario
S
respondisse scrlbis mirantibus mordentibusque
procurationem illam,
sime
I
questo libro, diretta
al
COLUCCIO SALUTATI
DI
vexit, sed
quod
ita,
105
parcius male dicere; nec voluntatem
discat
nonacremente.ma in sifTatta guisa
reputct rationem discatque iuvcnis parcere i i
sed ad litteras
seni<^').
i^
rediens tuas, gaudeo te egritudinis molestia liberatum(^).
propediem respondebo
ad cetera
Florentie, octavo octobris,
^^\
levargiiia di tornare
"Go"de
XV.
Ad Innocenzo VII W. 2b; R',
c.
c.
Ambros. B, 116
a;
I
TiNi EpistolarimfaDuliariiim I,
2.
c.
2a;
iuv. disc.
3.
5,
Ri
11),
lihri,
Arretini
L.
Epistol. Jainil.
culto da lui professato al
il
trarca, rispose
Cf.
(2)
note
le
Pe-
con altrettanta
difatti
vivaciti nelPep. xviiii
questo libro.
di
all'
xvii,
ep.
gia
rammentata. (3) Probabilmente alle critiche che r Aretino gli aveva rivohe riguardo air uso di due nomi, fatto da lui nelr ep. XVII &c. (4) Niun'altra per
a (A); Leomardi Arredi
Firenze, OiiaHroccnt.
mcccclxxxxv (Am-
libri,
Ch. omelle tuas
(i) Al Poggio, chc r aveva vivacemente attaccato in codest' epistola
per
sup., c. 43
mcccclxxii (Naz.
fermo
dir
potrebbe
si
testamento letterario
il
ne moltiplicarono
S.; le copie se
del
rapidamente, alla
per consacrarla infine
e
immortalita,
Bruni medesimo,
il
giunto alFapice della gloria,
memore che da
stati
tanto agevolati
appa-
le
recchiava grazioso luogo tra prie lettere,
le
pro-
essa erano
gli inizi
della car-
Cosi avvenne che repistola
riera sua.
presente ad Innocenzo VII
si
sottraesse
onde furono ravvolte
a queiroscurita,
tra le epi-
tutte le sue consorelle, continuasse a
stole private del S. raggiunse la cele-
correre manoscritta nelle sillogi quat-
brita e la diffusione ottenuta dalla pre-
trocentine, salisse sugli ultimi del se-
sente
revole favore.
narra
godette di
niun'altra
;
Letta,
Leonardo
ep, iii;
I,
4
tefice, cui
piii
du-
secondoch^
stesso (Epist.
ci
lib. I,
sg.), in
presenza del pon-
facevan
corona cardinali,
prelati, gentiluomini, essa
consegui un
colo XV con le epistole del Bruni
r onore
al-
ritrovasse
e
ancora nel Cinquecento chi torn6 a quale
riprodurla
sante
documento
per la storia e per
intereslettera-
la
tura.
Eravamo
successo straordinario, di cui agevole riesce intendere oggi ancora le cause;
stampa,
della
se
dapprima
riraasti
esitanti
convenisse o no riprodurre in calce
Taffetto quasi paterno del maestro ve-
alla presente le varie lezioni di tutti
nerando per
i
il
geniale discepolo vi
si
disposa difatti troppo altamente alTirrefrenabiie
sete
di
scienza, ond' era
divorato Coluccio, perche non ne
manesse acceso d'entusiasmo
ri-
quell'e-
codici che la racchiudono, e de' quali
nelle lunghe nostre ricerche
avere
contezza.
non
difficolta
buon ordine
Ma
lieve
potemmo
a tacere di
le varianti
tina di codici, ci distolse dal
r impresa
del prossimo Rinascimento. tutta ritalia colta
bagliori
Bentosto
conobbe questo che
Coluccio Salutali, IV.
mole
di
il
pensiero
critico
in
d'una sessan-
apparivano fulgenti
i
della
schierare
letto uditorio, agli occhi del quale gia in cielo
as-
di saperio
irTilcrivCe^^tra breve.
[Ch,
da
vogiia all
che
apparato,
tentare
da tanta
non
rebbe avvantaggiato per nulla
si il
sa-
testo
io6
E P
brosian. S.
R,
Q_.
III,
O
S r
I
L A R
A
Braidense
5;
O
I
XIII,
L,
2B;
}8), c.
Z'ilettum, 1574, pp. p.
Fabricii
202;
MucccLviii, par.
ep.
I,
I,
Epistolae
Fondanum
principum, reiitm publicarum ac sapimt. viror., Venetiis, apuJ
208-10; Eaedem, Argentinae, apud Zetznerum, 1593, Biblioth.
mediae
lut.
Mehus,
269-70;
par.
atqiu infimae
Florentiac,
aetalis,
xxx, pp. 148-50; Rigacci,
ep.
I,
5
pp. 5-7.J
11,
Domino
pape.
Firenre, 6 agosto 140;.
b incerto se rallegrarsi coUa san(itd Jel ponietice o con LeonarJo delU nomina di costui
m
Escio cui magis gratuler, sanctissime in Christo pater
N' mine,
vere successor Petri uniceque
tucue sauctitati an
filio
et tlo-
vicarie liiesu Christi,
quem
tuo dilecto Leonardo Aretino,
in
'
segretario apo-
stolico
Cosi R' Ri
7.
Leonardi Aretini
Ch nomino summc)
;
Ep
,•
pontifici
,
A
Colucius ad papam pro commendatione
Linus Colutius Saluiatus Innocentio papac
Colucius Salutatus Post humilem recommendationem
La
donde Me, che pero legge oscula in R'
ChA,
si
F Innocentio
Fe
saluta^ione riferila da
rinvien pero in molli codd. e
;
pedum opuscula
et
Me,
papae Linus
beatorum
[sicj
sebbeiie
.
non appaia
netiepistolario del Bruni; e siccome etsa
risponde perfeltamente alle constietudini stilistiche del S., cosi la crederei autentica e derivata dall' esemplare stesso spedito al pontejice. petuto. ter
8.
A gratulor et] A Me ac
Colucciano, nella
il
8-9.
10.
quale
genuinita
Ep a
ci
sua
sanctissime
-
H.
Me
R' Ri Ep ontettono tuo
/Itueve
viene offerto
unicamente
R' da
Escio(sic)
gratul. r/-
Christi sostituiscono seinplicemente beatissime pa-
da
Bruni,
/1 filio
tuo Leon. Ar. dillecto
quale volle
il
nella
inserirla
sua silloge, facendo uno strappo alla
come haosservato
due mss. Ch ed R'. Di questi soli adunque ci parve prezzo dell' opera tener conto; ch^ se a loro a^^giungemmo poi A, ci6 t; dipeso dal fatto che esso presenta i segni d'una recen-
miscelianee
sione letteraria per Teta a cui risale
d'umanisti, dove Tepistola nostra
non priva d'importanza. Registrammo invece le varie lezioni delle stampe
legge, noi
:
cronologia, cit.
lib.
I; e
piu
lungo discorso.
subito
p. 6,
di
Luiso, 11
demmo
De' rimanenti, versi
di
piii
prose
e
vide la luce nel n. 4 del BuUetlino
Bruni, che sono senza vaiore); vale
rist. Sior. Ital. p. 96, n.
a
dire, oltreche
lezione
quelle
di
Ri e Me,
del Fabricio, che rappre-
si
un elenco nella Rela^ione suW Epistolario di C. 5., che gia
(escluse le edizioni delle Epistolae del
la
del
reputo inutile tener
essi
i
il
dopo Tep.
op.
ad
continuando
ora
avvenuto
e
ci
1 5 3
ma
;
nelle
1
del-
888
indagini,
quel primo
fare a
di
dal
senta non sappianio quale ms., e soprat-
indice aggiunte parecchie.
tutto quella delle Episiolae principum,
durremo pertanto qui, dividendo codd. in due gruppi, quelli appartenenti a
frutto della revisione del testo
ciano eseguita a mezzo
da un umanista
il
11
Coluc-
secolo xvi
quale non trovava
evidentemente abbastanza ciceroniano latino del vecchio cancelliere.
il
Ho detto
sopra che la presente
si rin-
viene in una sessantina di mss. trenta
almeno
mescolata
alle
tra
questi
lettere
di
la
Or
recano
Leonardo
Lo
riproi
biblioteche
Pl.XCinf. c.
13, c.
Firenze:
27a;PI.
XC
41 a; Magl. VIII, 10, 1440,
XXXIX, c.
italiane, cioe, e gli
L Italiani.
nieri:
9,
86,
227A; 1200,
tic.
Lat. 5167,
2992,
c.
c.
c.
c.
62 b;
143
30 b; Corsin. 33
sup. 55, c.
157A;
Ricc. 407,
Roma: Va-
B.
91 a;
stra-
Laur.
Vat. Ottobon.
E
27, c. 134 a.
10
COLUCCIO SALUTATI,
DI
tuum
a secretis noviter ascivisti.
non
et industrios
contigerint vel dominis c
semper pluribus
est,
non quod
quoniam quotquot
liaberes, sed
quorum manibus
aliis, in
letor igitur
egeretis.
contigisse
excellentem
litteris,
eloquentia singularem, latinis
clarum,
scientia
gualeveramentegli taceva mestieri
peritum non mediocriter grecis, quodque super
giovane d'anni, vigoroso di corpo,
est,
integra fide et singulari bonitate prestantcm.
10 de quibus quidem omnibus,
ego
perceperis,
verax
tibi
tere
latine,
cum enim
sum.
totum conversatione
me
domestica michi dederit, totum agnosco totumque discussi nec aliquo tanto tempore
potest in 15
nobis consuetudo
cum
fuit, et
ego suarum rerum
esset et
Ep nuper
I.
de cunctis que componerem iudex
giung. viros
contigerit
debeam, contigisse
laetari
£p
8-9.
a super
fortasse perceperas
-
existo
<4
tibi
A a
^.
cunctis]
A dopo
ramus
aggiunge
Ep
huiusmodi virum
14.
contractis
^
16-17.
:
cl.
XI, 80,
164
c.
B;
Poi: cod. 49 della Comunale di Belluno, c. 56 a; cod. 528 c.
6
B.
dell' Universitaria di
cod. 35 c.
60
della
B,
cod. H, VI,
signori
c.
Padova,
Seminario
del
2
c.
;
Comunale
Siena,
Me
13.
A omette
verax
et fidel.]
ipsum
Ep
verus
12-13. £jp
A
per dederit da deperii
tanto
15.
A
nob. fuit eius (sic)
Ep dexerim
F exacueF dopo diK.
r epistola nostra
leggevasi
sicut ferrum ferro
A/eom.
/1
6.Ep non med. lo-ii./l
9. £;? singulare
ipse]
Ep ag-
Est igitur
:
17. exerceb.]
facile
et
Venezia Marc. Lat. XI, loi,
- accesserit xo-
induslres
Fquidem
5.igitur]
ipsum accepissem
aggiunge attermebamurve
exeTceb.
A
grecis sostituisce sed et grecis
-
addixerit
milii
tibi
3.
letor - servitorem sostituiscono
peritum
iJp iamd.
12.
omette discussi, segnando lacuna. consuet.
parole
alle
sauct. tua
prec. sos///t^Ascowo in primis nobile
sostituiscono
dederit
Ep a
Ep
2.
Dopo ego Ep F Me agf;iungono tamen
11.
sum]
-
sicuti
dixerim ex hoc dulci
facile
Ep
Ri qualis
5-6.
per iuvenem danno florentem
a convers.
nec
;
Equidem un nuovo periodo/
Ri
4.
et fidissimus
nos mutuo,
arbiter versa vice,
stituiscono talem familiarem delegeris
eruditum
studiosa
et
Ri confriunge laetor atla proposi^ione preceJente e segna un piinto dopo
di esso iniiiando con
quod maxime
continua
latuisse.
ferrum acuitur, exercebamus
ferro
26
15 b.
Guidi
c.
Palermo,
c.
D, 71 185 a;
deUa Comunale
A
Volterra in casa
esisteva
;
Padova,
di
cod. Z, Q.Q., di
65 b
di
opuscoli
a c. 144 b (cf. de'
Biscioni e
niana, sia poi
e lat.
di
Monaco
pure nel se-
cod. c.
letter.
giunte
del
non sappiamo che ne
;
II. Cod. lat. 5535, S344, c. 109 della Reale cod. Misc. 225, c. 41 e
66 della Bodlejana
C.
208
le
avvenuto.
3
c.
con
del Bottari, ms. in Corsi-
III, 65);
c.
360,
altri
A
CiNELLi, Notiiie
Tosc.
scrill.
i
colo XVIII un codicetto, dove tra
non
mediocre nellegreclie, e, ci6 die piii importa,
fedele e
oltre
ogni
dire.
pleraque videas et omnia forte
licet
et fidelissimus testis
iandiu recepissem in filium et ipse se
ipsum
eloquente,
dotto,
eccellente nelle let-
buono
omnia preciosum
;
boni
tibi
talem tue beatitudini servitorem, etate iuvenem, corpore validum, aspectu gratum,
II pontefice acquista un servo
orbis terrarum
exulto
et
quod
et exulto,
servitor accesserit, quali tua sanctitas indigebat;
tibi talis
bonos
equidem
letor
107
b.
della
Comunale
d' di
Oxford
;
Lione,
Ben pu6 farsene garante egli che lo tiene in conto di figliuolo, ha avuto consuetudine famillare seco per anni,
comuni
gli
studi,
sicche entrambi a vicenda si perfezionarono e s'erudirono per siSatta guisa
io8
I-
P
I
S
TOLA
H
I
O
neU'oaesto contubernio da divcnir
et
volta a volta maesiri e scolari a si
tanien eruditior evasit, ut fateri oporteat niutuo nos nobis fuisse
stessi.
Gran perdita 1> sua, pcrdita irrepa-
non aver piCi vicino raniico; rabile
honesto contubernio
nostrum plus profecerit; uterquc
uter
vicissim discipulos et magistros.
scriberem, nimis
commotus sum,
amborum
re
quorum memoria dum hec
CLim
me
sentiam
maxima quidem
lique presidio destitutum.
cunque
in
consentiret
e
ben giusto
che
al proprio vantagglo ci preterisca quellodeliaChiesa.
hec
tuo quidcm
satis;
moda
posthabere
comodo
a
quo discam.
mea
honori suo
ct
decet
di
e
suppUca
lodi
papa
a favorirlo anciie in riguardo a lui
verumloquor.
vicario
clementie
quamobrera hortor
humanitati carus
et
meritis honores suis, qui vix
cognitum honorasti.
che l'ama svisceratamente e considereri onorato si stesso ogni qual-
in ipso,
volta udrii esaltato l'amico.
eum
honoraveris, honoratum.
meis
et
quid fides et devotio
1-2.
tiam]
beo]
Ep
F
aUorum uterque 3.
A
suffragiis
- evasit sostituisce
4.-5.
Ep
pro
me quidem reputabo, sicut
spero quidem sine
satis.
benignitate tua et virtute sua gratiam uterque tam. ob id erud. est effectus
magistros vicissimque discipulos
senserim
tantoque
A che
quod] Ep Ri quem
habeam
hec
et
sit <^^\
fueris,
quibus quic-
accedat supplico.
cum plusquam dimidium anime mee
A ad
fuisse nob.
mea meretur
Christi
quod tue
opto,
et
eum, cum cxpertus
sit et
6. dci
hec[)
Ri hoc
Me tenebamus quod reca
in
2.
£;j nos
Fminus senA non h. haetiam] quem
4. nimis] 7.
nec h.]
margine
al'
8. A Ep R' honore decet] Ep omelte ; F da ei A per a quo discam da quod adiscam 1. Fo/«f//e virum - ma10. lamque] F Tamen Ep omettono pro conclus. Ep debeo 12. et integ. cond. el] A integreque coiid. ac gnis fidelem] Ri facilem Ep alle stesse mentis] Ri meriti quid loquor] Ep quod loparole sostituiscono et innocentissimum F ometle verum R' quani ob h. quod] quar et quod] A quodque 13. Ep da vera Ep ut 14-15. Ep rimaneggiano qui pro fondamente il testo- hnm. iucundus sit et charus, eum cum expertus fueris multis maximisque honoribus cumulabis, omettendo pro - hono16. et] A atque 15-18. Alla proposi' rasti 14. F omette cum 15. qui] A quem Xione quibus - honoratum Ep sostituiscono cuius laudi quicquid fides mea et propensio animi lllud etiam Beatitudinem tuam meminisse velim, cum in Leonardo dimipotest, accedant. dium animae meae sit, quibuscumque honoribus eum affeceris, me iisdem auctum existimaturum 16. meretur] A valet ; ed in margine al' meretur 8. A spero - reperturum (p. rog, r. I) Ep sostituiscono quest' altro periodo con cui iepistola si chiude: spero tamen iilum 1
1
nec mea nec aliorum commendatione tuae
initurum.
satis virtute
(i) Si confrontino queste dichiara-
che
gratiam sanctitatis
Vale.
zioni con quelle esplicite
sua et benignitate tua
il
non meno
cordiali ed
S. faceva pochi
mesi
dopo
a
Leonardo
stesso nell' ep. xxi
del presente libro, p. 155. (2) Cf.
HoR. Od.
I,
10
fidelem
quod
scio quid loquor et
et integre conditionis et mentis. il
inco-
revertatur
habes virum aptissimum rebus magnis, virum
oratio.
sed
(').
lamque ad Leonardum nostrum pro conclusione Rinnova le Leonardo,
5
nunc
tenebamur.
auctoritas
autem nec habeo quod doceam nec etiam roa
socio ta-
tali
certitudine de qua-
iii,
8.
15
COLUCCIO SALUTATI.
DI
meritis debitam in
suis
honore vero suo
et quia talis sibi contigit
imo debet quicunque
summum, 5
mente
fit,
sua videre scientiam, quod
pro meritis honoratam,
displicuisse
10 epistola
ego vererer,
et
me
lesum a
le
nec humihtatis enim nec benignitatis
tuam celsitudinem I.
meritis suis
3.
statu] /J' state
F omette
ait
8.
oculo e dopo cr^r^tuiig-e
Ri
/i/
\inule per slaiu
cia
K'
verere
sit
te]
ipse
a»;(!;iunge allei7idica^ioni del i;iorno e del
HoR.
(i) Cf.
Sat.
LMngegnoso
(2)
corse qui
maligne
effetto,
ricevuta
la
VI,
il
ri-
ponte-
silenr.io clie,
dopo
Bruni,
angustiato, sorti
giacch^ poco dopo aver
presente,
InnocenzoVII
in-
vi6 al Nostro una iunga lettera, in cui 1'
assicurava della sua benevolenza e
della sua fiducia, e pure ringraziandolo
buona dolcemente
dello zelo da lui mostrato per la
rimproverava
causa, gli
d'aver
prestato
soverchia
fede
alle
menzognere profferte di Benedetto XIII (cf.
4.
12.
2.
9. C/;
scisnia gli sia tornata sgradita,
nichil
te
non
F Mc
putant
F benignitas
F Me
autem
humilem
/^/
\q.A
Fometle'\\\& x-i,.
Me
sibi
/?zsuspendat
6.
nmelte
mese quella pure delV anno Florentie
la data.
.viii.
Id.'
nota
I
a p. 66
di
questo vol.).
Finiva annunciandogli d'aver dato incarico al Vergerio (entrato allor
al-
di
confutare
per pro-
prio conto talune asserzioni discutibili della lettera sua.
Q.uesta scrittura po-
lemica del letterato capodistriano non ci
h pervenuta, ne forse
ei
la
con-
dusse mai a fine per la inattesa morte del Salutati; 1'
epistola
ma
ben
ci
rimane invece
pontificia, uscita
essa
pur
penna del Vergerio, che nessuno ha saputo snidare sin qui, nascosta com'e tra le lettere di Pietro Paolo e presentata dal poco accorto editore dalla
di esse
quale frammento d'un'orazione
diretta in
nome
del papa aH'iinpera-
Sigismondo! Abbiarao creduto dunque opportuno di ristamparla, collazionata sui codd.ove si legge, come Append. XXI. tore
al
parcere vel levit^r
vero]
mitem]
lora in curia)
5.
riferitegli dal
teneva alquanto
pieno
I,
espediente, cui
S. per indurre
il
rompere quel
le ciarle
lo
eum
Chiede infine
putare.
quod
aliquo
1405.
sextil.'
fice a
prima
illa
pontefice di volcre scrivendogli smentire la diceria che l'epistola sua sulla coniposizionedello
nisi
in
esset
honoratum
/1
FA/e
tibi
Florentie, octavo idus sextilis.
offendenti*^^).
Frarissime
R^ verererer
vereor
A
F
A
me
sunt qui putent
quod
;
respondendo suasi michi
talis
mente.
gratulor tota
ait ('),
et probitate
pater sanctissime.
Vale,
ossequio.
neminem
prestantem, quique
intelligentiaque
spero quidem virtute tua
rarissimum
dominus, qualem potest,
Leonardo poi nonavrebbe potuto desiJerare un signore piii degno di onoranza e di
conspicuum, natura mitem, munificentia
adunco, ut Flaccus
naso suspendit
pro
reperturum.
servire maioribus se disponit, optare, statu
benignitate
largifluum,
tue sanctitatis oculis
109
c
EPISTOLARIO
110
XVI.
A [Ch,
c.
Iacopo Angeli da Scarperia
a; R',
5
c.
b; Rigacci, par.
I
('>.
ep. vi, pp. 9-11.]
I,
Amico innominato. Firenze, II
agosio 1405.
Da
karissime.
"'iLi
fida
fonte inecce
pibile apprese
• essenao -
che vacante il ,
-
1
cium
a secretis, cui '
fniter tuus ct
stluco*orrtenmo
vacaret
offi-
Leonardus Aretinus noster, socius tuus '
quam coniunctionem
;
cum
relatione percepi quod,
super
omnes nexus
et
vincula
et
dal Bnini,
4. Cosi
Ch R'
Ki.
Se a Coluccio, secondoch^
(i)
cercato di provare test^
Tepistola che, poco dopo
s'
(cf. p.
ggsgg.),
non erano
sui primi d'ottobre
peranco
pervenute
le
due
lettcre del Bruai, in
dopo avere commendatizia per
agosto,
rizzo al S. {Epist.
lasciando questo, certo
sorta tra lui e rAngeli per
cepito ed attuato
apostolico,
segre-
il
come mai
pote
desso Tii agosto essere gi^ cosi mi-
retto
nutamente informato della faccenda da risolversi ad indirizzare a lacopo
presente airAretino
Angeli e
la
presente
?
A
siffatto
dubbio
come
agevole ovviare chi consideri
troppi amici e corrispondentl contasse a quei
tempi
Roma
(il
il
Nostro
Poggio,
in
innanzi
contegno,
gli
suo poco cor-
il
insieme farne
mentre
mura
di
tefice,
giudic6 inutile consegnare Tal-
11
recapitare la lettera al pon-
poscia al S.
non rammentare
se
non
perche potesse rimanere molto
a lungo air oscuro d'avvenimenti che,
venivano da
tutti
giudicati per lui interessantissimi.
Del
ove
resto,
s'
altri,
esamini
il
Bruni,
die pre-
si
tutto,
tra airAngeli, per evitare,
interessanti per
il
la-
uso
corte di
Vergerio, Bernardo da Moglio, Fran-
questi),
la
epi-
quell'
Ed
piacesse.
in seguito a ci6,
cesco da Fiano, Marco da Castiglione aretino, per
all'
Innocenzo VII,
sciandolo arbitro di
che meglio
t che, con-
Coluccio invib
ad
stola diretta
Ma
ep. iii). si
disegno di rim-
il
proverare airAngeli
di
pontefice, indi-
il
lib. I,
cui questi mettevalo a parte della gara
tariato
meta
la
ricevuto, cio^, la
contenuto di
come
nota 2 a
(cf,
p.
1
1
scrisse
della
1
un fuoco gia spento. Si pu6 dunque tenere per sicuro che TAngeli non lesse mai presente), di riattizzare
cotest' epistola. Coluccio pero, quantunque fuor di dubbio approvasse la condotta prudente di Leonardo, non
quest' epistola, risultera evidente che
voUe che
donde Coluccio attinge le sue informazioni, non sono le lettere Leo-
duta, e r inseri ugualmente nel solito
i
fonti
nardesche.
r ufHcio
di
Egli vi afferma difatti che
segretario prima
altri era stato offerto
che
airAngeli,
il
ad qual
non aveva voluto saperne; or questa diceria era stata implicitamente smentita
nella prima sua lettera dal Bruni,
che nella
si
affrett6 poi a dichiararla falsa
maniera
piii
categorica in quel-
la
sua lettera andasse per-
copialettere;
nome
dicazione: « la
salvoche
soppresse
deirAngeli, sostituendovi
I'
il
in-
Amico innominato», sotto Ch e Ri, e vide poi
quale pass6 in
la luce
per cura di Ri, che non curo
di chiarire chi
Primo
a svelare
I'
il
Innominato segreto fu
si
il
fosse.
Mehus,
Leon. Dathi... Epistolae XXXIII, Florentiae, mdccxliii, p.
lxxx
sgg.
5
COLUCCIO SALUTATI.
DI
dulcissimam arbitror; studiorum i
et sicut te
decuit, requisitus.
summi
hinc Leonardus iussu Ch R' Ri omettono
2.
Bruni: ved.
p.
112,
Non veggo
(i)
nora tentato fosse
di
preest
£.'
questa probabibiienle
che alcuno abbia
mettere
si-
sodo ne chi
in
I.eonardo cra
i
ma non
tenui certo,
potrebbe
si
purtroppo
sciogHere,
facili a
perche
supporre,
organizzazione
sull'
cancelleria apostolica durante
Innocenzo VII
di
il
della
breve
fanno
ci
fetto quelle esatte notizie
che
lungo pontificato d'Urbano VI
di-
edito dair
Erler
per
il
(cf. lib.
XIII, ep. xviii;
Forse non poca luce avreb-
665).
gia rammentati, di P. (v, p. 43 di
troiio papale,
Inno-
cenzo VII trovb quasi certamente
in-
due vecchi curiali: Francesco da Montepulciano (per cui v. le note questo libro,
Francesco da Lancenigo. str'avviso, e
il
che Leonardo nel
1405.
demmo non il
si
posto fu
Infatti,
(lib.
centemente da G. Celidonio, Di alc. VII &c. in Ras-
falti risguard. Innocenxp seo;na
Abriq\ese,
IV, 1900,
a.
162 sgg.,
p.
che Bartolomeo, vescovo
k detto
di
Valva, e Giacomo, vescovo d'AquiIa,
comparvero dinanzi presenza altri
«
«
pontefice
in
venerabilium dni Francisci de
«
Montepolitiano
dni
et
Leonardi de
secretariorum dni pape In-
nocentii VII », In
al
testimoni, e tra gli
vari
di
« Aretio
quanto
13 aprile
il
1406.
agli obblighi inerenti alla
come
carica, considerata
rilevantis-
sima, tanto che Innocenzo VII poteva dire di essa al
ep. 1;
di
p.
3
sg.)
Ora,
e
I,
e
gli
solenni emanati controfirmarli,
dal
46.
stione di ci6: « Litteras
enim modo faciendum michi visum iam sopita et obli-
«
come
« est, ut simultas
Trevigiano abbandonasse
la
vita,
auteni tuas,
quarum exemplum ad me misisti, reddendas esse non censui. nuUo
bench^,
pur tuttavia e certo che nel 1402 te-
riferire
della let-
tera di L, Bruni al Nostro, ov' t que-
«
sg.),
deiropera
qui testualmente la chiusa
a coprire
279
II,
stati
Marini,
Degli archiatri pontif.
quest'u!timo
III,
fossero Cf.
invitato
X, ep. xiiii;
pontefice e nel
quando
(2) Ci par prezzo
ma det-
documenti
altri
ricopiati dagli scrittori.
«
sappia con precisione quando
lib. I,
eran molti e vari,
2), essi
tare le lettere
a no-
ve-
(Bkuni, Ep.
fl;igitare »
consistevano ejsenzialmente nel
segretari apo-
stolici,
di
d' al-
annos
hanno concesso di cominceremo dalFosservare
I
E
suo.
ufficio
1'
tronde in un documento illustrato re-
«
sediati nella carica di
airep.
dal
rilevata
»
«
ci
al
imper/e^ione
foret
M. Baumgarten
non fossero rimasti Obbhgati sul bel principio interrotti. quindi ad appagarci del poco che le
che, salendo
cumque
'^^^;
Bruni: « officio magnumpondusmagnamquedignitatem inesse nec litteras modo verum etiam
questo vol.), se per cagioni
nostre ricerche
est, ut
«
gli
a noi sconosciute
stabilire,
Florentinos, ut
studi,
proposito
bero fornito in
1'«
neva ancora
offre, a
cagione d'esempio, WLiber cancellariae
III,
omnes
pontificis vocaretur
chiamato a coprire 1' ufficio ne quali veramente fossero i doveri e vantaggi che quest'ufficio gli conferiva chi lo dividesse; problemi x\t con
regno
ante
semper humilem inambitiosumque
stato
come
et
emulus,
et
7iota.
curiale di cui
il
nostrorum sectator
procurationem hanc penitus recusasti; quo factum
gessisti,
j
omnes
tu fuisti super
^^\'
preest r
III
« vioni
tradita
«
etiam quod
«
eum
ante
« profecto
refricaretur in principio
omnes
.
.
.
illud
scripsisti,
fuisse
postulatum,
caret veritate.
nunquam
i^=°p° ''"vitato ad assumcrlo, nspose
'onse^uenla'"'^^ ^"Aiu^uffiao Leo-
;
EPISTOLARIO
112
Seppe dipiCi che, giunto a Roma il Bruni, cgli si ac-
improvvsamente delU brama cese lii
occupare
ca
la
rici pur tesii ricusata, e tentd
ogni
honorabiliter et gratiose reccptus,
nem
accciisus, factus
procurare.
giis
amoris pro
varie scuse
scusare deliberazione dt presa di entrar in gara col Brvini,
in certitudi-
somno,
ambitionem
in
rccusavcras, competitor,
dominorum amicorumquc
totum hoc intensioni
potes, video,
suffra-
dilcctionis et
5
a tue urbanitatis crimine removere.
idque plane
crederem; non enim ab amicicie cultu tuisque moribus ab-
tibi
la
qucm
spcm, sed
intercedentium ascribere, qui solcant et nolentibus
te
tamque rem hanc ma come
in
ignorantibus amicis esse de amicorum honoribus curiosi, to-
et
lui
de gradu,
ei
cepistique rccusatam dignitatem
via per ottenetla.
Di tal coniegno aJdursi possono
es
non
velut expcrrectus
otHcii prelibati, tu,
horreret.
sed,
cum
quo principum
dominus noster Innocentius
recepisset
Gallie litteras
dicacissimas et varia
a nescio
10
continentes,
accetlatido di scri-
vere a concorrenza
con
questi
sposta
Berry
al
la
duca
commisit Leonardo responsionem (').
tu similiter dictande respon-
ri-
di
cum quod quidem cum
sionis officium assumpsisti, velut
ipso, ludis olympicis,
rethorica certaturus.
scircs
?
sum, nec per debuisti.
5.
facere ncc iussum etiam a
te
iste
8.
«
enim; hoc ego eKploratissimum ha-
« corrigas;
beo; postulatus autpetitus autrequi-
« est
fuit,
postulationem
nisi forte
«
vocat quorundam amicorum suorum
«
exhortationes, ut
« vellet. « rent, «
cum
qui
paulo
sam
post
declaratum
omnino
obtinere potuerit,
est,
amicos pe-
ipse per se ac per
« tens, liichil «
eum locum petere tamen quantura erra-
praeter vale
repul-
Non
».
e qui fuori di proposito avvertire
questa chiusa, da noi riportata si
legge neiI'edizione del Mehus,
6, in taluni codici
che
autunno del 1405 (secondoche tra poco diremo) da Leonardo contro Alla parola « patefactum » Coluccio. (che sta in luogo del « declaratum » vulgata) tengono dietro
c.
148 b; cod. Marc. Lat.
c.
165 A. (i)
(Ep.
Come Leonardo lib.
quella
I,
ep.
lettera
II
;
4)
difatti
XI, 80,
cl.
si
ci attesta
trattava dl
a
Roma
cedere
Inno-
ad
indirizzata
cenzo VII dal duca Giovanni per indurlo
di
Berry
che
papato,
il
H,
Siena,
di
stesso
I,
(sic)
cod.
;
maestro Giovanni Arnaldi.
concepita
irritazione
imperfectam ac
male ornatam. vale » VI, 30 della Comunale «
E/?. I,
vedesi sostituita da
evi-
constructionemetiam.quae
in initio ut
rec6 a
nell'
della
argumentum
come
un' altra, dovuta senza dubbio alTin-
comprensibile
suscipere
Ch responsum
Ri inurbanitatis
«
« situs
Leonardo commis-
domino tuo
labor et ista certatio manifcstum
R' Ri intensione
de
sul principio
del
1405 Essa si
rinviene impressa tra ahri documenti
concernenti allo scisma
in
Martene-
DuRAND,
Veier. script. et tnon.
colhciio,
Parisiis,
.
.
.
ampl.
mdccxxxhi, VII, tiene immediatamente
695 sgg. e le appresso,cc. 702-70 5, la rispostascritta ;
dal Bruni a
non
e poi
nome
n6 sotto
del pontefice, il
che
rispetto della
haec
sostanza ne sotto quello della forma
omittamus.
tu autem, si vera scri-
quella gran cosa che volle farla cre-
« bere curas,
istam partem epistolae
queste scortesi espressioni «
:
« at
dere, scrivendo al S.,
il
suo autore.
15
COLUCCIO SALUTATI.
DI
probatio densque •
II3
cuncta non sensisse solummodo, scd con-
est te
'^
hunc
sensisse, sed voluisse; et
fusione dedecoreque fratris
a secretis
amici
et
gradum
nonnisi con-
te
quod minime
tui,
Q.uesf »«0 fa moltotortoaUAn?'•'•
decuit,
exoptasse.
Quod ^-
c
J
carissime
profecto,' r
graviter admiror et doleo;' nec o
fili, '
video quod ex bono potuerit fundamento procedere.
enim
....
^
malum
ambitio,
Iioc
sed tolerabile,
fuit,
.
.
j-
•
1
gravissimum
levolentia,
10
non
sm autem ma-
summa
mutuo
sitis
cupio quod,
concordia.
quod invicem vos
fratres,
unus alterum laudet, alterum extollat; testimonium 15
quod
nolite pati
tibus gloriosi, c '
si
volueritis
quotque pravi.
invidi
20 scurareque tu vale,
cum
;
alteri virtutis
ametis. bonitatis
et
potestis esse vestris virtu-
•
invicem vos fovere.
vos
ipsi
mutuo vos
verum, quia bonitati tue pauca
memor
utrique sim pater,
colatis, diligatis,
omnis subiacet; habet enim hec
virtus
subsit ratio, excusari
=?''
^i si
''"sl^o sprond ad
uzu^nl^^n^miiri grave, ma non intoUerabUe. Senza scusa e invece se la maievolenza Tindusse a tenere simiie con-
tire 'fe°brut*te"i!oci
to""mostra°ndo"si
Bruni;*""^°
insolentia, velut rubigine fer-
ambo
rum, amicicia obducatur vestra.
cui
•
•
I
'',*
coutimini vobis invicem, conversemini simul,
ferat.
mutuo;
conferatis
•
cupio quod hec vera non sint et quod inter te et
possit.
illura sit
cum nuUa
quod,
et
si
•
11
,
.
movit
grave.
licet
lorsan mvidia, gravius et reprenensione dignum.
...
si
^.'^'
stupisce forte e
mei.
invidiam,'
scitis
quot sunt
tot hostes
soio cosi entrambi congiuntipotranno sfidare rinvidia.u
malvagita, e giun^°"° ^'°'
^g^o*
celebrare ob-
potestis
sufficiunt,
finem faciam.
Florentie, tertio idus sextilis.
XVII.
A Leonardo [Ch,
Bruni 6
c.
<^'^.
B.]
Leonardo Aretino.
25
Firenze,
LiNUS
Colucius Salutatus Leonardo Ceccho Aretino
summi pon_
bene
postquam * *
a secretis salutem dicit.
tificis
est et
michi bene
est.
•
«ovembre 1405.
E
lieto
infirmabaris etenim et ego o languori
p*''^"
buona
1-3.
R' omette probatio
mutando cioe
core
;
non
sint vera
19.
da per gratiam due (i)
meno
La
lotta
confusione
;
Ri per rimediare scrisse
in pro dedecore il dedecoreque del testo.
7.
R' Ri omettono que dopo quot e Ch omette
il
:
evincensque pro dede-
si"]
Ch sed
secondo vos
10.
R^ Ri
27. Cod.
volte bene est
che
ferveva,
coperta, tra Innocenzo Coluccio Salutati, IV.
piii o VII ed
i
Romani,
i
quali,
morto
il
sa-
fiero
macelli, ond' erano state distrutte
8
Tola
itornato in salute.
Oeii' infermiti
sua assai ciava,
-
di
_
per Dei gratiam " •
tibi
^
si
cruc-
.
EPISTOL ARIO
114
non gii che dubiU(se della fermezla del ei Bruni e dei luo disprezzo per
U
morte;
tuo gravi mentis egritudine respondebam, non
animo
j^j^
metu mortis anxium cogitarem "
vel
occupatio non virorum qui militant intellectui e 1' autonomia popolari, avevano rialzato la testa e rivendicati ad uno ad uno, protetti da re LaJisIao,
liberta
i
loro antichi
diritti,
proruppe
sima guerra, dopoche cedere,
di
rifiutb
in aspris-
papa, stanco
sudditi,
fattisi
posscsso di Ponte
il
Esasperati dalla ripulsa, onde
Molle.
vedean forse loro che
riconfermati
Orsini
1'
li
sprovveduta,
alla
il
ai
troppo imperiosi,
i
i
sospetti
potesse cogliere
Romani
decisero
impadron'rsi colla forza del ponte,
di
e la notte dall'
i
quod
agosto diedero
al 2
forza dentro
te prostra-
enim
est
: '
et eternitati vivunt,
dopo
palazzo, e
il
averli
spogliati ed uccisi pressoch6 tutti (un
Giovanni Calvi,
solo,
strage),
alla
sulla pubblica
par
gettb
li
via.
II
sfuggisse
dalle
finestre
truce
delitto,
non appena conosciuto, fe' insorgere tutta Roma. E la rivolta apparve minacciosa tanto, che
corte
la
sbi-
senno: non si vide altra via di salvezza che la fuga non fosse e la sera stessa, mentre alle porte della citta Leonina gi^ ruggiva gottiia perde
il
:
furiosa la moltitudine, Innocenzo
r assaito alla torre che lo difendeva.
sette cardinali e tutta la curia
E
pazzamente
gia, sopraffatte le milizie pontificie,
talis
con
correva
alla volta di Sutri,
d'onde
stavano per entrarvi, quando Taccor-
r 8 agosto partiva per Viterbo e quivi,
rere di nuovi rinforzi dalla citta Leo-
rassicurato,
nina, ruppe
Costretti
d'
a ritirarsi, attesero furibondi a prepa-
d'
loro disegni.
i
mentre dall'altro canto truppe del papa, accampate a S. Pie-
rar la riscossa, le
tro,
apprestavano
s'
nuovi
Cosi corsero
assalti.
dal due al tra
respingere
a
cinque agosto
tie giorni,
ne' quali
;
preparativi di battaglia dovettero
i
tuttavia trovar di pace, se
il
luogo delle
trattative
6 agosto un' ambasceria
Romani, formata da quattro
dei
tadini della
piii
antica nobilta,
cit-
da due
de' sette « gubernatores libertatis «
i
publicae
Romanorum
rei-
un imbus-
»,
solatore, un caporione, un dottore di
un notaio ed alquant'altre per-
leggi,
sone, la
si
rec6
al
Vaticano per definire
controversia del Ponte
MoUe
Ma
stabilire la concordia.
ecco,
tre la comitiva, licenziatasi tefice,
ritornava verso
nicolense, per « la
S.
Lungara Spirito,
»,
la
il
assalirla
nepote
ri-
men-
dal pon-
ponte Gia-
via che ora dicesi
accanto
sgherri capitanata gliorati,
il
e
al
palazzo
mano
una
da Ludovico di
di
di
Mi-
Innocenzo VII,
che, agguantatine dodici,
li
trasse a
GiORGi,
I.
int.
posava.
fonti,
altri
il
1882, V,
Innocm^o VII
e
in Studi
di
docum.
P.
.
ro-
Rom.
165 sgg., e
delitto
il
e
.
citladini
considerazioni
recenti
M.
Saha Giaffri
undici
in Archivio della Soc.
storia patria,
L.
tacere
lavoro
Cf.,
Relai- di
alla uccis. di
mani &c.
a
magistrale
di le
Brand,
di suo Siipote di storia e di-
1900, XXI, lyg sgg. Leonardo Bruni fu travolto come suoi nella disorgli altri compagni
ritto,
dinata partenza; egli era stato spettatore,
non
se
strage compiuta
della
dal Migliorati, delle prime conseguenze di essa;
tornando dalla
ticano, per
poco,
6
il
citta in
agosto,
Vanon
cadendo vittima Gia lievemente febbricitante prima che i fatti ora narrati s' accompissero, appena giunto a Viterbo venne sorpreso da aveva perduto del
furor
la vita,
della
una violentissima afflisse
plebe.
febbre, la quale lo
senza tregua per venti giorni
continui (Luiso, op.
Ed
a rendere
stato,
piili
concorrevano
riori; la
cit.
ep. 10, p. 10).
intollerabile
mancanza
le
il
suo
condizioni este-
di medici, di
far-
;
COLUCCIO SALUTATI
DI
sed mortuorum, de quibus inquit Veritas
mortuos suos
mortuis siquidem
('\
sepelire est,
non
in eternitatis
am-
metuenda mors
istis
iam pedem
qui fide viva meritisque virtutis
illis
mortuos
sinite
:
"5 temer difatti di morire t sentlmento indegno di chi vive secondo lo spirito;
bitum posuere quique non solum spe vivunt sed iam quodam c
modo ritas,
re participant
sic
mori.
non pendere; sed cogitabam
humane
10 sclent infirmi
istis
eram ergo de
metu vacuum ex
te
enim
sicut
prelucet cla-
obscuritas ante oculos
illis
mortem nuncians.
satur, alteram
speque certa alii
nunquam
que vitam spondet,
bono animo
omnino quibus labascunt
iliis
multis carere subsidiis, quibus
tc
non solum quan-
condicione
fragilitatis
te
obver-
ma
perch6 lo sapeva privo di moht tra sussidi che valgono a lenire le i
malattie.
doque, sed plurimum indigere.
non
comitatus; sed vere, sicut
et frequentia
horrendus
ille
tumultus, qui
me
scribis,
locus insolens
Ripensava alla poverti del luogo,
deterrebat etiam urbicus letifer
carensque necessariis deterrebat. et
deerat, arbitror, iocunditas
totamque curiam ex Urbe pre-
te
comraozione
alla
dal Bruni
ij
quem putabam metu, consternatione rerumque novitate non animum tuum solum, sed corpus etiam perturbasse verebarque simul hec cum incomoditatibus et periculis vie losed Deo gratias; tu morbo et cique concepti morbi causam esse. cipitem dedit,
ego simul egritudine, qua moleste ferebam
non
corpore,
si
5.
quid enim
vera sunt que scribis, egrotabas. Cod. proluc.
che
dell'amico.
Ma
meno un po' di
nem-
sue soflferenze:
le
vino,
una melagranata...
Sicch^, a mala pena ristabilito,
malanno
af-
conto
frett6 a scrivere al S. per dargli
del
s'
toccatogli, sicuro di esser
sinceramente compatito da
come
lui
teriali
che fossero,
amici
il
S. esigeva dagli
fermezza
pari
d'
commoverlo, vero
I'
irritarono
sconvenienti
con
trattarlo
blanda
bile, di fargli la predica.
creduto
Ep.
lib.
bene I,
sopprimerla
ep. x;
Egli difatti calcoli.
stesso piu tardi ha
I,
(cf.
per6
era sbagliato ne'suoi
si
Avvezzo
a trattar
sfe
mede-
sinio senza riguardo veruno, a soste-
nere con costanza non
che stoica
tutti
i
all'
meno
o ma-
al
;
ch^
la
sua, irresisti-
Mal
gliene
lettera, capitata
cattivo punto, provoc6 tale e tanto
in
Leonardo da
una
ispirargli
replica addirittura ingiusta e maligna.
Ma di
cristiana
dolori, morali
inclinazione
incolse per6
dispetto in
19-20).
par-
amorevolezza,
non perch^ Leonardo
forse
gli
senno di lant'uomo: sicch^, rispondendogli colla presente, in luogo di cedette
possediamo,
:
gravita,
alla
da un padre, una lettera che, disgraziatamente,
Le
animo.
querele del Bruni dunque in luogo di
per ci6 vedansi
questo libro, (i) Cf.
«
s.
le
note alFep. xxi
147 sgg. Luc. IX, 60: « sine p.
mortui sepeliant mortuos suos
».
ut
dall'epistola
sua ora arguisce che Leonardo era
ammalato mente che^ di
forsepi\i
corpo.
machi: Viterbo, impoverita dalle lunghe guerre, non ofFriva nulla che sollevar potesse
provata tumulti roe dubitava da tutto ci6
fosser state accresciute le sofferenze
di
4. Cod. uiuut
i
mani;
valere, liberati
verum, ut ex epistola tua concipio, longe plus animo
20 sumus.
quam
te
per
;
;
EPISTOL ARIO
II^
EgU fatti
li
duole diaver
non
di
ritrovalo in Vicer-
bo verun aliro meche certo Ebreo non fosse, meglio capace di
dico
avvelenare chenon di guarirc:
altrul
affiJare
fatte
la
sua
quo verbis
vita.
nemo
medicina didicerat
me
ais,
quod
utar tuis;
medicus
quis,
;
noD volle a mani sif-
sicche ei
quid conquereris,
te gravabat,
« ci6 che sa
:
un roedico
come s'am-
mazzino
gli infer-
mi, pu6, evitando di curarli, lasciarli
nolui;
si
si
medici novit
nunquam gnoscat
videtur in
dabit
quesiione di dosi.
arbitror,
venenum
cina
dire
chi pu6 con certezza poi
sele medicine gio-
vino o danneggi-
me quidem
si
nonne
sic
facciano male. Se fan bene h un di
si
gli
michi
dixi,
esse
nam primum
et etiam,
si
equo
plus
aliquaado prosit, quod in aliquo semper ledat,
quod non
est plus utiHtatis afFerat
ledat;
quam
secundum 20 detrimenti?
salutifere, medicinas,
non solum non absolute bona, sed nec
etiam qualem habere
nos antea
concludam dissimum
et
est
de medicinis
si
istis
dolebamus?
meam
quod omnino sperandum non
hoc
sic
est
quod
sepe quidem et mul-
sit.
fefellit.
reh'qua que subinfers accedamus.
nichil vini in tota
ut super
tam medicos quam egrotos istarum rerum
ac etiam multos
Sed ad
et
sententiam habeas, optan- 25
quod non noceant, expectandum vero
eventus expectationem lagna pure di iion aver trovatoin tutta la citti vino che
summe
desiderata vaHtudo est
tum Ma Leonardo
custo-
illis
dosim debitara immoderate tran-
pruicipalius optare convenit
vero quod prosit; hoc
iuvent,
piCi.
ab
nam, cum omnis medi-
prosit.
o quotiens post sumptas, que credebantur
La sola cosa che si pu6 sperare prendenJole, 6 che non
Deus quod
postquam sumpseris medicinam, quod omnino 15 utpote que
sit,
sed dic,
quod secundum
creditur autem
vel sicuti virus officiat vel occidat
sierit
velit
bona, que, quod
non noceat; alterum vero, quod
non sumitur, E
nisi
illa
deinde, sicut scribis, 30
urbe inveniri poterat, quod leve esset atque
conferisse
subasprum; omnia enim cruda,
I.
Cod. conquerens
forse graviter e nec
viiol
5.
istar.
•
prudentemente
io /10 introdotto
rerum
prepotentia,
fumantia,
gravia.
Si sarebbe tentati d' introdurre dopo graviter un egrotum
qui significare
dopo sed, che
28-29. Cod. da
5
medicus quam qui mala co- 10
optabile, vel proderunt vel,
istis
optandum nistrano agli ammalati non sono veleni i piii i i.
pharmaca
non nocebunt.
creditur,
i
medicamenta.
lctifera
et
erat,
medicus pocula quibus homines
ille
eruditior michi contingat
non
dierit,
huic,
per tormenta
compelli.
necantur, quid in eo peritie ulterius requirebas?
campare.
Del resto o ri> medi chesi sommi-
quam
mortem
ad
in-
qui nichil in arte
enim moriendum
natura potius duce migrare e vita prestabat
carissime Leonarde,
primo quidem,
posset?
te iuvare
quibus poculis homines necarentur.
nisi
levissimi et ignavissimi Scberza intorno
nichil erat in istac urbe
quendam Hcbreum,
preter
committere
graviter
quod
nisi
fefellit;
•
?
23. Cod. omette
.'
ma
non dopo solum
come necessari al senso, che altrimenti non corre.
le
parole event. expect. son aggiunte da me.
DICOLUCCIOSALUTATI. querebam punicorum mnlorum siiccum, quo
vini loco solent uti
cgrotantes; nichil etiam huius reperiri quibat.
confectiones nulle
•!•immunde, Ji^
1.1 ^j cederent, dure,
•r-i r artincibus coniecte; zuchari
,.
non bonis
•
\
mahs
a
vetustum
L
utpote ex rebus
msulse,
erant que calci
5
I17
squalidum; hoc
•
summa mopia uUo
tantum quod
erat
cernebatur.
postque, ne totum rescribam, sed breviter
et
•]
•
est sine
et id
;ion'°folrero"'vec! chie,
muffite,
im-
monde; poco zucchero e quel poco suntio e sporco:
nitore;
cuncta
complectar, quasi per contentionem enumerans, dicis hec omnia Florentie abundare.
de nostre urbis sufficientia, abundantia
et
modo contendam;
et copiainsufficientiaque civitatis Viterbii nullo
omni quidem tempore, sed hac temper r 1
10 verissima quidem sunt. T
qua
state precipue,
bellis diu effi^rbuit illa pars
,
.
Viterbii _v
indiga semper fuit
deliciarum
•
•
que dexte-
Etrurie,
Certo viterbo e stata
sempre spo-
fonfortareirvfta*
fluminis infra Perusiam adiacet, mediterranea 0^^^^°
ram ripam Tiberini civitas istec
^
p^renze^^abbilliV"°'
•
•
• 1
sed per
•^'^.
•
'^'^
Ma sta in ci6 forse la feliciti ?
immortahs Dei maiestatem estne municipibus civitatum opulen15
tium beatitudo
bonum
potestne tantum et tale
}
quod tantum non consentiunt
ruptibihbus inveniri.^
scio
quodque mirabihus
volunt etiam Epicurii feUcitatem in his non
est,
.
.
.
20 dinem, quam gregationem
;
,
voluptate, hcet
ista
secundum
etiam
eos
ista
obnixe contra contendunt Stoici; consequens
bonum possessorem earum non
faciant,
^-
dem
in
E th
sit
i
verum
cis sententia
est
et
Aristotelis quiu
tibi
hec hactenus reliquisse.
3.
17.
insulse] Cod. insule
7.
unum
ut
et
ut
so-
che ho
tolto.
Cod. nolunt
(i)
Coluccio parlava per esperienza
propria,
avendo
trascorsi sei
Viterbo (dairaprile
al
mesi
a
settembre 1369),
quando stava ai servigi di papa Urbano V: cf. lib.I,ep.xiii; 1,91; la corte
anche la
ed
allora aveva
molto
sofferto per
deficienza delle cose piu necessarie i
;
Ligni de' curiali saliron tant' alto
da provocar (2)
'"j'^''^
?
da scri-
^«^^"«i '^''^
"'""'-
secundum
de populo, sed
Do-po enum. cod. da
Cod. enumeras
dal
lasciarsi
'"f''" tal segno
quod posthac ••
30 hominem, sed ut virum; non ut
Leonardonondoveva
debent,
volo quidem audire videreque te loqui non * ^
ut facias oro.
te
^
occidisse prorsus hec pathica debesque
rationem vivere loquique
='•
quod
quorsum
sed transisse
"^^).
"e^i^^nr fquantun1"^ "^* coloro in parte si discostassero) i Peripateti-
con-
et
egrotantes sanitatem, mendicantes
vero divitias estimare felicitatem
imo iam pridem
reri-
sarono"g°rsto^c"e
inter bona, Hcet
numerare.
non admiror.
id
•
T-i
beatitu-
temporaUa;
'
duxit passio, Leonarde? r '
Stoici;
,.
quodammodo perficere bonorum omnium redundantiam
velit
diffiniunt
ut
m .
consistere; sicut nec btoici consentiunt
pateticorum humanitas
25
rebus cor-
in
la bile del Petrarca.
Aristot. Eth. Nicom.
I,
iv, 3.
Noncadapiuin tale errore: si
m
'^^^^
mo-
avvenire un vero.
EPISTOLARIO
ii8
phum Ei don Joveva penlare illo zucchero, il vino, alle mele^ranate,
non
;
vellem quidem
subiciunt rationi.
non de
voluntatem sequuntur,
qui
ut
morbum
soUicitum, sed
fragilitatis
nam,
Malandux
ut noster
humane, sed ultime in
non de zucharo,
illum,
non de medicis
noii de malis granatis,
vinis,
voluntatem
sed qui
Bucolicis
salutis
fecisse
te
admonuisse.
nostris inquit:
5
Esse deos sani miserasque incumbere nobis
Nescimus mortes, sed tandem credimus ma
soUevar
1'
telletto ad alte
ditazioni
in-
me-
predi-
,
sporsi occorrendo a ben morire.
Certoeinonpensa che raniico abbia voluto entrare
nel gregge di Epicuro;
hoc audire vellem
et
sitione
Deo
unquam
composuisti.
te
nec oportebat
torum.
iste
stata
prr
lui
ottimo pretesto a celebrar
di
nuovo
la patria, gii
tata in
esse,
summum
non hominum
coUapsum quod
ista
didicisti
quidem Cice-
disputationem, qui arcte tenent accurateque
non
^^\
bonum, omnia
sed ea
sentires;
diffinire
vocem
esal-
ad incomoda, quibus Viterbium
degens
Fiorentie
quanto chirius
caruisses.
incolens
affectus es,
lentissimo I.
il
quod tanto vehementius
et
effecisti
adeo 20
Cod. omette qui innan\i a voluntat.
7.
posteris edidisti
Cod. credimur
13.
lucu-
stilo (''),
te
non
Cod. dd in rasura
secondo d di deditum
(i)
Ecco un
altro
a quello
gia
citato
frammento da
del
aggiuiigere
xv
nell' ep.
« afficerer erga corporis voluptates »
Ep.
del
VI; II, loi. Entrambi probabilmente appartennero ad una stessa
ecloga, giacche cosi in quello in questo ricorre
il
tico personaggio, « lificato
(2)
come
E
dell'
Malandux
venerando
si
hinc
»,
(4) urbis,
iden-
STiDE,
qua-
di
quasi
ipse
Zeno aut Diogenes esset, me ut insanum lacerare coepit, quod videlicet
del
I,
iii,
14.
Laudatio Florentinae panegirico
Panatinaico
che ad
AriBruni aveva dettato in onor Firenze, mentr' ivi ancor si trovava; d'
il
e la cui
Niccoli
alla
celebre
il
;
20.
Allude
imitazione
lagna che Coluccio « aboccasione,
p.
come
».
difatti nell' epistola al
Leonardo « repta
«
nome
cit.
(3) Cic. Parad.
lib.
«
quam
ornatissima oratio,
non presentibus solum, sed
Bucolicon Colucciano
«
quibusque
in patrie laudes versabaris; celebrationi cuius
quod copiosa
15
videbam
te referre
vexabare,
una orna-
tissima orazione.
pe-
erat michi suspitio te taliter
pa-
ragonata alla ricchezza di Firenze,
10
respondere: scio te nec Democritum vivere nec Aristippum nec
cudum
sia
sunt honeste meditationes egro-
per antipophoram questioni tacite
te quasi
defendunt voluptatem esse
mastima che Tino-
ingra-
de exitu cogitasti qualique dispo-
sequi totum ventri deditum Epicurum^^^
ronem nostrum eorum
pia di Vitcrbo
morbum, cum
ex te scire quali mente
vesceret, tolerabas; an
egri(').
pubblicazione
avvenne
sol-
tanto neirestate del 1405 (cf. Kirner, Della Laud. urb. Flor. di L. 5.,
Livorno, 1889, p. 6 sg.), se la opifin qui tenuta da mohi eruditi e
nione
fondata.
Diversamente per6 giudica
il
COLUCCIO SALUTATI.
DI
ubicunque
potuisti satiare, quin etiam,
Sed, ut ad
quod i 5
veniam,
alia
d,
nimis enim celcbre
ad gloriam, gaudeo quod et michi;
tibi sit
faraosum
et
quod predicer
est,
timeo tamen quod, cura
habuisse.
quam
cognoverintque
eat sic sensisse
....
per
valeas,
te
.
...
;
tum paulo 1.
^
m .
loquendum
occurreret,
cum •
•
etenim rae
scis
1
,
te
^
,
componerem ludex
cum
,
:
nos rautuo,
vice,
sicuti
per
polf^^suTgH^par =°s» <*«?"»
di
nso.
tei^erechefquandt rrnn"o'°
megUo^^o
scolaro, finiranno per non aver piii stima del maestro.
quid
cura ad .
j
de cunctis
,^1
Gli rammenta a proposito quei
che scrisse al papa sui loro letterari esercizi.
.
,
ego suarura rerum
esset et
stato
d esser
1
.
15 que
»
multotiens
•
scripsisse,
hec verba
.
.
nam
convertatur.
sentiam,
fuit,
•
^
ante testatus sura.
j
aiium de
.
.
nommis
et
de conversatione mutua, que nobis ^
.,.,.,. glorie ducitur, m
j
quodque quod nunc michi
dmiinutionem mee estmiationis 1
eos non
vales,
sicut
che
raolti Leonardo fannogran merito
tales discipulos
viresque tuas experti fue-
te
L'udire
tribui scribis
per multos annos
te
equidem gaudeo quod
rint
ordiaris.
quod tantum michi
risi
commendationum tuarum sit in ore cunmeura discipulum extitisset^'). quod
partibus in primis ^ i
ctorum
dederit occasio, quasi
se
propositum
nichil dixeris, velut ex integro idera
II9
arbiter versa
ferrura ferro acuitur, exercebaraus
nec
;
dixerim ex hoc dulci et honesto contubernio uter nostrum
facile
uterque taraen eruditior evasit, ut
plus profecerit.
mutuo nos nobis
fateri
fuisse vicissim discipulos et magistros
me satis. Quod autem rpredicas ^-
oporteat
sed
^^\
20 hec de
domicihum eaque
hanc urbem studiorum humanitatis esse
ceteras
omnes
reHquisse,sine cunctatione fateor et
25
Poggium hinc '->'-'
nos humanitatis
enim
nunquid ipse ^/.N
tali
.
smt^*''.
Lviso,
te,
domos apud r
deficere raichi videntur
aliquos
fecistis.
esset^');
Comm,
Racc. di studi
... huius
Firenze, 1901,
p.
ad A. D' Ancona,
Sj sgg
,
che siima
la
Laudalio gii divulgata nel 1400.
Questa dichiarazione non si nell' epistola di Leonardo, cui allude qui il Nostro (ved. Ep. lib. I, (i)
rinviene
satis
...
ep.
iii;
I,
.
,
4-6: Luiso, op.
satis .
quam cit.
vix
p.
6);
dai rimaneggia-
fu sottoposta
dalTA.
ep.xvdi questo lib. p. 107 sg. Per Roberto Rossi ved. hb. VI,
(2) Cf.
(4)
;
II,
174.
Vanni
di
Poggio
^''l-Angeii
^^"*'°° '?""'••
n
vuotoch'essi
maH^^^nri" Vuol'
menti cui Tepistola
(3)
prevedeche le cosemuteranno as-
compertum habeo
mancanza dipendera
ep. xi
"*
lasciano e tale che
precipitationem video et
la
^"^'
oper
Vannes de Montecucculo
.
rei
a una htt. di L.Bruni in
crii. ded.
nectamen
ruine nosterque
mgens enim
novistis,' indulgeret O
sicut
rei,'
su rirenze,
["ibiraie,"^"'
lacobum
instituebatis preceptis, aliquos vero invitabatis exemplis nique
ramque navaret, actum .„
doleoque
esse;
postquam discessionem
noster Robertus Rossus huic
30
verum
enim
abisse;' nimis
artes,
civitates velut sordidas
Approva quamo ei dice
Montecucculo
!
Ecco
,
de'Rossi'nequeUo Vanni da Mon-
di
tecuccoio.
:
120
Nerpur Cicerone virrebbe
a
H P
nostcr Ciccro sublevafet.
S r
O
scio
porre
c!fe*'incomVr'"*
tum
Fiovolessero
ta!°a'Srsc'ien!t po-
uii
I
O
tamen quod divina sunt
ducunt
dulcesque nimis
tum
hanc deplorare
pemiciosis et ^
•
•
i
rlorentie, octavo idus
i
libet
quod enim inquit T T
applicant voluptatibus. ' '
5 -*
digna
dici potest:
sunt que meliora velint; quod enim volunt efficiunt r-i
elo-
omnia sinistrorsum
cupiditates
Scneca Fabius, de Florentinorum ingeniis
'^'^
hic in-
*
sed, heu!, iacturam
virtutis.
Hbido
avaritia, Eppuresei
L A R
g^nia siquc colcrentur evaderent in niirabile speciraen quentie
reniini
1
vale.
('^.
•
novembns.
XVIII.
A
GiORGio
Di
Facino S tella da Genova W. [Ch,
c.
Georgio Firenze,
29 novembre 140;.
Dopo scritto
avergli
quanto
flt ri-
g^nfdrGenova,°gii torn6 a menie clie ii Boccaccio ne aveva toccato, sulla autorita di Paoio - •PerueinO; luo so dei De genea lcgta deorum che trascrive
P
OSTQ.UAM
1
scripsi,
tibi
.
mc
4a] Stelle.
.
quc reUta sunt ab ahis .
.
sum patrem
meum Boccacium, poetice illuminatorem et principem, genealogia deorum incidenter super hoc aUquid
De
libris
'
i
i
15
.
quia nescio
recitari;
,
,
quid etuim in memoria versabatur, tandem recordatus '
,
talibus potest argui,
,,.....
<
....
amice karissime,
origine vestre nobilissime
enim ratione de
legisse; nichil
scd solum possunt
frater et
vir insignis,
memineram super
quid quantumque
civitatis
10
tetigisse.
ex quo querens repperi Hbro septimo capitulo quadragesimo primo, 20 de Phetonte agitur, ultima
ubi ibi
quidem
refert
un personaggio del di
cui,
Paulum Perusinum, tutto sconosciuto,
cosa bizzarra, non ricorre mai
nome nt sotto la penna del Bruni ne sotto quella del Poggio ne d' alcun il
altro fiorentino del
tempo.
Ridotti a
«
ad
lohannes
gio
identificarlo
Laurensis
rammenta
morte
come sigli,
»,
con quel che il Pog-
tanto nQlVOraiione
del Niccoli
in
quanto nelle Face^ie,
scolaro preferito di Luigi Mar-
insieme
al
Niccoli ed.al Rossi.
quod querebam.
ut Boccacii verbis utar, se-
dove per6 molt' a torto dentificare
il
si
propone
d'i-
discepolo di fra Luigi con
quel Lorenzo
di
Giovanni da Pisa,
che lesse per alcuni anni
la
Comedia
dantesca nello Studio fiorentino.
formular una congettura, noi saremrao inclinati
parte,
capituli
(i) I,
Cf
F.
M. Q.UINTIL.
Instit.
or.
X,
131. (2) Richiesto da Giorgio
nuove notizie per Popera gliele
Stella di
sua,
porge con quest'epistoIa
il
S.
com-
pletando in pari tempo quanto sulle varie tradizioni concernenti alle ori-
Genova, gia aveva esposto
Cf. C. Casari, 'Nolixie intorno a Luigi
gini di
Marsili, Lovere, Filippi, 1900, p. 71 sg.,
discusso nell' ep. xiii di questo libro.
e
COLUCCIO SALUTATI.
DI
cundum
quem Eustachium, quod, regnante
nescio
Assyrios, Eridanus, qui et Phethon solis egyptii
suorum, duce
copia
Nilo,
devenit
navigiis
quem Ligustinum
adiutus in sinum 5
121
in mediterranea pergeret,
nausea
maris
cum
debilitatum
litus, et
Genuinum, ex
Genuam
et
cum
suis
suasionibus
unum,
sociis suis
suarum navium custodem
parte
hominibus,
reliquit in litore; qui, iunctus accolis loci, silvestribus
oppidum condidit
ventis
et
ibi
cum
cum
fuit,
mare
in
dicimus, venit.
longa fatigatus navigatione descendit in
suorum
Spareto apud
fiiius
de suo nomine nuncupavit
10 Boccacius auctoritate Pauli Perusini de
Genua
refert
hec
(').
que
(^).
si
ea enim urbis eius celebritas est, quod,
placent potes assumere.
E
quest un opinon senza
nione
qualclie valore, che lo Stella pu6 adottare, ove gli piaccia.
sicut scripsi,
De quqcunque
voles
proavum
sumito libro(3).
tlbi
hec hactenus.
Nunc autem
15
filium scire
ad
cum
Italie
sit
quod
Vulterranus (l)
carissimum
et aUi
Deorum lib.
paucis princeps, vexillis suis utatur cruce
albo; quo videre
scribis,
vester populus hoc crucis signo,
libri
possis, ut
yersa-
IIsqI
XV,
Basileae,
De Phae-
VII, cap. xli,
Sull'
(2)
uso
dal Boccaccio Paolo da Perugia,
fatto
delle Collecliones di
notaio della cancelleria
gum,
gine di A. Hortis, Studi
Questo brano fu riintegralmente dallo Stella,
Ann. Gen.
960 c-E,premessevi le seguenti parole: « Melior autem, « quae mihi apparet persuasio super «
cit.
et
nomiue
« est Pauli Perusini traditio.
lohannes
«
vero
«
praemissus Colucius
«
minatorem
«
bro VII, cap.
«giis II
et
deorum
prisco
illustris
Boccacius,
quem
poeticae
illu-
principem vocat, xli,
sic
li-
De genealoinquit
notaio genovese ricorse
&c.
pero
».
sta-
volta direttamente airopera Boccaccesca. Coluccio Salutati, IV.
sono da vedere
p.
le belle
pa-
op. lat.
sulle
494 sgg.
(3) luv. Sat. VIII, 134;
col.
auctore eius urbis
Bocc.
del
Roberto re
di
di Napoli,
189.
de quo
sit (5).
tonte solis filio qui genuit Lyp.
arbitror,
quod Bononiensis,
plurimi similiter deferunt, usus
lOANNIS BOCATII
MDXXXii,
ferito
autem
vis
unde principium habuerit quod hic populus, non Tuscie
rubea spacio, sicut
Xoyiag
et
Franciscum Marinum postulas veniam W.
meum
solum, sed
20 unde
que per lepidum iuvenem
illa
ep. xiii
cf.
di questo libro, p. 98.
Non posseggo notizie sopra di che fu certo della nobile famiglia genovese, la quale aveva dato pur al(4)
lui,
lora
un arcivescovo
persona
di
815;
Series ep.
c.
m.
293.
ae.
p.
(5) Cf.
alla patria, nella
Pileo Marini:
quanto
cf.
Gams,
Eubel, Hier. scrive
lo
catb.
Stella,
Ann. cit. cap ix, De signo et vexillo lanuae &lC. col. 1006: «Unde « civitas lanuensium signum eius ha-
Per quanto spetta alla
domanda
di
cui gli fu apportatore Francesco Ma-
come sia avche cio4 Firenze assumesse per arma la croce rossa in campo bianco, usata da molt'altre terre irini,
venuto
taliane,
;
EPISTOLARIO
122
DuUa
pu6
di certo
non possim, referam
aliquid affirmare
licct
prius quid chronice
dire.
ex hoc semper ceperim coniectare.
nostre tradunt; deinde quid Lecronache
nir-
rano che Fiorentini aniicamente fecer u$o di due
ergo legitur apud nos populum florentinum
in
bellis
usum
esse
i
vessiUi in f;uerra
:
r uno rosso con croce blanca, l'altro con bianco croce rossa come ;
tuttor*
sebguerra, dove i portata Tinsegna del giglio. Voglion poi che i due vessiUi stian a ricordar la fusione avvenuta tra Fiorentini e Fiesi
bene non
fa,
quorum unum rubeum
vcxillo geraino,
5
quaU nunc populus
signis: rubra cruce scilicet, albo vero vexillo;
cum
noster utitur rebus civicis, non externis; bellis quidem, que
in
solani
fuisse,
huic populo iuncta
Florentinis, utpote Romanis, erant signa
album
lilium
motis
fuit,
syndone rubra
in
lilio
lunaque, ex albo et rubro vexillum
1'
intro-
eo rebus
sed ob Christi reverentiam
cum
{k)pulo videretur
in
cum
in
postea vero,
rubro
cem rubeam fuit
et
unum album
vero
in
rubeum
fuisse
GentiHbus Christianos
reticis
pugnavisse
:
quem
bere coepit et vexillum
«
rubrae crucis videlicet in
et
defert
argenteo
nec per nostros liurbiumque Mediolani et Florentiae, quae id etiam signum gestant, nec per aliud, nisi, ut dicam, hactenus valui reperire. por-
« seu albo spatio,
15
aHum rubrum
et in
Guelphorum
principibus cruet
20
liHum, quod
faustis feHcibusque, ut ita loquar,
Christianos orthodoxos
per
BononienMantuaua, aliique
« multi christicolae milites ».
che Coluccio, parafrasando
Si nole pa-
role scrittegli dallo Stella, le quali su
giii
cum
he-
satis est crucis
doveano essere
le
stesse
che
ora leggiamo negli Annali, ha passato
Mantova e Milano. non fa qui che tradurre
sotto silenzio
annales
« tant et illud urbes Latii
teri
signum
servaretur
crucem candidam extenderunt.
quibus temporibus vero simile
«
« sis, Vulterrana et
uta-
invenitur autem chronicis nostris mixtos
dossi dl cui Firenze fu teatro ;
suum
vexillum argenteum retinere, sicut
album,
auspiciis mutaverunt^*^.
«
et
bellicis
urbe nostra, Guelpiiis invalescentibus, gibelline
duzione delU croce si assegna alle lotte tra eretici ed orto-
«
Fesulanis
et
factionis auctoritas cecidisset, placuit
« bros
institue-
non
licet
honos, duo vexilla fecerunt:
ab initio
pubHcum
manet,
in presens
coccineam,
10
Fesulanis autem luna saphyrei
erigendum, ut Florcntinis
crucis
albo
;
civitas
propter quod in unionis signum, re-
syndone munda.
quod usque
mur(').
modificazioniinessi introdotte abbian la loroorigine dalprevalere in Firenze de" Guelfi sopra i^GhibeUini.
quoniam, quando Fesulana
vexii-
lorum varietatem credo
runt,
e cbe le posteriori
hanc
gerimus, non crucem, sed lilium dcportamus.
aliis
coloris in
Anche
crux autem media
erat,
argentea sivc alba; aliud autem contrariis coloribus, sed similibus
(i) II S.
quasi alla lettera delle
il
lib. IV Giovanni Fiesolani di-
cap. vi del
Istorie fiorentine
di
Come i ViLLANi sfatta Fiesolesi raccomunarono co' Fiorentini con legge :
e
arme. (2) Cf.
cap.
I.
ViLLANi, op.
cit.
lib.
VIII,
25
COLUCCIO SALUTATI
DI
signum Christianorum congeriem cur et qualiter hoc inceperit
certi,
Unde vero
assumpsisse
non inveni
125
(')
enim
aliquid
;
ma nuUa
con.
in
clusione si conosce certo sull'argo-
di
(^\
mento.
processerint guelphe dignitatis gibellineque factionis
Altrettanto deve deir origine
dirsi
nomina, quod ardenter 5
ne-
enim iandiu scriptorum diligentiam non nostro solum
vides
scire.
me
atque petis, fateor
scire desideras
tempore, sed
quampluribus seculis defuissc; quo
due
GuelS
partiti dei
dei
Ghi-
bellini e dei
nomi
e
loro.
Sepolta i k venelle tenebre tempo,
rerum
ut
fit
dei
riti
gestarum
veritas altis sepulta tenebris nesciatur; ut mirari desinas
hoc, sicut cernimus, ignorari.
Latium
potuerit nobile
ut vere crediderim
professione
15
de partibus
enim
dixit
nomine vero proprio
grammaticus,
sive
litterator
Christianus*^').
quidam de Camerino,
finxit
quem
in huius rei detestatione libello,
guelpha gibellinaque composuit, ingenio quidem
istis
nobilem, arte rudem'^'»): Sunt Errore
sati
Protulit hos
20
enim
licet
Stella,
(i) Cf. «
Verum
alter sub
op.
e
loc.
cit.:
« venitur, Christianos Gentilibus fuisse
cum
«
mixtos
«
pugnavisse; verisimile est quod tunc
«
ob reverentiam
« crucis «
litis,
« citur, «
el
Christianos
et
haereticis
virtutem sanctae
Georgii[que] beatissimi mi-
qui
signum ipsum
detuiisse di-
omnes morem gerentes
morigerantes
?]
[sic:
erexerunt illud
1.
ipsi
« christicolae ».
(2)
oggi ai
giorni del S. chiarire questi piccoli
problemi.
I
piu
seguono tuttora il meti del se-
Villani, ascrivendo alla
colo XII Tadozione, da parte de' Fiorentini,
dello
scudo
diviso
vertical-
mente, rosso a destra e bianco a
si-
tempo poco
nistra; a
quod ad
piii
tardo Tin-
campo
serzione della croce rossa in
bianco; ed
al
1293 la sceha di que-
st'ultim'arma quale insegna e gonfa-
Ved. lUustrai. aral-
lone del Popolo. diche conlen. Firen^^e, e
di
armi
le
della repubbl. di
de' suoi istituti civili e militari
delle sue princip.
famiglie in Ulnferno
D. Aliohieri, a cura
War-
G. C.
di
REN Lord Vernon, Londra, mdccclxii, vol.
Com'^ naturale, non riesce meno arduo di quel chetornasse
vides, stilo,
comminisci quam Er-
nichil potuit elegantius
Florenlinis chronicis in-
in
nocte Gebelque.
uno demens Discordia partu &c.
squaUdoque sordescat, ut
pedestri
ingenium pertinet
stygia sub rupe gemelli;
Gelef,
Dicitur hic
II,
(5)
rino,
II
Documenti, nome
di
il
Came-
vissuto tra
XIV,
quanto scrive qui
257 sgg.
Cristiano da
grammatico,
colo xiii e
p.
il
a
il
se-
giudicarne da
Nostro, e del tutto
ignoto agli storici della letteratura latina deireta medievale.
note alTep. vi del (4) Cf.
QviD.
lib.
Cf.
V;
e
ben
II,
anche 29.
Trisi. II, 424.
le
si
pu6 deplo-
rare che 1' Italia abbia tanto a lungo sopportato e tuttavia
electionis
heu!, tam longo tempore
erroris,
quod
scindi, sive
tam funeste
et in errore
videmus,
supini, sicut
perstitisse;
quomodo
potius
nomina
hec duo tartarea
in
10 fuerit electio sive potius error,
tamque
mirandum
illud
del
sopporti
i
fu-
nesti effetti di due
nefaste fazioni.clie con un poeta rozzo, ma non privo d' ingegno , Cristiano da Camerino.
EPISTOLARIO
124
poMon dirsi niti daeli amplessi dcllcoi^dir ."11* r?ve deiio stige.
L'.utore
deiie
genitos dicere fratres istos,' a qiiibus, rofe Discordiaquc proh dolor i c» i ' r ^^
hcc pestis inceperit, que furore tam patentis erroris
pudor!,
totam
nam,
totquc
Italiam
discidit
eventibus
belloruni
conquassavit.
ut ad chronicas nostras veniam, scribit nostrorum annalium
Islorte fiorenline re-
ca peri
a
tai
ri-
contemnendus auctor
j^q,-j
guardo una narra-
"°"'
nostrarum recentium rerum com-
in
memoratione; recentia quidem voco que
intra
sex seculorum spacia contigerunt; quod
hec seditiosa
quibus ItaHa dissecta
Germanie
in
Guelphus sciHcet
est,
partibus
nam,
incepisse.
proxime
^ -f
preterita
nomina,
et Gibellinus, dicuntur
ut
dissidentibus
scribit,
acerrimo bello duobus potentissimis illarum partium dominis, ex
lo
duobus ipsorum oppidis, que mutuo locorum opportunitate non
nomen
propinquius sokim sed ardentius beUabantur; quoniam uni
Guelpho,
erat
rentur,
GibeUino, factum
alteri
Guelphi.
hi
gratia duas in factiones fuisse divisa et contrariis
est
dentes acceperant lido
londamento,
""' li^mw"^^"^^
^t
si
verum
ut
nomina
>
scribere
quod
MeHtensis
gentes, ubicunque miUta-
20
res
non possum certum aUquid
sit,
te
aflSrmare.
queris,
nominc Sabas Malaspina, decanus
domini pape
et
non possum docere quod
unum
scriptor.
hic officium
ecclesie
25
assumens hysto-
gesta Manfredi KaroUque, comitis Andegavensis et Narbonensis
Rhodanum,
provincie citra
busdam monstris
attribuit
vult factionum istarum
8-18. dicuntur op. e loc. cit., col,
Q,ui
pure
alla lettera dal
-
stUo nescio
quo
descripsit.
nativitatem, primo Ubri sui capitulo
turus Manfredi
(i)
('^;
dominis divisam
ridebis.
Fuit quidam
rici,
armorum
dictis
appeUationem famosissimorum istorum nominum usurpasse.
volo tamen, postquam
fnfrodot*'^'"" lu
dissi-
hec noster hystoricus
sortirentur.
totam Germaniam pro
est
utcunque tamen
cen^t^arconw^he
curiam 15
contendentium fautores eadem que
diutius beUavisse, facile fuerit rent,
Romanam
ipsam
favendo studiis simiUter dissensisse dissensisseque simul
Itaham, factum
che. ove «bbia so-
ut hi GibeUini dice-
est,
quia tota fertur Alemannia huius beUi
et
originem huius
il
brano
e riportato
qui-
nubes 30 so-
testualmente dallo Stella
26. Cod. miiitensis
S. traduce
Villani, op.
et inter
nomina ad inteUigentiam audientium
historicus] Tutto questo
1003 D-E.
pestis
hic relaaereis
quasi
cit. lib.
V,
cap. xxxvni,
Come
renze parte Guelfa
si
e
cre6
in Fi-
Ghi bellina.
COLUCCIO SALUTATI.
DI
quod ego fabulosum
nuisse;
figmentum.
interclusi ^'\
anilcque capituli vuole
maledictionis labem
centum
nonaginta.
et
comunque
vero noster vult
chronicista
"^
huius 5
vanum suum illius
ridiculum arbitror,
delyramentum videas
ut
et
copiam presentibus •^
ct
125
hanc urbem
in
irrepsisse r
iam annis
enim, exactis annis ab incarnatione
vult
«
Jf tx
»
il
s.a,
Villam che
"'»!e
p"-
abbiano avuto
[-"nnjfi^^f.'"'"^'
Verbi mille ducentis quindecim, ex quadam discordia civica par-
tium istarum nomina
domestica
fuisse
nam,
Florentinis'^^).
magnis popuhs,
ut necessarium est in
prius,
licet
quibus sint
in
alti
animi, cives florentini diversis et variis factionibus dissiderent, ista
nomina non habebant, que tunc apud nos inventa
10 tamen tartarea
credimus vel recepta.
Hec habui que super r i
ut
prorsus
nii
...,.,
15
certitudinis
.... .
non
rismiihtudo
hec quidem
valemus.
affirmare
vides,
quod
his que postulas scriberem. r T
desit,
tissime veritatis.
que media
est
m .
esset
res
si
liystorica talia sunt
r
1
r
1
•
cum
fuit,
20 ostendi testibus,
riosum ut ex
non
res
vel
nomine probationem
his,
aspicere
quam affirmandum Vale
->
felix et
nondum
sint;
non
difficile
postquam historigandi laborem
psisti, possis
2C
preteritis
non
nunquam
tibi
et diligentiam
aliquid, sed auctoritati referentium '
(i)
anno
e agf^.
da mano diversa,
Q.uesto racconto di
ma
Saba Ma-
laspina era gia stato riferito con giu-
quod reatum
dizi assai
poco benevoli per
neirep. vi del
mandiamo.
lib.
Lo
V;
II,
Stella,
l'autore,
assum
nun
confitentis esse
Florentie, tertio kalend.
30, a cui ri-
forse
scon-
certato dalle espressioni ironiche, cui
il
S. glielo
con
trasmetteva, ha cre-
alla
prima.
duto bene di non tenerne alcun conto
suoi^wK.
pur riassume
cit. coll. il
1003-1004, dove
resto
della disserta-
zione Colucciana. (2)
giianz»,
est;
saluta,' cui
contemporanea o di poco posteriore
ne'
^''dTcu"
menti, e sulla necessiti d'appagarsi della verisimi-
nec
neglecte visitationis iniuriam parco, ni restauret nique se
iterum vale.
ddTnl
as-
decembris .mccccv. 29. L'
u°veriti
Villani, op. e
loc.
(3) Per questi accenni a SteIIa,cf. Fep. xiii di
evitando
le aflfer-
mazioni e allegando sempre i fonti.
tribuendum.
mei memor; lohannemque nostrum T
deprecetur*^'),
rifles-
soium, non iabo-
verisimile relinquendum,
rationibus veris purget vel saltera,
novimus,
f» aicune .
sioni sopra la dil-
quod
est,
longum, sed impossibile mortali cuippiam prorsus
et
cer-
et
.
possit percipi sensibus, quia
cum non
•
tabulose nctionis
.
sumere; possem etiam ab externis; sed affirmare de sic
'
ratione constituta, possera ab
diffinitione, divisione
essentialibus
tamen,
habeant; sufEcit quod saltem ve- mancWno ,.
.
nichil
cit.
Giovanni
questo Iibro,p. 92.
„.^*"'^*. "^"!'
Giovanni
Stella.
*
EPISTOLARIO
126
XVIIII.
A PoGGio Bracciolim [Ch,
c.
^'\
9 A.]
Poggio. Firenze, 17 dicembre 1405. Si rallegra della dottrina e della e-
leganza di cui fa prova nello scrivere
summi
Colucius Salutatus Poggio Guccio
LiNUS
breviatori scriptorique salutem dicit.
dilecte
gratulor et gaudeo stilo tuo et scientia tua. Neir inverno del 1402, scria Lodovico Alidosi signor d'Imola, che Taveva esortato ad assu-
e
mere
aveva
(i)
le
difese del
da maligni
Petrarca, assalito
detrattori, cosi
il
Nostro
diceva: « Scriberem in nostri Petrarce «
defensionem,
« foret expediens, et
«
memoras
avide
sicut
si
quos comde Francisco
viri,
illi
quique,
petis,
si
«
male sentiunt, nimis errant, scribere quid mordeant conabuntur. nolo quidem maledicta litteris refellere, que vei sola negatione vel facillima commutatione possent eli-
«
dere
non soltanto contro
ma
gliavano,
dere
al culto
cantor
di
Scipione,
ma
Niccoli, ora
il
contro
altrui, ch'egli
temeritatis et calumnie
« rationabiliter accusare. « saniunt,
si
verbis in-
verbis refellendi sunt; sin
«
autem scribere super hoc aggressi fuerint, ex nunc pro viribus Francisci nostri me vindicem sentient et eorum, que minus bene dixerint,
«
reprehensorem, ut
« « «
« inter illos et
me
sic
omnes
possint
quis verius scripse-
« rit iudicare »; lib. XIII, ep. lii;
614.
Ed
in
queste
parole
III,
sembra
quasi che risuoni Teco delle dispute seguite in
Firenze ranno innanzi in
al
a Coluccio la necessita di
promessa, giacche
gli
mantenere
awersari del
Petrarca alzavano sempre
piii la
voce.
a con-
meritevole;
paragone cogli an-
moderni.
i
Memore cio s'arma
degli obblighi suoi, Coluc-
dunque
campo
cito in
e discende solle-
a tutelare la causa del
Petrarca, che e insieme anche la propria
;
ma non
vorrei atfermare che
veterano sentisse di
uscire
Troppo
vincitore
il
la
sicurezza
dalla
mischia.
in se
egli stesso
aveva veduto can-
giare intorno a s^ le condizioni della
vivezza, nel Dialogus ad
la
giudizi
per6 non esita
possibiie metter a tichi
certamente
scorso ancora un triennio, presentarsi
Roma, mo-
interprete di
farsi
pra ogni scrittore antico, quasiche sia
cultura,
ecco, non tra-
pri-
Poggio insorge
d'averIo anzi predicato ecccllente so-
briato del
Ma
il
tanta
E come
Petrarca un luogo troppo su-
raccolte,
la
dedicata
periore a quello di cui b
Leonardo ha
Pelrutn Histrum.
S., fio-
dividere, lo rimprovera d'avere asse-
gnato
casa di Roberto de' Rossi, dispute che
attenuandone
pren-
come il Corone
maestro; e da
il
«
meque
tre
parte della propria vita.
strando di
«
chi,
delle
sca-
si
a
rentine e particolarmenie a quello del
« nostro
«
di lui
cominciavano
mira anche
di
karissime,
fili
non enim moder-
;
vendo
pontificis ab-
troppo licor
s'era pur
egli
ineb-
novo che sgorgava
dalle greche sorgenti, riapertesi ristoratrici
agli italici ingegni,
perch^ po»
tesse tener piena fede ancora alle idee
che aveva, vent'anni innanzi, propuche nelle opere del
gnate; credere
Petrarca e del Boccaccio ogni perfe-
5
COLUCCIO SALUTATI.
DI
norum
non
lubricas, ineptiis r
inscite,'
127
sicut plerique faciunt,' vocaT f
bula vocabulis alligas, sed maturitatc prisca et eloquentia solida
que
scribis
non iuvat
delectaris ('\ 5
nimis tamcn non scommatibus, sed ledoriis
refers.
tecum
loquens vel de aliquo ;
imo
absentem tecum
in
cum
scribens, sed etiam
quasi liceat quasique moris
talia facere,
silii
aut dulciter ferire, sed palam
quod quidem non solum
acriter debaccharis;
aut scribis alteri
latenter
penitus nil curare;
nimium
usurpasti.
preparava
zione di sostanza e
suo scritto e
desse.
dergli per le rime.
difesa ch' egli
la
cesco
messer Fran-
di
fa
apparisce,
essa
assai;
risente
sione per6
si
scis
Ad
a
rispon-
altra
conclu-
dovrebbe venire quando
si
prestassimo fede
con
alle parole
in questa stessa epistola
Incapace
proprio aiuto
lude alla lettera
argomenti, Coluccio s'acconcia
egli dice, « sexto
decimo kalendas
«ptembris,credo,
anni praete
solidi
addurre
in
a capziosi ragionanienti,
per dissimu-
confutazioni; assahsce, lare
proprio imbarazzo, l'amico con
il
rimproveri accuse. cui
immeritati, con infondate
Buon per
affetto
rattengono
armi
di
filiale
che
lui
dalPadoperare
patria
di
le terribiU
mostra
di
cedere
speciahnente dopo
e gli concede,
(cf.
il
di trionfo, del
Nostro, affaticato, s'appaga.
sente risponde, t andata perduta tutte le sue anteriori
al
1416
Che
composta pochi mesi
innanzi, ce ne da
prova
la
poscritta
aggiunta dal Nostro airepistola di
questo
hbro
(cf.
un lieve errore di memoria, e scrivendo a mezzo il dicembre 1405, siasi indotto
p.
105),
come
a considerare
gia del tutto tra-
scorso Tanno, che in realtA aveva an-
cora quattordici giorni di vita. (i) «
Sunt
«
nomina,
«
alia
duo apud Graecos
Xoibopia. et a%(ofji(ia, quibus
ma enim
cognizione del periodo
essa fosse stata
Ma
commesso qui
«
perdita veramente irrepa-
preparatorio del Rinascimento.
S. abbia
K
.
rabile per la
il
circa
PoGGii Epistolac. ed. colh Thom.
p. xiii):
opino che
io
attri-
gia al 1405.
come
de Tonelhs, Florentiae, mdcccxxxii, I,
non
se-
riti »;
caso sarebbe da
tal
al-
scritta,
nec vocabula latina reperio, nisi laedoriamexffrobrationem esse ac directam contumeliam scom-
L'epistola del Poggio, a cui la pre-
(cf.
giacch^ in
buire al 1404, e
ep. xxiii di que-
stohbro),un simulacro il
Poggio,
il
e carita
cui dispone,
secondo assaho quale
a sofistiche
Poggio,
del
cui
Coluccio
qual'6 reahnente, fiacca ed artifiziosa. di
xiiii
in cui
egh incarica Leonardo Bruni d'avvisar il Poggio che aveva ricevuto 11
« forte dicas
:
dixerim
paene
morsum
« figuratum, quia saepe fraude vel ur« banitate tegitur ut
« intellegas » III,
sonet,
ahud
Salurn.
VII,
Niccoli.
Na-
ahud
Macrob.
;
2-3.
(2)
Senza
dubbio
il
turalmenie non riesce possibile, date le cautele,
rimproveri,
onde
tichi
lui
eli
an-
scrittori.
Biasima pero in laeccessivapre-
dile/ioiie
mordacit^ sarcasmo,
per
ed
la il
loqueris
Cod. debaccariis
di forma si racchiuDi questo suo stato d'animo
ha studiato
vel artis aut coii-
sit
quid de alio scripseris Nicolao nostro*^^); nec venit in mente illud
5.
bensivedecheegii
il
S.
ravvolge
indovinare contro
i
suoi
chi
11
Poggio avesse affilato il taglio del suo sarcasmo doveva trattarsi di per:
sonaggio in curla Influentlssimo.
onde ha dato prova anche testfe scrivendo al Niccoli.
:
;
EPISTOLARIO
128
Egii ha mancato prudenza, aitac-
di
dosfoffes'" otKb be nuocergii.
Non
conviene
biasimare
^j
velut rationem reddens adiecit:
in
eum
non
enim
est
qui potest proscriberc.
quod quidem, exempla quidem
scribcrc in ^[^
eum
scribere
facile
Cesar patien-
licet
patientie sue rela-
periculosum
:
scilicet
5
esse
quam autem periculosum
qui potest rproscribere. i i
i
i
coram repreliendere, cx Clyto, qui loquacitatc sua victima " J ~1 '
Alexandro, videre
sed quod
~l
'
etenim non quod maledixerit
licet.
regi,
patrem eius Philippum laudaret preferretque paternas 10
victorias glorie
datio detractio et
debemus exemplum
cst ('); tenere
altrui
Cicerone stes-
legimus, inquit: at ego taceo.
tissime tulisse credatur; inter
iacuit
e di
eum tempore triumvirum Augustus
in
^^^^"^•''"inos scripsisset versiculos, ut
tum apertamente: gii esempi dt Clito
cum
PolHonis (iictum, qul
Ciccro
uoster
commen-
probabili ratione, veluti genitoris
filii filii
foret,
ab
liberius
eodem
miserabiliter extinctus est ^^\
mordacius Pompeio suo loquens
et
so nedanno prova.
adeo gravis
quod
fuit,
Cicero transeat, ut nos timeat
tianum La
veriti i odio-
gii
lodi si volentieri
orecciu,
insegna
ad
adeo quidem verum
*^'\
hostes
est
Teren- 15
Obsequium amicos,
odium
veritas
paritC*); '^
.
aiie
aprono
cupio
:
illud
sa a tutti
soio
Gneus
dixisse feratur
come
quod nulHus aures Hbenter pateant tcm,
si
Temisto-
kudi Hou
qui gratissimas
optime caneret
plane quidem
fore voces eius testatus est, qui
nec dubium
<^5).
molestissimum
erat,
;
nec verita-
nedum omnes Themistocles sumus, 20
'-'
sibi
laudantibus
audientibus, gratulanter etiam infimi,
sit
dominantes audiraus.
''•^-
nisi
fuisse
si
iHi, cui
suas artes
quidem hoc gratissimum
quis male sibi vel
de se
dixisset.
delicatissima res aures nostre sunt, quas vel levissimum quid of-
Ai Pog^io sembra cne r inveire ediivituperaredia torza allo stile, piu
veHm
hec pro tanto
fendat.
fuisse prefatus,
nimis hoc maledicendi et invehendi charactere (Jetur
enim
tibi,'
quantum T^
gf^cacius atque vehemcntius et
eci6fevero:ma
rcctius
conto
omnino; quo
quam kudatio permovere. ^
dei
orationis
arbitror,'
chenonreiogiare;
tenga
quoniam, ut video, 25
'^
delectaris.
vi-
huiuscemodi
ratio
sic
quod quidem ^ ^
loquar; exper-
ego fateor;
et
.
o"rand*osie's one'
^^^ cavc, 3.
quoniam quanto pungentius
Cod. ratione
(i) Cf.
Macrob.
est et acrius ac
profundius 3^
28-29. Cod. experrectus
5a
(2) Cf. lusTiN. Hist. Pbilipl). lib. XII,
cap. VI;
Q. Curt. Rufi De
ab Alex.
lib,
VIII, cap.
i.
reb. gest.
Macrob.
(3) Cf.
cap. (4)
iii,
op.
cit.
lib.
II,
9.
Ter. Andria,!,
(5) Cf.
1,
41.
Val. Max. VIII,
14, ext. i.
:
COLUCCIO SALUTATI.
DI
movet plusque non
penetrat plus ofFendit, plus
quibus nicbil addi possit
utpote
han';,oreso'i'mmot-
vehementie vel ornatus. "'
ingenii,
artis,
indignationis solum
Philippicis,
celeber est Cicero
excitat, sed furoris.
129
'"'°"''
sed quid auctori prodest, postquam ex his indignatione concepta 5
triumvirum sententia proscriptus, indigna occubuit;
licet
hac
jj'
^°s«»'-o° '»
j^^
(')
cum Antonio contendisseW, postquam tandem plus vaiuit indignatio quam auxilium, plus ofFensio quam defensio, plus persecutio quam favor et illi tristi sententie damnatus subiacuit, quam sibi peperit maledicendi studio, licet pro republica loqueretur
15
manent?
scripta diserta
triduo credatur super hoc
licet
10
cesus
pudor atque protectio Cesaris Augusti,
profuit amor,
sibi
manu
post eius fata scriptum fuerit:
Nil agis, Antonius.
quid
et ingrata
crede michi, dilectissime Poggi,
?
mecife"^oteatissu Igne^^^
"ario^^aiie
in
superbia, qua cuncti plus quam decet omnino versamur,
nichil
stultius
quam provocare
quara verum dicere,
'
'
quam male
vide parum:
debeas, subticere.
amico
fratri,
cum
de quoppiam loqui,
et socio
si
que tu
?
memor
esto, queso,
MegUo tacere
ego
scis et
nunquam
quod, ut Flaccus
Evolet emissum semel irrevocabile verbum
fe
dunque
che biasiprovocare
^j*^^^.^
queve
vidi
tuo scripsisti venissent aut venirent in
vel nocere volentium, quanti faceres ea
20 gitasse
conviciis,
honeste possis, ne dixerim
manus
vel penitus coait:
^°"
(3)
parola
"attiei^e uscita cne
^'
sia di bocca.
quo cautus scribens,
25
sis
cogitans,
nec proferas '
moneo,
cautior loquens, cautissimus vero
nec scribas quod ^
latere,
ne dicam
velis,
sed expediat. i
nec presens solum consideres, sed futurum: ^
reum
verbum
Severini
au-
'
est:
non quod ante oculos situm
rerum exitus prudentia metitur
fecerit intueri, sed
(*).
'
est, suf-
scis
quod '
ad sugillationem et infamiam ductum fuerit atque crudelitatem post
mortem etiam
reperti fuerint
6.
Cod. facta
duo
imperatori C. Caligule, libelli,
22. cautus]
(i) Hexastica de titulo
Euphorbii, tae lat.
(2)
v, 4, in
quorum
Cod.
Ciceron.
X,
min. IV, 139-140.
Cf.
Plutarch.
Cicero,
Coluccio Salutati, IV.
Gladius,
(3)
secretis eius
alteri
Pugio
HoR. Epist. I, xvm, 21. Ma il veramente « Et semel emis-
testo dice «
XLVI.
in
24. Cod. omette sed
cauti'
Baehrens, Poe-
uni
quod
sum (4)
:
volat » &c.
Boet.
Philos. cons. II,
i,
9
44.
vada cauto dunque nel pensare, nei pariare e so"f"" nello prattutto scrivere.rifletta ai casi che avvenire
possono p :
i'efempio di Caiigola stia a rammentargii
EPISTOL ARIO
130
che
Don
solo
le
azioni mi gU slessi pensieri toriiarono lalvolla d'infamia a chi ti aveva concepiti.
titulus erat;
quibusque ambobus inscripta fuerant nomina destina-
torum ad mortem('\
sionibus delectari
perorato in difesa senza mai nuocere ad alcuno, perche vuol egli, giovinetto, ascrivere a propria lode
ducit
altrui,
ropposto
facta sint infaraie,
;
seram
adhibe, precor, ori
iaudationibus et benedictis eloquentiam tuam
rire Ciccrone , quand'accus<) Verre, si vantava di aver lunghi anni
Se
non solum
ut in talibus
quam ob rem
sed infecta.
;
;
expe-
noli reprehen-
noH maledictionibus operam indulgere
;
mento quod Cicero noster accusaturus Verrem ad gloriam quod multos annos
imo adhuc
5
sibi
in causis iudiciisque pubiicis ita versatus
quod defcnderit multos,
sit,
me-
leserit
neminem^-^.
et tu, vix iuvenis,
quod aHquem crimineris
adolescentulus, glorie ducis
?
?
an ignoras eloquentiam sine sapientia nimium obesse plerumque, 10 prodesse nunquam?^')
credisne sapientis esse maledictis
ahquem
persequi, Hcet diserte, Hcet apposite, Hcet splendidissime prolo-
Fabium
quatur, Hcet vincat Provvegga dunque a canccllare le tracce degli crrori passati e tcnga per l'avvenirc in freno la lingua.
quod non habeas ex
pendere; memor, quod, ut inquit Sapiens,
dictis tuis scriptisque
mors
manibus Hngue
et vita in
sed hec
fructus eius (4\
Ciceronem?
Hcet ipsum redoleat
et
dele preterita et taHter in futurum provide,
et qui
enim quantum
vides
satis.
15
diHgunt eam, comedunt erroris in
hoc versetur(5). Passeri ora a difendere la lettera da lui scrittain lode del Petrarca,
Nunc autem, Poggi quedam
tembris, credo, anni epistola,
quam
(i)
C. SuETON. Cf.
(3) I,
Q.
Cic.
Caligula, XLIX. Caecil. Divin.
quod ipsum
De
inv.
rhet.
lib.
I,
I.
(4) Prov.
XVIII, 21;
ma
il
testo
:
comedent ». (5) La paternale doveva, come si sa, fruttar poco. II Poggio, « nimico
ma
«
d'ogni
«
aperto e libero », secondochfe scrive
finzione
Vespasiano da 422),
strada, «
« vettive,
e simulazione,
Bisticci
continu6
per
(Vite la
«
non
che
avesse
paura
di
lui »,
(6) Allude airepistola da lui diretta
i.
«
p.
(^\ mirari videris
Cod. omette non solum
(2) Cic. In
cap.
quadam mea
ex Urbe, scribens de
preteriti
kal. sep-
ad insignem virum lohannem Aretinura super laudi-
bus Petrarce nostri iamdiu scripseram 2.
tecum quiddam, imo
karissime, habeo
longa quidem epistola sextodecimo
disserere.
cit.
propria
veementissimo nelle sua inin modo che non era ignuno,
il 13 luglio 1379 a Giovanni Bartolomei d'Arezzo, cancelliere di Francesco da Casale, signor di Cortona
IIII,
(lib.
ep.
come
quale,
seguito
non
xx;
gia
si
scarsa
I,
334 sgg.), la aveva con-
disse,
ed
divulgazione
era anzi stata da molti aggiunta quasi
condegna chiudenti tro
di
illustrazione ai codd. le
opere del Petrarca.
questa
appunto
rac-
Con-
rivolgeva
le
sue critiche lo sconosciuto censore di cui
il
Poggio
s'era fatto Teco.
20
COLUCCIO SALUTATI.
DI
antiquorum duxerim preferen-
et Virgilio et Ciceroni et plurimis
dum
nec
;
'
minem, cum me,
veluti
10
»
pene gremio decidisse, quod
illa
strum omnibus, qui unquam
fuerint,
conarer epistola Petrarcam no-
cum
oratoribus
tum
poetis
'
'
.
•
VI
.
,
1
•
,.,,.,.
magno
tibi
ille
11
•
^
•
•
erit
michi tecum de hoc,
ergo
pnmo certamen; altero demum autem ad illa que defertis et
ad priraum veniam, quos priscos
illos viros
ille
peritus, ut scribis,
eruditissimos dicis, Christicolas an Gentiles? et fideUbus
stomo
primum
j.
omnes mdico
et,
ut de Christianis
modernorum neminem Hieronymo, etiam Gregorio comparandum. nec istos etiam jjT1 preponendos divo taceam,
AT*
•
Aurelio Augustino;
evangelistis, Paulus apostolis,
lohannes
Augustinus vero doctoribus omnibus
antecellit.
Lenta salix quantum pallenti cedit olive, Puniceis humilis
iudicio nostro
quantum saliunca
tantum cedunt omnes
vel ultimi temporis Augustino.
30 et
ille
qui
me semper
ferre sit solitus, cuius e
rosetisCO,
orthodoxi
doctores
prisci
dic michi, carissime Poggi, dicat
tanti fecit,
quod omnibus modernis
gremio pene decidi
;
dicatis,
obsecro,
pre-
quem
ex omnibus Gentilibus preferatis Augustino, philosophumne quem5.
vim] Cod. lun
(sic)
conda di modernor. cedit
26.
11.
Cod. admodo
Cod. quant. lenta salix
ed omeite humilis
(i)
Verg. Buc.
ecl.
p."^
•?'*'.
simo ''^^"t/' perche vi ^^^ollrll
si
aY'diso^-
?ono maroratori ^
''°^
}^
''
Poggioe
mico suo
i'a-
sosten-
fhenonTp^ssibUe nessun
confronto amichi ed i moderni. tra gii
Eicominceridai rispondere a quest'asserto: quindi verrd a toccar del
Petrar".
fra^X'a'^tk'hi'deb°
l^crLianidafGTn-
loquar, fateor ingenue, ut de Origene, Chryso-
et aliis multis
Ambrosio aut
dotto
singuhs respondebo.
amicus
tu et tuus et ut
1
.
.
scribis, ut oportebit, singulariter
ceditis vetustati.
J
•
1
...
et
concessit assensu,
15 postea loco videbimus de Petrarca;
Nimis enim
•
•
J'...' mter pnscos iUos eruditissmios viros
eos qui his seculis claruerunt.
quod
25
e suo
cum illum doctum hominem ofin eum fendisses; inter loquendum te devenisse sermonem, ut diT ceres nullam vel parvam comparationem admodum, quo verbum r j neri debere
suo
*'"''°
doctrine,
asserens quod,
;
ponam tuum,
20
vim
me totum
idem admirantem noviter professum esse
anteferendum
cheaiPoggiocome ad un
sed etiam pretulisset omnibus
fecisset,
qui nostris seculis excellentem aliquam habuerint illud
ho-
'
virum doctissimum atque eloquentissimum
non solum semper magni 5
quem doctum
mirari solum, sed alium nescio
te
131
V, 16-17.
21.
Cod. dd in rasura
27.
quantum] Cod. quam tua ; ^o/
la sillaba se
„i°lca
G'h"o'iam^o!
^^''supeHoH^^^rd ogni moderno: tmti e
tre
Agostino,
stima
EPISTOLARIO
132
«1 quaic
pinm, oratorem vel poetam
tra
vcl
deve cedere pute qualiiasi i pagaai.
Maronem
quem
aut
quive librorum, quos edidit,
quantum ego perceperim,
cesserint
pregiuditto^^Vhe
'risM^g^randeTza^^e'
spenofe.
5
unum, modernitatem
dares
annos
Homcro ('). removimus iam, arbitror, toiam Iianc auctoritatem, umbram et opinionem laudatissime antiquitatis; vo""1 ccssurus
si
quod quicquid ex
placet,
prioritate
temporum
eminentie concepisti, sicut decet, omnino removeas.
improbus estimator. ^
et
pura
non
crede michi,
feceris,
si
secula, quibus '
'
videbis atque letabere
15
.
non mediocriter
incidimus,'
'
sit,
etatis
eris
.
quod hec nostra duo
lo
dignitatis
hec ad examen et tru-
scientie concertatio.
quod
tam iniquus ^
tue
allora
;
non
(*>.
pre-
sed dices: non
igitur es propter mille
vctustati
desi-
illi
omni prcponercm
tinam redigamus. riconosceri che 1' eti 4 poi indegna di scima
non puto vos adeo
alicui postponatis, licet
si
et
si
copia cunctos qui
superavit ?''^
eruditos,
se precesserunt,
tempore multaque claruerint dignitate.
non temporum, sed
modema non
cclebrat
sunt nostris temporibus Augustini.
loque,
e
omnes
super
quod Augustinum istorum
pere,
ii
Platonem, Aristotelem, Tullium
?
Cicero
emerserunt, sicque sint minora paucis, quod patenti ratione cele-
nam, quantura
briora possis et debeas quamplurimis affirmare. e che se cicerone
scicutiam attinct, nonne Cicero
ad
poti contrapporre
aUa sapienza greca la romanadottnna,
Grecia vixquc Latio de ^ dubitavit:
meum
militari
iudicium semper
quam
nisse per se sapientius
meliora, que
quidem digna
tem Greciam; nec longa precederent, non v'i ragione di adesso ogni modernovanto alla
fumosa
lebriti dei passato.
.
,
,
velut
omnia nostros
aut inve-
illis
fecisse
statuissent, in quibus elaborarent ^*\ tribuit
contra
famosam
et insolen-
Aristoteli parcens nec Platoni, licet antiquitate
ipso Gentibus
licet
.,
•
.
estimatorcs cxhibetis,
'£• ,
non 20
quod non
.,,
.
omnibus precellerent Areo-
horum iUorumque
.
.
.
hommem hommi, ,
,
i*
mdices, preferatis.
quod oportet iudicantes
,
sed etatem
etati,
sed cogitate parumper
iudicatis eminere, saltem
illa
ratione, de
27. Cod, omette vos
(i)
AUude
(ptoxaTos, tante
a Varrone,
il
TtoXoYpa-
voltelodatoda Tullio,
Ep. ad Att. XIV, iS (2)
25
tu vcro ct alter iUe adeo vos duos malignos modernitatis
p^go.
sacrificar
fuit
Grecos, aut accepta ab
Arpinas noster tantum Latio
et
adhuc
noster gloriosissima "
dignitate cedente,' scribere O
;
Acad.
l,
Non abbiam argomenti
ferraare che veraraente
il
111,
^
Sic.
per af-
Poggio
col-
locasse tant'aIto
Ma
il
vescovo d'Ippona.
notissirao invece e
il
fervido culto
che dedic6 a san Gerolamo. (3) Cf. luv.
(4) Cic.
Sat. VII,
Tusc.
I,
i.
38-39.
30
COLUCCIO SALUTATI.
DI
bene quidem
qiui iudiciuni fertur.
etiam sutorem
de crepidis
eius considerare
5
non rposset
ascendere, quod id
quo
^^'^.
dici
debeat ferre iudicium de scientia vel eloquentia forte
simul
et
temerarium
ut
fit,'
T.
nisi
iudicantes de scientia
cum
incipientem
consuluisset,
supra plantam
disputarc de cruribus, vetuit fiicultas
et eleganter Apelles; qui
ansulis
et
133
quorumpiam
eloquentia
ne sophistice videar hoc
saltem
super his que iudicant probabilem possint reddere rationem.
nunc
autem
unam
10 adeo contemnitis, preferatis.
nem, preter victos
fumum
glorie
illos
reddite vel
antiquitatis
et
debeamus
cascos
et
quo priscos
precor, cur vel in
dicite,
posteris
minimam
opinionem,
illos
anteferre.
quam cupide, rationabiliter quam T r T Physicis expugnare Parmenidem et Me'
conetur
et invicte
j~
in
et
quantos primo hbrorum
.
Ue generatione •
n r Metaphysice
vos sine ratione
umbra,
20
betis
sic
et auctoritate, solius
laudibus priscos extollere,
•
1
condemnet fame
/
nomma•
-,
^^K
et
secundum membrum
libros, tot epistolas,
tot metra,
quo
posuerit atque reliquerit, in dixit vel
in his
que
s''
antichi
non mostra-
poco conloTior" '"^'^AVist^tik
non
combatte eglitutti i
fiiosofi
antece-
denti?
quis
et existimationis
quod omnes posteros repro-
rum ahquem contrarium in aliquo sibi
illos
sit
fuisse
et
'
tot prosas
Petrarca
reprehensibiliter vetustati contra-
si
dici possit, si
contrarios, quin,
rationabihter preferendum.
veterum
forte reperias
eum
quod Petrarca
et
sensit,
inveneris Petrarcam et
si
ipsum ubi contrarietas
illo-
illos
fuerit prose-
25. Cod. inde
(1) Cf.
Val. Max. VIII,
Plin. Nat. Hisi. (2) Cf.
XXXV,
Aristot.
De
XII,
ext. 3;
xxxvi, 22. cado,
III,
i,
2 sgg.
Cf. Aristot.
Metaph.
I,
iii
;
De
De anima,
I,
animal. generat.
11
;
I,
xviii; ne' quali luoghi tutti espone e
combatte le opinioni sostenute da Anassimene, Anassagora, Crizia, Democrito, Diogene, Empedocle, Eraclito,
lete
^^I guarda
'•,"p°'° al
"
Petrarca,
suol^^icritT^olf-
ch1ucomm«tendo
assume sententiam unam,
?
vide
reliquisse aut
sententiis esse concordes et
cum tot noster com
ingrediar, dic,' precor, ' r O
scripsit erravit
25 queso deprecorque, Petrarce
(5)
,^^^ stessi
?
Et,' ut
non
primoque
]•
•
j
1
ma
sue pnmordio
tissimos, qui precesserant, explodat atque ferat
ani
•
1
et
•
•
De
gTudizfsu
ratio-
cur
vide laudatissimum Aristotelem
15 Iissum('); quot
,Tin'ciar°
modernis, quos
recentioribus
et
pur in
si lasci
quos
illis,
inferre,
iudicant, antecellant vel,
e
disparte quanto te-
Ippone, Leucippo, Pitagora, Ta-
&c.
,e
^ti^^Mwanb^'
fer7r°e
T^opi^nfJni
queuf
dei"prgani'!
EPISTOLARIO
'34
\oJ"puT "l^pLfin'«"io
t\onoti°}
quendum, quid parationcm
quod
est
eos, qui nostris seculis
vel quot
daruerunt?
qui sunt
eiusdem
et
excessus unius, non plurium esse potest.
quos eruditissimos
fe questo dei non ammettere che i moderni possano
quidem
uguagliare vcz^io "di
gli
an-
Tui'^g"i4
G°'roUmo'
s^t'cwo°|
esse
nec eruditissimus
ut in altero
sit
oportet, sivc pares
potcst
prologos
lcgcs
tulerit
coetaneorum morsus
eius
Hieronymi
Bibliam;
in
quara acriter
et
lO
forte rela-
sicchi 4 a dirc che
minatus
due soliuominiabbiano trovato graloro 2ia presso
Hcet er divura Aureliura Augustinum.
contcmporanei:0ngeneedAgostino.
tamalte
sui coetanci
dicerent
et
duos reperio quibus etas
nec
potiorera? r
vel esse prioribus r
nostre solum etatis vitium est; lege
stolas,
antecedit,
noUe mo-
vel invidia est
i
i
(').
coniungitur equaliter
cui
que raalignitas o
J
sive dis-
scd hanc verbi difficultatem
sumpseris positivi.
medio rclinquamus.
5
enim duos,
credideris
qucm alter vel alius omnimodo predicari, nisi
necesse falsum
in ratione
si
est,
demorum aliquem emergere o ^'^
plures eru-
rei
essequod ante omnia presupponis?
non
eruditus.
in
nonne
dici velis,
sint, tc fateri facilissiraum
eruditissimus
tivum
eruditissimi viri
illi
possunt; eruditissimi vero non; superlativus quidem
diti reperiri
pares
eruditissimos viros et
illos
quod eodcm tempore
scio
?
admodum parvam com-
dicas nullam vel
debere inter priscos
fieri
raultas epi-
quam
vide
ab emulis
fuerit
cri-
Origenera
favit sua;
15
moleste
sci-
de hoc siquidem ultimo
i
sic
putarent
cum
admiratione senserunt, quod ^
quicquid Augustinum
deesse
legi <-'
contigerit
ignorare.
enim predicabant qui sanctitatem suam de rebus abditissimis
consulebant.
prioris autera illius tanta fuit admiratio,
quod etiam
errorum, quos scripserat, post raortem suam obstinatissimos
magnos
nec volo.
Hter
illustre
tore:
uno scritdourina ed
eloquenza. Kispetto aiiaprima ipiii granai tra gu aac^ets^itrinferi^on"^!
qualsiasi
anche
cristiano
mediocre-
non taraen
habuerit defensores et iraitatores. forte
quidem
preferas, sed saltem
presente Neiia disputa due sono le doti che fanno
20
hoc
non postponas, quod
comparandos.
non
rationabile
tribue tue
etati
prioribus
non omnino
eos, ut facis, ta-
vel
parum
iudices
ut hec dimittam et ad solida veniamus,
ct,
et
ago 25
quod raodernos
esset,
quod
id
duo
sunt quibus cruditio nostra patet sapientia, videlicet, et eloquentia. :
nunc autcm dc
sapicntia cur causaris
ncm, Varroncm
et
?
Gentiles
enim Cicero-
^-
'
omnem omuino -r»
non Petrarca
Romanos omnes; ^
Aristotelem,^
Greciam beneficio doctrinaque i
,
.
.
solura, sed quivis
.
mmus
.
etiara
mente erudito.
(i)
Cf.
S.
HiER. Opera, IV, 369; X, 433; XI, 834.
Platonem
christiane
quam
J"
et
fidei "..
raediocriter
3°
COLUCCIO SALUTATI.
DI
eruditus
temporis
nostri
non pendemus enim ab
antecedit.
mundi
ignorata impossibilique
135
que non
eternitate,
possit esse,
Essi farneticasuU'cterniti
vano del
mondo,
quin mortalium anime corruptibiles arguantur, ne detur discreta
quam
quantitas infinita, nec possit astrui plures horas precessisse 5
annorum dimus,
utrasque quidem
chiliades.
tamen
necessitate
durationis
infinite
quadam
10 luntatis arbitrio, quod
ut
est,
ambitum
15
vel
stoteles,
humane mentis
alia
^-
Christiani; ut illis
cienda
sed
infinita,'
in
gioso
•
1
illa
i
•
theologum
idem
et gentilibus
illis
30 sed etiam cuivis Christiano,
stultam enim
tam quidem, non sed
cum 12.
philosophis
s.
Paul.
I
licet
si
ipse
se doctrine
eruditissimo viro,
minus quam mediocriter
Deus sapientiam huius mundi
Coi. ha una rasura dopo beati
Cor.
I,
20.
specu-
dmanzi
a cui briUa
qul^^ef cog^iztone peH-Irdore^d.^fede che manifesta in pici
scritti,
eruditione
preferendum.
Petrarce,
•
*^')
insti;
stul-
sapientia solura vera, sed stulticia predicationis.
16.
la
eum non
et videbis
non auderent
1
tu ceterique opinionis errore soloque splendore vetustatis
Cod. Epicuri
(1) Cf.
fecit
nedum
r^ otio reliDe inquam, De se-
christianura, sed
Aristoteles aut Piato reviverent,
et veritatis dignitate preferre,
tuto.
et
dimittam; lege Hbrum,
religione solura, fide et baptismate
lege
•
i'l
•
conflictu curarum suarum,
25 creto
morte o kzione;
fa-
et fidei pietate, si putas Ci-
vita soiitaria hbros
et epistolas suas
umeditazlondcik
beatitudi-
antiquis comparatio
et
qua quidem sapientia T~v
in-
i'»'""''^'!^''"'*^-
sit.
Ue
1
beatifici
illa
ceronem, Aristotelem vel Platonem antecelluisse Petrarce, ^
o
de GentiUbus
eruditissimis viris priscis
1.1
la virtu
mentedeiCristiani
tuis
librum suum; ut
•
o
antecelhmus Gentilibus omnibus
quibus
sapientiam queras, nulla prorsus
si
A
Ari-
degli attl umani fosscro o ii piacere
or tutti questi erron son lungi dalla
eis
'
que quodammodo sunt T ^
^
•
voicyano che gne
perficitur, i ^
hac scientia et
fruituri.
medita-
sicut
comprehensione, qua beati sumus evo eterno
neque perpetua ^
et
^"
opinatione;
'°''^g"»
jj'^^^!'"
et
non determina-
contemptuque mortis, ut beneca, speculatione,
obiecti
20
1
suiianaturadiDio, cui sottoponevano
non sue vo-
sicut Cicero,
o
•
agere,
virtute,' sicut Epicurii, ' r
'
^
pe-
maiestati convenit, liberum
illi
mus humanorum actuum finem voluptate, r sicut Stoici, humane societatis integritate, ^
se
errore,
vigoris
servile est,
regale, nichilque extra se cognoscere vel videre. •^ '^ ^
tione
ipsis cre-
si
divinitatis
illo
infinitique
quod
naturali,
convenit,
infinitatis
non pendemus de
Deum
quo volunt
demerse
ut in illum
infinitas,
non excedant.
nitus
fateri
19. Cod. christiani»
Jono°fi"osoV"reci ""
'*'""'
.
EPISTOLARIO
136
cid'*
«noVh^gii
daronli 'run r". tro di nido
vobis persuaseritis eruditos,
'''°^
liL
:
quos,
oporteat non in uno sed
fateri
^'O^
•
pudere uebet vos
eis
sibus tribuisse?
si
si
tantum
videmus Thaletem Milesium auditore suo
Anaximandro, hunc Anaximene, istum Anaxagora come Socrate scuro
1
o-
nlosofi pre-
cotrpiatone
fe'
f fll'T sua^^voiu * Ari's°toiiie"^^'°
Certo i necessarrio avere nel cam po scientifico un m maestro di in-
^'"^^'"faVcapo! dciTo sugiri^ta;""^*
intimum,
veniatur ad
pluriniis erravisse, nonne !• •••L precipitibus stultisque vestris assenin
Diogene,
et
Anaxagoram autem Archelao, hunc vero Socrate victum ° Socratcm autem ipsum auditoris
cum
lebratum, una
dem
sui pietate platonicis dialogis ce-
discipulo suo ab eius auditore Aristotele tan-
post multa tempora superatos;
unde
[^[^
scio
'
quod uuum aliquem habeamus qui locum sublimiorem
^s^
quem
neat et
bemus
quod 10 i^
conveniat in infinitum,' opus r
ne processus esse
scicntiis,'
?
i
i
'
quod
venit, o Poggi,
priotes veMs adeo incomparabiHter postctos suDcrasse r
[^
nobis, velut fixum aliquid,
proponamus.
obti-
talem ha-
autem
nostris his temporibus AristotelemAbderitem^'); prius
reputabatur ab omnibus Plato; nullis enim aut paucissimis noster Aristoteles notus erat.
quare
postquam videmus omnes, quicunque
recepti
qui Platonem recipit,
omnes
damnat qui Platoni muhis antetemporibus, magna hcet cum
gloria,
vetustate iudicium,
7o^"fsto^"'i^^ll
soioTmedti .1
tri
dl"ii
tutti
cur tu et
nescitis
possint dicere iaui
est.
suum
"artl k^^rlcchfzze
"^^lV^veniVe
ai-
*^"''^
esse
tribuis,
aQ eloqucutiam veniam:
tichrins°uplr'abiii.
Gentiles
j
•
•
1
sciHcet,
stiUque gravitate
quod
est,
16.
si
vel Aristotelem derogatis
20
?
enim
vix in
quod
in his laudatur,
dicere potuerunt
:
hoc recens
secuHs que dicebant^*);' i
....
a prioribus accepere ?
etsi scientia
nesciverunt,
et etas
non sumus
eis
eis,
no-
22. Cod. relinq.
quam
.«• lUi,
saltem eloquentia
ahquaUter comparandi.
26.
questo un semplice \apsm ca-
il
il
peva ottimamente aver dato
i
natali
ad
Aristotile(cf. ep.viiidiquestolib.p.40),
mirum 30
Cod. qui disp.
Nostro s'6 lasciato caderdalla penna nome della citta tracia che fu patria di Protagora e di Democrito. (2)
Cf
Eccle.
25; j
queve
sed dices, ut
vcntateque rerum,
prestemus
quod
Christianos veritate scientiaque rerum antiquis iUis
Cod. princeps
£
est
lami: in luogo di citar Stagira, che sa-
(i)
placet, priscis
loquitur, quid disputat, quid addiscit nisi vetera
eloauenza. in questa soprattutto 1'
;
^
quibus tautum
illi>
parum
?
enim precesserant
scientifico dei po-
^^^'^
ita
hos quicquid scribunt sive scriptum reUquerunt ab an-
tecessoribus accepisse
Nei patrimonio
Platonem
^^ antiquissimis viris propter
^^
quibus antiquitas
alii,
15
tam preceps de
obsecro,
cedat,
sunt, eos, qui precesserant, superasse.
precesserunt.
5
esse;
l,
10.
;
COLUCCIO SALUTATI.
DI
Gentilibus tu et
non
negari !•
.
ille
prestare sentitis
I
1
ornaiissimo
quicquid enim
...
.
.
.
f.
j
quod
est, .
,
.
chf^gu^vrno^toro^rTsappia^dlre p[i
efficacemente di chi i possesso del vero !
m
gravis et scientmca oratio eloquentissimo et
etenim, ut Flaccus inquit
debeat anteferri.
stilo
debetis, cura
tantaque rerum dignitas
.
sme verborum ornatu
quidem
.
et verbis;
,
sentire
;
137
eloquentia preferatis.
possit; eos in
Qicimus rebus constat
5
:
Scxibendi recte sapere est et principium et fons (0.
nemo poterit esse omni laude cumuomnium rerum magnarum atque artium
nam,
ut noster Arpinas
latus
orator,
nisi
erit
ait,
etenim ex rerum cognitione florescat
scientiam consecutus.
10 dundet oportet oratio, que
ab oratore percepta et cognita,
nisi sit
inanem habet quandam orationem T necessariumsit
omnes
me
gesne
f
.
,
me
puerilemW; r
.
,
rediges ad insaniam.^ .
seculis claruerunt, eloquentes esse,
,
cum
1
r
.
co•,
non
tedeat, intelligere
pateat, credere
quod quantum
carissime Poggi,
.
¥"
•
libeat
=•* di
".°° piu,
fo"z°are"Ti
te^f^che^t ^™oTogi del dei
medio
evo
e
suoi giomi siano in pregio per
reioquenza.
audire
sic narrent, ut
postremo non
sint,
'"
insisteri
? (')
scio,
nostri theologi vincunt veritatis
eruditione Gentiles, tantum nostros
20 stateque dicendi, que
•11
de ulorum numero
de quibus divus inquit Aurelius quod vera
ilii
superant non peritia maie-
sine veritatis scientia puerilis est, sed
illa,
de
qu^°"he"l^Ge^ntni dtesup^e^rawiCrf-
""""'
qua Flaccus
ait:
versus inopes rerum nugeque canore
cum
credoque quod, ^ '
se
ut fateri
^
tneologos nostri tempons quive lam terme tribus
rateri
,
15
et pene r
qui sapientia cuiquam antecellunt, eloquentia vuok^
sed dices: tune
pariter antistari.
et re-
nondum ad
se
veritatis
cognoscerent °
(4)
falsa dicere;' sciebant
intimum penetrasse; eos
enim
fuisse, sicut in-
25 genia sunt ad ea que valent et cupiunt industriosa, eorum, que
"*
quest'arte era vana, e giovo a
delirloro^cT^T"""'^
natura scire poterant et eloquentie, cuius, ut vuit Cicero, facultas
non
abstrusa, sed in
medio
sita est, idest in
omnium
oculis atque
hinc arythmeticam, geometriam et musicam, ^ grammaticam, logicam et hanc, de qua disputamus, rethoricam,
noticia, studiosos
(5).
30 ferme ad perfectum,
et
1
,
HoR. Ep.
(2) Cic. (3) S.
De
II,
orat.
AuG. De
m, I,
309.
Coluccio Salutati, IV.
christ.
et,
§
vi, 20.
doctr.
]•
.
turalem autem et metaphysicen (i)
"^"^ "^'
quindi "''«'*"•
ipsam astronomiam, quantum coniectura
potuerunt assequi, mira prorsus integritate perscrutati sunt. ^
se essi poterono eccellere
na1
que transcendit orania, theo1-3 in Opera, III, 89-90. (4)
IV,
•
Hor. Ep. II, iii, 322. De orat. 1, iii.
(5) Cic.
9*
deiilTam^rrneUa speculazione metafiska e teoiogica
EPISTOLARIO Bon
iepperWar
modo comprehendere vixque attingere potuerunt, non immerito scripserit Philosophus, quod, sicut nycti-
logiam, nullo ut
coracum Di oui si spieea come bocrate ab-
afo^^Tur
nat^ura
5ueuJ'7e^r"mo-
ad
Jectus
ca
vero
dunque nne di
'voViero^^^^ecceUere
°'"'*'°'
qu"n«.
omni nature notissima
sunt
sed
naturalium
'
coufidebat
ut
nedum
a
multis
suum omne studium
j
ad moralia convertisse, quod
cum finis omnium solus Deus sit, quod illi quomodo scirc poieraut que ad fiuem ? quod nondum assecutos esse, dicendi rationeni facul-
sed
(').
'
pcnitus ignorabant,
cum
viderent se
omnes
quod Socrates, ipsorum ferme deus, sciHcet in
eo quod scirent
tamen verissimuni
cenda novit, simpHciter
ignarus c
gj-
non
absolute
in
sit
nisi
penitus desipiat
redeam, duo vel '
et dic
nonne diebus no-
... stHS plurimos vidimus
maestri insigni: e basticitare friLuigi de Marsiu, capace di commuovere chicchessia perorando, dottis-
rostra sed in ccclesia populos detinere
?
vcnerabiH patri meo, supercoetaneo
nostro, magistro °
,...,.
foret
(5),
'
sic
?
enim vulgo O
humana
quis
?
unquam
25. Cod.
Aristot. Metaphys.
(2) Cf. Cic.
De
amic.
IV,
,
j non apud
Ludovico
Loisio
de
nomen
sibi
II,
I,
i,
12-14.
6; Acad.
orator vehementius permovit
?
quis hystoriarum etiam
Gen-
27. Cod. promovit
Lodovico
I,
16 &c.
(5)
Intorno a
lui ved. lib. IIII,
ep
iii,
note(dove il Nostro lo chiama per Tappunto « Loysius »);I,243 sgg. ed oltre alle opere ben conosciute che illustrano il Trecento fiorentino la mono;
(3) Cf. Cic. Acad.
V,
:
quis plura tenuit atque scivit,
?
sive divina requiras
24. Cod. Lisio
IV,
,
quid eloquentie deficiebat
dicebatur,' Hcet
animos aut quod voluit persuasit
(i)
.
quid, inquam, iUi homini deficiebat vel eruditionis vel elo-
quentie vel virtutis
sive
.,
adiTiirabilis predicationis suavitate,
'
MarsiHis
tria,
nostrorum eruditorum usu sunt; 20
disputarc, sclHcet, predicarc docereque. ,,
10,
II.
(4) Cic.
De
I,
IV, 15;
orat. I, xiv, 63.
Tusc.
15
di-
eloquens, satis tamen
tar™*nerpredicare neU'inse?nare. La predicazione
,
ego
neget^^*);
quanvis enim qui
quiHbet esse debet,
^^^ pcrtiuent ad eloquentiam,
quod
eloquentes.
verum autem
ut ad etatis nostre viros
ei
sii.
et
scit
dicere soHtus erat,
esse
satis
arbitror atque certum.
eloquens in eo quod
lo
adipisci; credo falsum arbi-
quideni, licet Cicero probabile dicat,
ddio^scibfTe,""""
intel-
videbatur, finem et exitum invenire posse sine dubio
ut sibi
trantes,
festT"in ''trTplue
('^;
credatur
difficultate
tatemque conati sunt modis omnibus
or, venendo ai tempi modcmi,! e-
anime nostre
diei se habent, sic et
sapicutissimum Apollinis oraculo Socratem^*^, dimissa naturaHum
istis, ignari
que T
supematuralium
investigatione,
uel
lucem
oculi ad
grafia test^ citata di Cornelia Casari.
25
"
COLUCCIO SALUTATI.
DI
tilium copiosior, promptior atque tenacior?
139
quis theologie illumi-
natior; quis artium et philosophie subtilior; quis eruditior anti-
eorum
quitatis vel
que
peritior,
«e°i°g°. fiiosofo.
['orJ°de'^ussicL''
modernitas?
callere creditur ista
quis oratorum vel poetarum doctior quique sciret argutius textuum 5
libroram nodos solvere vel obscuritates quoruncunque
et
minum
non
sed
declarare?*^')
Pythagoras Samius, qui
claruit in Itaha
muhisque discipuHs
ctrina
quosdam Esopi apologos, quos ex quo 10 Hari demoni,
eum
quem
non
Egi; nuiia ha usciato di scritto ;
ma
neppur Pitago-
socrate,
fami-
fuit in carceribus, ut
vocat, satisfaceret, qui
quod musicis intenderet admonebat, metrice
in somnis,
ditur compilasse^^^ ^
do-
scripsit et Socrates nisi
deum
Apuleius Socratis
voluscripsit '^
Magnamque Greciam
non
illustravit;
non
Ludovicus.
scripsit
scripsit et Christus,' ^
muka que
Hcet
tra-
dixit
i^
Cristo hanno composto de libn.
fecitque plurimi, etiam preter illos quatuor evangeHstas, scripsisse
15 contigisse ut assequeretur Htigiosum
populorum
.IV
terrarum orbis
et
•
numero sumpti
ex illitteratorum
modernitas eloquentia non
20 predicatione verbi Dei, tacionum
argutiis
ad
il
il
tale
incancellabile
frate
la
di
S.
Spirito effetto
produsse sopra Ta-
Poggio da indurlo neiroraparte
Brunetto il
nel
S.
Klette,
ed.
zione funebre di N. Niccoli ad buirgli
elo-
L'entusiasmo del Nostro
per
del
fa
Histr.
Petr.
45 sgg.
co.lto
secondo
di
un
Latini,
nuovo
attri-
e piu
celebrandolo
« digrossaiore »
de'
Fiorentini;cfMARTfiKE-DuRAND, Tti/^r. mon. ... ampl. coll. lll, ^2^ sg. Coluccio
si
•
1
minus
chtret
non credo tamen quod
vel recepit,
in
vel dispu-
traditionibus
in
eam eloquentiam
accusare, ut fatendum
non men caldo ed
che del Marsili
quente Dialog.
quasi
•
mirum.
con questo caldo
confronti
(i) Si
elogio quello
nimo
r
doctrinarum
in
postquam domini,
ut,
;
rerurapubHcarum senatus
verum
sit
esse
Cod. sequeretur
15.
p.
(^')
aHquod eloquentie desiderandum putes; sed
rationabiliter
possis
et
ruerunt et sunt,
que modernitas retinuit
his arbitror,
non
sit
forense dicendi genus et
et
quietum hoc, quo scribentes laboramus principes
Grecorum
eloquentie Cicero retuHt nemini
et ipse fons
ferantur.
per6 fu troppo candido e troppo
modesto;
e
gli
studiosi
letteraria fiorentina nella
della storia
seconda meta
del sec. xiv, invece di seguire le pedel Poggio, esagerando
date piu
1'
sempre
influsso del Marsili, dovrebbero,
ad essere schietti, preoccuparsi tere le cose a posto
meglio
di
di
met-
quanto
siasi fatto sin qui.
Plat. Phaedo, IV. II libro De deo Socratis, che Coluccio cita qui, eragli ben conosciuto ne possedeva anzi un esemplare in un ms., che t oggi il cod. I, IX, 39 di (2) Cf.
d'Apuleio,
:
quelH di
S.
(3) Cic.
Marco
De
offic.
in 1,
Laurenziana. 1,
3.
n,o*Jemn.elo'u™Sgovemodeiu^^cos^' pubblica son saliti
gu idioti, °°° ^'
la
sacra
EPISTOLARIO
140
quod Socrates
inquit
omnes
:
('^;
quod
eius ad vetustatem nulla prorsus vel
paratio, sicut scribis, fieri Per*venir
Pe-
.1
eo quod sciunt
in
esse
satis
di-
modernitatem adeo non esse de eloquentia destitutam,
et
sertos
obstinate defendo
admodum
parva com-
sed cur ctatem nostram
possit.
tam
veniamus ad Petrarcam nostrum.
?
5
trarca
Poggio 50 prepone a moderni,
cherii
si
pu6 certo
negargli Jottrina bastevoie da istituire
'
tutti
i
noQ
Scio quod
stes-
un paragone gU antichi.
tra lui e
eum ferme modernis omnibus prcferendum '
ggj ^.^^ varia et multiplex res eloquentia
tcndeudi studio protervire. videtur in hystoriis, ^
'
quod i
randus quid
verborum
ew
lo^potrebbe"? *
proprietas,
'^^^^ decus
obsecro, nunquid
vcllem
ego
et
;
sed
nulli sit
dic,
ornatus.
in
personarum
eum
difficile
veterum compa-
dignitas,
elegantia,
stili
et veritatis
nimis est vel
Pero, scrivendo
toccato un'altezza
dicendo
soliditas, sobrietas
Homero
summa
opinionem auferre(*\
tati
concessum: se quidem ipsam
hme
gloria reliquoruiTi?
non in
vicit.
illis
et
?
brevitatis difficile
ipsi antiqui-
quid
nul-
?
20
quod, sicut multotiens dicere
scio, fateor,
carmine Virgilium, vulgaribus consucvi, Ciceronem prosa, et con* o o sonis similiterque cadentibus rythmis, opere
tamen longo Dantem,
Petrarcamque eadem ratione dicendi sed parvis cui
niun aitro e pervenuto ni per-
passe sublime,
verrimaiinftituro.
futuris
quod adhuc nullus ad
illa
temporibus aliquis ascensurus*^').
occu-
canticis, sic
pertigerit; forteque nec sit
quis
unquam lohannem
evangelistam aut Paulum apostolum theologia potuit adequare
?
nullane laus ergo Dionysii Areopagite, Origenis, Didymi, Ignatii, 7.
Cod. multiceps
23. Cod. rithimis
ch'essi de' libri suoi
(i) Cf. la nota 4 a p. 138. (2)
S
15
versura vel
hec vel
hoc etiam
fuit
10
potes,
superare Livium atque Sallustium
nimis vel impossibile pertransire.
in volgare, egli al pari di Dante ha
si
magnitudo rerum,
clavam Herculi vel Livio hystorie gloriam vel Sallustio
laudem
Petrarca
tibi
viris illustribus,et
negociorum
vclles
? (')
desine, precor, con-
sit,
sibi deficiat maiestatis, pulcritudinis vel
est
^*);
difficillimum o "cnus dicendi arbitror, ab
De
lege librum eius
quidem nonne servata
e«*ne°ios°tiieU
dic,
quod omnino
antiquis adco descivisse, ?
iudices
il
Che
cosa pensasse del Petrarca
Bracciolini
dai brani
sua perduta lettera che
della stro
puo vedersi
ha
citati
il
No-
nelPep. xxiii di questo
libro.
(3)
Rammento
che Cino Rinuccini
neir Invettiva sua contro del Petrarca
nota
i
denigratori
con indignazione
«
« si
ciendo che quel De
« ^
beffano di-
viris
illustribus
un zibaldone daquaresima».
Ved.
Wesselofsky, II Parad. degli Alberti, I, par. 2, App. n. 17, p. 309. (4) Vha qui una reminiscenza della nota simihtudine
V,
iii,
di
Macrob.
Salurn.
16.
(5) Cf.
lib.
III,
ep.
xv;
I,
183.
25
;
DI
COLUCCIO SALUTATI. Damasceni
Cipriani, Basilii, Chrysostomi,
zeni
ut infinitos
et,
?
Hieronymi,
gustini,> o
•'
nardi et
vel Gregorii Nazian-
Grecorum dimittam, nullane gloria "
multorum aliorum,
summos
qui inter
interrooatus Hannibal ab Africano de o
runt?
respondisse fertur
non multum ab
ducum
suras et rationem castrametandi dicitur tradidisse;
subegerit obsidendarumque urbium
doctissimus fuerit.
Hannibal:
cunque
retulisset Scipio: quid,
me ducem
si
ducura super omnes
me
^^\
novaque postponere, quod non preponatis eos quos
non debeat
queso, michi 'i'
dic,
adeo reprehenditis istaque
20 atque
aliquis
multum
calluerit,
:
nec tu
cum
grammaticam
toise la
gran capi-
res°erltato"pre?e! '°
e^dTpn-ror""
vicisses ?;
ve-
ratio vult
me
hauserit, et, ut ex scriptis suis apparet,
cur inscitie michi vel culpe Imponitis,
videtur et dignior qui
tibi
Petrarca noster,'1 quem
?
di
fuisset,
sic precipitanter anteferre
anteponam
fama
cumque
priscis
r
pretulisse, gentilia viderit et christiana et illa satis
libus, qui christiana nesciverint,
come non
alios predica-
tera
ut
'''°^°'
orbis partem
rem
preponi. •^•^
primum
ab Africano victus
licet
"^f. possa pur dirsiglo-
secundum autem
Alexandrum Macedonem, qui parva
tertium afHrmare.
15
excellentia
manu maximam
adiecit
vel Ber-
non .*'/"
'°s''^
theologos clarue-
etate sua retrocedens,
de tertio rogaretur, se non dubitavit,
Mai-essertaiuno insuperabile,
locum Pyrrhum Epyrotarum regem, qui primus men-
obtinuisse
ro
Anselmi
Au-
Hilarii
'
ut ad ultimos veniam,
et,
divi
Ambrosii vel nostri Gregorii, o
patris i
Bede
Pictaviensis aut
5
'
141
Pf^rca la
cosapienza
^* "'^'"^
l^itula-
didicerit
eum
si
[\
nobbe
Genti-
nonne maior
esse
farr^biasimevoie ag'irautic\T?''°"°
sciverit atque rethoricam,
quam qui solam grammaticam noverit, etiam si de grammatica illi, quem grammaticum et rethoricum volumus, antecellit? non 25 credam vos
ita desipere,
sensui denegetis. o
quod rem tam claram peneque subiectam
patienter ergo o feratis
ir
hanc tradere prelaturam, nec amplius,
imo
me
Petrarce nostro iustam 1
si
placet,
rem tam claram,
veramque eloquentiam, que
30 de rerum doctrina scientiaque splendescat oportet, ut vult Cicero contigisse '-'
Gentilibus, sed Christianis, ut
vero puerilem et inanem, ut vult Arpinas
certum
est
:
1-2.
('^
Cod. Nafanceni
(1) Cf.
Plutarch.
Titiis
Flamininus,
(2) Cic.
De
"^^),
illam
or i'eioquenza disgiuntadallaveriti "^* ^^°''^
"°"
inopem rerum nugasque canoras,
XXI.
'^°"""*;
clarissimam, contendatis; confiteaminique rerum scientia do-
ctos Paganis antecedere Christianos
non
Egi'accoppi6aieloquenza la vera
orat.
I,
(3) Cic. op. e loc.
vi, 63. cit.
:
EPISTOLARIO
142
ut Flaccus ait('\ habuere Gentiles; habent et
quam
quentie student, ma
diviene vcramirabile
meate
iTetii
"
'*''''°"
mium ^^^^°
qui solum elo-
illi,
Tullius ipse vult, utpote sine sapientia ni-
cum
obcsse pletumque, proclesse nunquani. ' i i ' i
vero Christianis
loquendi patet, hoc est ipsorum vere doctrine coniungitur
quod
eloquentia, tunc adrairabile ncscio quid conficitur Abbandonat» sola,
s4 <^ue
possumus commendare.
non
satis
penes ipsam tamen eloquentiam
5
et sa-
quantuo'
assuma
svaria.
lorme,
tissime
i
e
pursempresempiicemente eloquen-
"
modis personet
pientiaui distinguatur ut varie variisque ^ '-'
'
^^^^ uecessc cst.
tamen
et
quicquid i T
'
litteratorium,'
sit
vera laus penes sapientiam
quo laudamur, soHda '
i
laudet
est.
nunc aha sublimique
quentia, sicut libet;
nite-
et
et variet
figura feratur in
elo-
arduum, 10
nunc infima serpat, nunc mediocriter subtervolet; nunc copia exundet, nunc
brevitate
tamen
veritas,
nunc
contrahatur;
nunc
prati vireat et florescat,
in
morem
pinguis
areat in habitum sicce rupis;
quanvis eloquentia variet, non mutatur.
rerum
et ipsa fa-
cundia, quacunque differentia varietur, flicundia, id est eloquentia, Ma
linguaggio stesso muta natura ed aspetto coi pasI
ii
su: del
tempo
scmper
quoniam, ut vult fons eloquentie Cicero, omnis
et
est.
medio
(ijcendi ratio in
hominum more
maximum
15
posita r
communi quodam i
sermone versatur
et
usu atque in i
in
dicendo vitium
et in
vel
genere orationis atque a consuetudine com-
est a vulgari
or come pretendere che moderni si
munis scnsus abhorrcre
astringano ad imi. tar rigidamente il pariar degii anti-
Qmnes
nonne
^^^
inscitissime facitis tu et
ille et
20
i
alii,
qui maiestatem illam eloquii ' *
niodcmis, ut
mordaciter condemnetis
quod imponit Tullius Gii «ntichi
me-
nou
teneutur.
essi
marono
e
trasfor-
.''
reprehenditis eos,
quod maximo
genere orationis
a vulgari
vitio,
discedentibus,
.
,
fulsset;
quod accuratissimc
runt et
alii
f
sero
r^
r^
\-
.
fecit,
facta
25
r
•
Cato Censorms;
licet,
fece-
modifi-
caronoridioraaiotempi nuovi e le nuove ro secondo
desideratis in
nuUa mutatio ab Ennianis temporibus
si
desimi non fecero cosi:
tam anxie
vincant vel saltem redoieant vetustatem adeo
nisl
muhi
post '
i
]yj^
eum,
ut L. Crassus,
TuUius, C. Ccsar, Horteusius
M. Antonius, M. Varro,
et ahi plures, qui
romanum
quium, velut agrum frugiferum, coluerunt; adhuc vetus sed, ut ad
ditas permaneret.
illa
ru-
Petrarcam redeam, videturne
tibi
par ipsum inter rudes et discolos enumerare?
numero, qui nulla iUis eruditissimis
7. ut]
(1)
Cod.
II,
admodum parva
comparari
II.
et
HoR. Ep,
vel
?
Cod, mediocri
III,
322.
elo-
sed inquies 22.
Cod.
estne de illorum
possit equatione :
tu
cum
et
(2) Cic.
De
priscis
non solum com-
orat.
I,
m,
12.
30
COLUCCIO SALUTATI.
DI
quod miror
paras, sed anteponis Ciceroni Virgilioque.
tuam
sed vide,
incidere potuisse.
mentem
in
qua pretulerim
placet, illam
si
143
rationem florentinum Petrarcam Virgilio mantuano.
quod
scio
muote^dm"!"
si
pos°o aVeTrarcl''^
o"
^"^510 'fe^ine-
'
ipsum non preposui metro sed prosa; conatusque sum ostendere,
salto. Hgl disse il Petrarca superiore al primo nella poe-
cuius rei auctorem habeo Ciceronem, prosam, veluti mare, metris,
sia,
,
^5
V
maiorem
veluti fluminibus, esse
ponas
in soluto
sermone
et si
?
bitanter est, sive maiestatem
10 aspicere, videorne
erisne
tam
attrite
secondo
vero.
minor versus prosa
rerum
sive facundie latitudinem velis
multa quidem
irrationabiliter id fecisse ?
tibi
ut indu-
sit,
considerationem veneris non probabilia solum, sed verissima
reputabis. gilii in
nam quod
controversia
olim
quando quidem prosa
unum,
et
Vir-
et
re-
ro-
de
vere quod tunc tradidimus astruxisse;
satis
imitationis
sed ad Ciceronem
illos
hic alterum anteferre.
sine dubitatione vincatur;
gissimis licet spaciis, gatur. 20 °
comparatione Ciceronis
solum acumina, quibus volebant
facundie principes hic
Marone quidem credo
tibi
de
non prose versusque comparationem
fuit,
spiciebat, sed eloquentie
mane
carmine vero, lon-
tamen ahcuius
veniamus,
afflatibus
quem locum,
ut
*
attin-
metro dices preferendum esse an ipsum r r
reputas firmiorem. '
nuUam unquam
dignitatem ? vide Senecam, ut de utroque simul Cice° * rone Virgilioque cognoscas, quid tertio Declamationum Hbro ei tribuit
scripserit varie eloquentie
sensisse.
tradit
virum Severum Cassium de ambobus
enim quod, interrogatus
tionibus impar esset sibi responderit:
omnibus
magna quoque
evenit.
me scio, quando ^o eloquentia sua
plusquam
in
in
a se
quod
in
quare in declama-
me
carminibus destituit; Virgilium
genii oratione soluta reliquit.
(i)
Ved.
lib.
fateri
IV, ep. xx;
I,
potes,
338 sg.
imo debes
(2)
et
in-
honorem hy-
Platonis oratio
Socrate scripta est nec patrono nec reo digna est
tantoque recitatore
abesse
Ciceronem
?
illa felicitas
orationes Sallustii in viri
miraris pene
multum
ingenia, a quibus
uno eminuerunt opere
storiarum leguntur; eloquentissimi
chipu6dubitare
arbitror,
difatti
Petrarce, cuius quicunque magis Ciceroni favit,
2<}
ai
nella prosa c pens» essere stato nei :
?
que primo videntur intuitu non constare; quorum postquam
sunt,
15
quid i
et
supineque impudentie, quod Petrarcam Maroni non pre-
frontis
in
(').
^^\
que pro
tanto teste
agnoscere nullum
Ann. Sen. Controv.
III,
8.
che
Cice-
"°" ^'* ^"" """t mediocre poeta, e
"""'° "^Hfore}
senecastessone ,
di eloquente atte^'^^'one.
EPISTOLARIO
144
II
Pe»<-»rc«
in.
vece fu ottimo cosi Upro«;'e°gTi'ruil.'
que deve stimarsi superiore a Cicerooe ed a Maronc.
unquam T
fuisse
omni ex
ut non perfectum, r
parte r
tu vel
ita
'
ille
^^^^ clcbeatis reprehcndere vel mirari si Petrarcam Virgilio prosa, /^!• !• „ -l Liceroni vcro carminibus anteponam. noli caput excutere, noli •
•
•
i
i
plane
n
nec vmcit Maro re-
est;
sic
\ t
•
•
•
i
quocl est evidens denegare.
trarcam soluti sermonis dignitate nec Arpinas meus oratione versibus alligata.
suam
plitudinem
quicquid
strictis
infeliciter
ambo
fluviorum alveis coarctarit; nec Maro, exivit
nec
fluvios
pelagi fluctibus,
illis
expertus fuerat, ulterius voluit agitari.
facundie dignitate Petrarcam
de
5
nunquam am-
navigavit maria Tullius, quod
unquam
sciret,
quos semel perant
sic
;
superantur
suilli
a
10
Francisco nostro; non simpliciter, sed Cicero versu, Maro vero, ne Adentrambipoi, a qualunque
contendas, obsecro, solute dictionis ornatu.
come
aitro tra e
i
andato
Gentiii.
.
sed eruditione pe-
.
.
solum, sed
ilhs
innanzi
e dottrina neiia cognizione nella deiia veriti cice-
rone,
.
ntiaque veHtatis modernus hic noster non duobus
che
tanto
multa
plane cunctis Gentilibus anteceUit.
vidit, fateor, •>
'
'
fess?onc'"?
hcreseos atque philosophie professio nichil scire.
^^^*^^
enim
Academicus non
scisset,
homo
nichil scivit.
gloriosissimus
sibi
fuisset.
summa
daret?
cunctis Academicis, nichil scire,
erat
visne
sibi
sibi gloria
pro tunc
eis
moxque contrarium
probabile defendebant
-*
quicquam
si
plus tradere erat,
imo firma constansque
vivebant in dies, quicquid
nichil sciri.
15
enim, ut nosti, iiUus
^""1
nu"!!»
latia-
'
'
Academicus,
sr^^come^Ac^cade-
"''"'^'
greca o
Cicero, per multa studens atque discurrens; sed,' semet teste, r T
liaQLie i
quam sicut
sententia 20
occurrebat
disputabant.
nescio
quid de contradictoriis estimabant, sed arbitror eos putasse neu-
tram contradictionis partem veram vel falsam esse vel saltem vera falsane forent,
et
orchinonconnel posporre lui. che era per sua confessione ignorante, e
sentiri
rignoranza poneva a
fondamento
deiia
Blosofia, al sua Petrarca? etrarca? Nfe ilPoggio, amico suo vo-
an saltem hoc se /.
.
^
dendum
.,
.
.
tibi et
,
.
.
eum,
i
/^
nichil
scilicet
sciri
posse contenderet,
cum autem
incertus de
•
idem sentientibus prorsus
est,
^
...
o/-v
,.
de scientia et erudi_
sc tcste, nil scientem anteponere vel equare Petrarce
cere vel sentire; rogaque illum
Cod.
quod eratfixum 25
Cicerone vellem audire
...
,
desiac posthac, carissime Poggi,
32.
a
quanvis nichil
scire,
_
tione,
illud
protessioms oraculo Licero semper esset, nonne pu- 3"
inccrtis sue .
non posse: sique
sed has dementias omittamus.
sentiebat. .
sciri
verum falsumve putabant,
posse,
sciri
omnino
eorum principium fundamentumque,
professionis
cum
tam
stulta
tamque refelleuda
di-
amicum tuum meumque,-qui tam
COLUCCIO SALUTATI.
Dl
plectatur
contineatque, quod
formidabile
sentit,
quod me
suis ulnis taliter
gremio non cadam suo.
e
nimis et pcriculosum est precipitem ex
eum
facque quod 5
me
tamque glorlose de
alte
145
sua,
seni
quidem
alto
ruere.
glian
dunque per-
severare a fargli colpa di preferir questi a antichi.
tutti
gli
vel tua saltem,
potest, scriptione
fieri
si
am-
agnoscam. Restabat iuxta receptorum seriem respondere singulis que scrised quia satis pro causa dictum
psisti.
congredi, ne
strictius
enim, pristine
Cum densque
nolo tecum
forsan acrius carpam et ledam.
te
memores, quicquid roboris
virtutis
10 conanturque gravius
est, ut arbitror,
superest, colligunt
vincereque valitudinem
ferire
senes
etatem
et
vale.
Ebbe ri-
la
nuova
sua lettera che l'allegrd assai, giac-
che ne dedusse che egli era piii pronto alle parole che ai
memor quod
decimo kalend.
Florentie, septimo
sposto a respingere come si conviene ogni nuovo assalto.
fatti.
Sepc minus faciunt homines, qui magna minanturC^). •
tinace perchi i di-
'^').
hucusque scripsissem, recepi litteras tuas, quas letus legi,
Lo ammonisce a non mostrarsi per-
ianuarii.
XX.
15
A
Bernardo da Moglio [Ch,
c
(').
23 A.]
Bernardo de Moglo.
IuvAT semper, karissime fili, res videre tuas, idest quas per te Deus ipse facit; sed nunquam magis in huius generis rebus 20 iocunditate leticiaque permotus sum, quam in his, que novissime
Firenze, 8
Sebbene gradisca sempre le sue lettere,
fu
(i) cf. lib.
Reminiscenza
di
xv;
I,
IIII, ep.
xxn
Tep.
questo
di
(2) Saepe minus
san Gerolamo: 305, ev.
anche magna
[minantur,
distico di chiusa
il
De
terra
xxv
della
tumente;
cf.
tra
Hervieux,
Lesfahuliites laiins, Vzrss, 1884, (5)
come
Bernardo da MogHo,
II,
(p.
in corte di
Roma
sua ventura; e difatti riusci, sembra,
a procacciarsi
al
protet-
un posticino nella can-
S. per
e pregarlo insieme
mandare
Scrisse egli allora
dargU notizia de' al
a
Bruni, da
casi
suoi
volerlo raccocui
forse per
ragione delPufficio dipendeva.
II S.,
i^o^inpoco
speranza di mi-
nelTepistola a costui, che a questa tien
cora a Bologna a mezzo
glior sorte dalla
396.
quale, iiii
di
10 sg.), trovavasi an-
]ieta fortuna, eretto in
la
di
studiosi, deli-
sempre premuroso verso il figlio del suo antico maestro, non tardb a rispondergli,ed adempi poi alla promessa di metterlo in buona vista alFAretino
il
s'avverti nelle note alFep.
questo h'bro
degH
celleria apostolica.
cosidette Fabtdde Gualteri Anglici,
le
venuto procacciando
ber6 cercar anch'esso
libro.
faciunt homines, qui
Saepe gerit nimios causa pusilla metus.
£
erasi
tore degli studi e
il
fama che InnocenzoVII
Coluceio Salutati, IV.
dietro.
10
gennaio 1406.
niuna
gli
mai cosi accetta
EPISTOLARIO
14^
come queUi
« eui
ritponde, tutta in lode di Leon.rdo Bruni Acceito gli
«cettoio"n'ie?"-
cemss.m»
a
Leonardum Aretinum meum, summi
niichi
'
'
sempcr
inichi
placebat '
quam gratissimam
et materia,
persona, cuius commendationibus indulxisti.
cum
tenter inerat quod,
ipse
imo penitus idem ego; sentivaiod.tosi stesso aell amico
quam Poete(^):
la-
anime pUis quam dimidium mee
^*\
plus enini in hoc
cum que
diccbas vcrissima
nardus visus
Philosopho
credo
sit tibi,
accedebat et iilud quod,
(').
quam
ea
scirem, efficacius
rentur panegyrice permovebant; Gode che abbia
j
laudes suas meas sentiens,' Themistoclis induta
'
>
sit
faciebat
quibus et illud
persona, iUis velut propriis delectabar e sapev» veritiero relogio.
et placuit '
scribentis persona, placebat et stilus ultra solitum
omatus, pkcebat
g^gg^fjg gj
pontificis a secretis, *
nec mirum.
celcbrans laudansque scripsisti.
si
dice-
lo
quibus cum, ut sciebam, Leo-
videatur et omnibus dignus amari, veniebat
stretta ami(izia col
eum
ad cumulum quod
Bf""'-
diligeres et
permixtio
cerchi di coitivarla; ne trarri gran
modicum
Aiuiiobaraccomandato: poi
faccia
pu6 per
i-
non
latere
colas, adhereas
i
discedas.
vir est, qui,
cum multa
non dicam omnibus, de quamplurimis
cur
habitu
sit
imo pene super
figuris
idoneus respondere; frustraque penes alium queres quod
sufficiens,
ego
ipsc nesciverit edoceri. ,
,
commendavi
..
infinitis
te sibi, Hcet rc
.
.
tu fac diHgentia
;
15
ambo
calleat actu, nescio
egli
quanto
ems
ab
dedisse cre-
rei
mi Bernarde, virum istum
tu fac,
essc.
et
enim similium
adiumenti, quod vicissim sciretis
,..,., vos meos
homini
profitto.
in eius familiaritatem
faciHs
repens irrevocabilisque confusio, cui
est,
diderim non
quodiam
nec mirum.
et amiciciam sis receptus.
\
rerum causarumque 20
sciam fore superfluum, •y
amore
afiabiHtate tua,
tua,
dile-
piacergli.
ctioneque
fiasW.
sibi
(i) Cf.
HoR. Od.
AUude
STOTELE,
19. Cod.
I,
Nicom. IX,
e
di Pellegrino
che Ariiv,
tpiXo?
ifap
dk
5,
aXXo;
iuTo'{.
(4) Sul
Sempre al
servate
il
Zambeccari
nale di Napoli, di
ci
ha con-
cod. V, F, 37 della Nazio-
26
c.
breve scrittura
ci
b.
Trattandosi
piace riferirla in-
tera.
(3) Cf.
nar
25
dopo non segna una lacuna.
ni, 8.
alla definizione
Eth.
deiramico:
obsequHs, ut in dies carior
dignis
Florentie, sexto idus ianuaru.
vale.
Cod. panegerice
II.
(2)
homine Hbero
et
VaL. MaX. VIII,
14, ext.
puntO di COngedarci
I.
Bernaldo de Mulio eo(*)quod
per
consilium super eodem
dal da Moglio, giovera accen-
pochissimo
che COnOSCiamO
^ ,,1 delle sue postenori vicende. ' .
.
.
,
/->-vj-
scorta in cib una letterina,
Ci e di purtroppo
senza data, a
quelle che
lui diretta tra
sibi
magna attemptat
prebendo.
Gloriormultum.amantissimefrater, quodoccurrentium
tibi et
arduorum negociorum tuorum me non haberes equidem me, nisi -j . u.«letor auod ideoaue summe quod es: es; ideoque
habes. participem '^ "^
censeres
me
.
esse
(•) Coi. ea
COLUCCIO SALUTATI.
DI
147
XXL A Leonardo [Ch,
c.
Bruni(^'\
i8b.]
Leonardo Aretino. Firenze,
L
summi
iNUS Colucius Salutatus Leonardo Aretino
salutem
secretis
9 gennaio
1406.
Ripeter vuole la
mearum
iuvat repetere culpatum
dicit.
pontificis a lit-
saim messaalla sua pre
postquam ergo
terarum auspicium
per Dei gratiam bene est
tibi
cedente.sebbencriticata daU'amico.
Cod dd due
7.
per quod ad
te principium aliquod invenisse
invenisti
iora scandere poteris.
Franciscum, qui
illum
grat.
ma-
dominum
serenisslmo domino rege
cum ad magna
te
Ungarie perducet
dopo
volte bene est
et
;
quod de ipso
spe-
iudico et auguror esse futurum.
ras melius ego
nam, ut est apud nos (•) proverbium antiquum magni pisces capiuntur in alto. ad mare eundum :
estqui magnacapere cupidus(**)fuerit.
erat adeo,
utnovisti, extenuata curia (*'*) quod fructum in
meo
ea aliquando in mille annis
non
iudicio
fe-
cisses; nec erant in ea nisi rivuli qui vix uni si-
extinguere
tienti potuissent
aquas ubi
erit tibi
sitim,
procedes ad
natandi ampla facultas.
sub
fortUna (»*••) vivimus omnes et infelix qui nun-
quam
alta
temptare didicit
querendum
milibus.
quam
pocius
consilium
in
meum
et servivit
moriamur
est ut
semper huin magnis
minimis vivere oppresse.
conforme cura luo.
si
excusabunt
animum
;
habuisse.
nec dici poterit te muliebrem vale felix.
datum Bononle &c.
d'Ungheria esser non pu6 che Sigismondo, presso il quale, com' fe noto, trov6 asilo anche P. P. Vergerio. Ma se al gran viaggio Bernardo s'accingesse davvero, rimane a sapere.
II
re
(i) Punto,
dal cui di
come
s'6
detto, sul vivo
tono soverchiamente rude, con S. Taveva accusato, a veder suo,
11
mollezza e
d'
insofferenza de' disagi,
Leonardo, ch'era
di
natura prontissimo
airira,
non seppe trattenere
impeto
di
malumore
;
il
penna, diresse
evitando
prlmo
onde, afferrata
suo troppo severo
al
ammonitore una
lettera
paura d'oltrepassare sto, si prese
i
(••) Cod. omette cupidus
(»••) Cod. cura (•l»»j Cod. forma
delTone-
limiti
gusto di punzecchiarlo
il
non lievemente
proposito di certe
a
inezie sfuggitegli nello scrivere. tardi,
subentrata
Piii
furore lariflessione,
al
vergognossi d'aver ceduto cosi
mente ad un
facil-
ne
puerile dispetto, e se
con sinceriti (ci6 che fa relogio della bonti del suo carattere) col fido apri
Niccol6 Niccoli. « via »
« Alia
come lui,
quaedam
le-
diceva, raccontando
egli gli
;
fosser ite le cose tra Coluccio e
addi
marzo 1406;
1
1
quae inepte
«
non
«
quidem
«
absque aculeis quibusdam insectatus
«sum; « nitet.
eius epistola continebat,
et
hoc ipsum
nam
«
quacumque mente
«
tim
«
rim hactenus
cum
ma
oramai
et
lib.
cit. p. il
me
poe-,
honestius
fuit
id agat, praeser-
eum
parentis
«sim»; Ep. Luiso, op.
fecisse
tolerare
loco habue-
habiturus perpetuo I,
ep.
20.
x
;
I,
20; cf
Savi concetti
pentimento era vano
Tepistola stizzosa ed acerba gii
si
tro-
vava nelle mani del S., il quale, piu dolente forse di quanto abbia lasciato trasparire, dell' irritazione
(•) Cod. ometle nos
pur
cui,
in
tornare suirargomento per
dl
habes
non suc-
cedet ad vota, te virtuosa audacia, conscientia ubilibet
la
si
dife
premura
del Bruni,
di rispondergli in
molto rimesso coUa presente. Ci6 che soprattutto, se non
tono
c'
in
;
148
michi bene
et Es». n.,
i
.iiont.. vcro, d.Isi
l'uso cUssico;
P
I-
TO
L
quod T
scio
fuerit.
sententiam tam argute reflectere;
1'iniitazione
deU'*niichitii
non
dev'essere servile.
sed antiquitatem
morem
motivo ro
di
illo
totum
imitatio, nec
vcro totum solct cxprimere ^
\^ii[q
mutarla.
meo
sum nec
contentus
quidem constat
amaro
tornar
del Bruni che la paternale
al
fosse
gli
stata suggerita dal segreto intento di
attenuare
effetto delle
1'
da
lodi
lui
prima prodigate alFamico nell'epistola ad Innocenzo VII. Questo sospetto, che Leonardo ebbe
debolezza
la
di
manifestar non solo al Nostro, bensi lettera or ora
al Niccoli nella
era
allegata,
quanto
altrettanto
ingiurioso
infondato
per
Coluccio,
il
il
Bruni per
le
quale, rimbrotlando
sue querimonie, aveva semplicemente ceduto, lita
come
smania
notavamo,
g\k
di
fare
meque
Quem
il
alla so-
moralista, lo
codice
quale
lettere; debolezza senile,
ben nota
Bruni, e che egli avrebbe potuto
si
modo
sue
nelle
il
al
cit. p.
I
Test^ poi
sgg.,
j
Comunale rinvenuta
convinse certo del proprio
errore in appresso, giacche,dopo avere piii
volte ritoccato
lettera airevidente le
punte,
ei fini
in disparte
il
testo della sua
scopo d'ottunderne
per lasciarla del tutto
escludendola dal proprio
epistolario.
E
far parte, ci6
si
se
di
deve
questo torn6 a
alla notoria indi-
screzione degli eruditi, giacche hus,
il
pubblic6
il
lib.
X;
Luiso, op.
avendone nel cod.
della
Siena H, VI, 26, c. 17 A, una lezione notabilmente di
Mehus, torn6 a Dal Siena anch' io Tavevo, a dir
diversa da quella del
cod.
di
vero, ricavata
dalFagosto del 1S82
fin
perfarne un'Appendice a questo luogo e sebbene la pubblicazione del Lui>o
mia
tolga alla
pregio della novita,
il
pur non credo potermene dispensare, giacch^ e difficile, senz' aver dinanzi Bruni, intendere a
p. 113.
il
XXII.
n.
ep.
XVII
II S.,
come
(i) Cf.
do-
Essa formera dun-
presente.
la
que delTApp.
questo libro,
di si
rileva dalla po-
scritta di questa epistola stessa,credette
che
Bruni colle sgarbate frasi accolettera « Etsi sciam » (Ep.
il
date lib. I,
alla
ep.
III
;
cf. p.
112, nota, di questo
vol.) avesse voluto criticare
pio deirep. xvii a egli invece
pistola
Me-
avendola rinvenuta insieme ad
la
metterla integralmente alla luce.
com-
suscettibile
non sappiamo
in
fiorentino,
171 sgg.
II,
vere
Aretino
i
primo nel 1741, come quintadel
la lettera del
rinvenuto
ogni
re-
quare principio i i
estravaganti
altre
tracce abbiamo
Ad
libenter verbis
habet aUquid imi-
refcrimus.
*
lui
biasimava
airAngeU, che
il
diretta, 1'
princi-
mentre
inizio deire-
t la xvi.
A. Sen. Epist. ad Lucil. XV; auche C. Plinii Sec. Epist. I, xi«
(2) L. cf.
5
me non
scis
quem imitamur;
est eius
stoico; smania innocente, di cui tante
patire.
(*•'.
video cur debeam immutare; latine
sospetto sorto neiranimo
il
Anneus,
ex toto non ipsam refugit vetustatem.
et
ganniamo, dovette Nostro, fu
anche
afferat novitatis.
nostri celeberrimi Ciceronis,
proprium
tantis
No nvcdequindi
secum
sed aliud est referre, aliud imitari.
uti suis.
iianc
ego valeo
vales bene est;
si
tibi
si
erat
semper censui imitandam, quod pura non
sic
prodeat, sed aliquid semper
ignorare
mos non
antiquis »
satis ipsis erat, utscribit
primis epistole versibus adicere: ma
ARIO
bene quidem esse fatebor semper,
est^').
bene
micliique »
S
I
10
DICOLUCCIOSALUTATI. Quod autem cum hoc videris stupesco
mirari videris
plane rproprium r
avitum nomen.
et
.....
nomen, quod Linus
patris sui
illa ,
hec autem conmgis
me
fuerat,
mei
sui, avi
10 cui
cum
factionis
,
erat, qui
quarum
michi volebat imponi,
1/^1-
.
paterni,
.
ro nomen
e
Jr' 1
pertinaciter oborta,
fucrat,
tandem
referre cupiebat;
.
T^
'^
contentione quidem matris T
quod sub Lini Coluciique nominibus .
'^
Linus a^nomen, non etiam cognomen, sed
imponendo michi nomine
avie de
et
appellari, '
est
L
5
me Linum Colucium
anti-invectiva niea nec reprehenderis, obr
in
non
(').
149
vocamen, quod Colucms
prende
suoi rim-
1
p''°7"'-
'i
.suo vero e pro-
prio
nomc impo-
qu°efio
X Coiuc""
maie^hl^ memoru dell' avo materno.
concordiam devenerunt
in
pater autem,
baptizarer(^\ ,.
.
ir
. 1
tunc crudeutate nequiciaque gebellme
omnibus exulabat, postquam ad ipsum ab op-
suis
in quanto ai nodi Lino da lui
me
«sumo non com-
Suo padre, cui *" portato da Stignano, bamWno di due mcsi, preferi chiamario coiuc-
nondum exacto etatis mee bime Colucium, patris sui nomine,
pido Stignani, nataHs mei loco, mestri, delatus in exilium
quod 15 -^
fui,
famiha nostra hereditarium fermeque continuum homi-
in
num memoria semper r
maluit appeilare rr
fuit,'
non
('\
est igitur o
ambitione; quod Linus poete sanctissimique pontificis appellatio
me senectutis tempore Lini nomen assumptum, sed ut aliquando me non medio, sed mtegro nomme saltem cum scnberem appellarem. satis emm, imo nimis, et nomen meum fuerit
per
;
,.
....
,
.
20 Colucius
'
vel
-^
quod iuvenis usurpabam, tumens visum
fuit et si fieri
<
.
.
patronymicum P ieri des
et
.
et
possessivum Pierius,
^
ambitiosum semper michi
posset modis omnibus
moderandum ^*).
verum
nomina 25
propria nichil
semperque
unquam michi
derisi
multos qui
visa sunt appellative signi-
cum
alicui
nomen Rosso
eum Rubeum scribant vocentque; hominis enim appelRossus, non colorem significat, sed individuum illud dat intelligi, cui tale nomen fuerit impositum, nec plura significare fuerit,
latio
I.
Cod. appellare
4. Cod.
auctum
avitum mi sembra qvadrar meglio.
(i)
nome 1405,
nota
Riguardo
Si potrebbe anche pensare
24. Cod.
omette
alla
riassunzione del
1888,
di Lino, fatta
da Coluccio nel
«
cf.
2.
lib.
Per
XIII, ep. 1'
x;
III,
Invettiva contro
schi, oltrech^ le note, ibid. p.
636, il
Lo-
654 sgg., ved. p. 76 di questo volume. (2) Si cf. quel che della moglie di Cacciaguida scrive il Boccaccio, Vila di Dante, ed. Macri-Leone, Firenze,
ad auctenticum
,•
ma
cum
§2,^.9:
(
In
uno
[de' figliuoli],
siccome le donne s ogliono es«ser vaghe di fare, le piacque di « rinovare nome de' suoi passati, e il
«
nominollo Aldighieri... ». (3) Per tutto ci6 ved^La |^;ovmg:(:(a
di C. Salutati (i))i-i]^]),Tor\no, 1888, p.
1 1
sg.
(4) Cf.
lib.
VI, ep.
xv
;
II,
191.
a
Jie!non"mHzione detide^io^^di^^rei^tegrare, almeno
scrivendo, pfio suo
Tant'6 scmpre nu^re
mico
1
ii
pro-
nome.
checercd atte-
di
n patroniPieno» cne preten-
fH^"^"^ DcI resto
nuUa
ficare;
^ deriprendere
^.^^°'^^'ciso
i
nomi
significano;
:
EPISTOLARIO
IJO
quod appellativorum
potest univoce, ed t quindi ridicolo gloriirsi dello splendore del proprio
nome.
stultum
de
sit
univoca ratione Non
ciede, del resto, che gli inlichi abbian igno-
rato deltutto
1
uso
omnes equivoce
ponatur, sed eos
singulariter
non
proprii
significat,
sed solum
nobis
pluribus im-
si
representat ^'\
splendore
intelligere
etiam
est,
nominis
eum
ut
fit
quod
cui fuerit
nichil
impositum,
credo quod antiquis
nec
tradat.
quibus
gloriari,
5
cum legamus apud Flaccum
fuerint aliquando binomii,
dlundopplo nome.
Celso gaudere
enim credo
satis Neppur intenJe perchi l'amico non voglia
esser detto
quod
esse,
displicet
«LeonardoCecco»;
sic
et
bene rem gerere, Albinovano
Albinovano
proprium
compositum ex duobus
fuerit
et
('\
(»).
unicum nomen cur
autem
tibi
scribam Leonardo Cecco Aretino vel Poggio Guccio? duplex enim orationum potest esse sensus; primus quidem ut Guccius
quod
tibi
:
10
ad alium dixerim: il
•
Cecco
•
pud
huiuscemodi
esser addiettivo
Ceccus
et
adiectiva sint,
etiam adiectivum; unde
Dardanus
ut
proprium
et
est et
illud Statii:
Solverat Ebalio classem de litore pastor
15
Dardanus incautas blande populatus Amyclas(4);
ed
illud
Maronis: Dardana qui Paridis Corpus
ovvero
anche so-
vel, ut
direxti tela
manusque
in Eacide(j);
ad alterum sensum veniam, possunt etiam non inepte intel- 20
stantivo.
substantiva.
ligi
et
quoniam locus non
secundus certissime more
ille
imo
nostro prenominis
est,
cur
ed il nominativo avere forza di ge-
nominativus casus
sit,
pro genetivo, quo
Ditivo,sicch4i'Cec-
Ceccus,
co o equivarrebbea « Ceccbio ».
2.
idest
Cecchius?
Cod. omette ut
(i)
22. Cod.
£ questa una vecchia
num
tradizione
interpretaciones pro nominibus
« prepriis
beffe
di
non ponantur que' « nudi
»; in cui
gramantes
si fa
»,
i
«de simplicitatis errore trahentes fomentum, nominum interpretacio-
quali «
« nes
ponunt loco nominum proprio-
« rura,
quod ridiculosum
sit
sensus
Leonardus quam
intelligitur
omette non
pagno da Signa nel lib. I del Boncompagnus ha una « Notula qua do« ctrina datur quod propriorum nomi«
debet, intelligi, licet
cur minus hoc
Gia Boncom-
scuole italiane,
delle
potest,
esse videtur ».
E venendo serva: «
« Si
cus,
agli
esempi, tra altro Ob-
Blan-
aliquis vocaretur
cornutusgramansqui ecce A b u s » Rockinger,
satis esset
« diceret
1
:
;
Briefsldler u. Formelbucher des ^lft. bis
Miinchen,
vieriehnt. fahrh.,
i
SS^
,
I,
138 sgg. (2)
HoR. Ep.
(3) Sul
ved. E.
VIII,
«
I.
Albinovanus »
HuBNER, Ephem. epigr. II,
(4) P. (5)
I,
cognome
Pap. Stat. Achill.
I,
Verg. Aen. VI, $7-58.
j
isgg.
20-21.
COLUCCIO SALUTATI.
DI
IJI
cum dicimus lulius Cesar, idest lulie gentis vel familie Cesar? nam in nominativo poni suadet tam prenomina quam coenomina, o '
»
preter consuetudinem, etiam
5
unum
sunt et
'
quod prenomen
ratio
illa
men complementum nominis
i
et
cogno-
idem individuum
et
prenomi ed i ' difatti, cognomi
to^deurmit^riu-
gonTTn
utino""!
cuncta significant, unde sine copula ponuntur ne videantur di-
nec
versa significare. <-'
Ce
cc
o
o
patri scribere videar et
,
primo poni
loco,
aliquo vellem
cum
cur,'
intelliffo
non
dixerim
Leonardo
:
1
nam nomen paternum
(').
tibi
secundo vero nomen eius proprium cui
exemplo
"arVivM-e^si^non padre"d['^iu'i.'"'"''
me nunquam, cum
enim
fatebor
doceri.
scribas,
oscuragiiriesce obbiezione che
TuUius Cicero, discernere quod sit nomen proprium Cicero, T uU us, an Marcus. Valerius etiam Maximus, cum
10 lego M.
i
Niunaregoianeiimpo-
l'antichit4
regulam
tradidisset, inquiens, ut eius verba
prenomen; quod *
15
subiecit:
ut
non
quorum
series
sed
sit
dicitur *
ita
ut exposui
nosne de ordine dubitare decet, qui semper nomen prepoi r r
nimus subicimusque prenomen, hoc
men semper non 20 quis hoc
quis audiat
eum
lutem opto, Poggium? "<-'
i^
dicis te tibine
qui dicat,
cum
nomen,
est patris
recto sed obliquato casu post
quod tu
ferat
omnia collocamus
scribitur:
Poggio Guccio dirigi,
nolo tamen quod de hoc concertatio ^
morem quodque
institueram proprium
te scribam.
uam, cum
dicere
sit; '
si-
^
tibi
commutavi; sub-
ista dubitatio;
Maro: belli,
Scipiadas, cladem Libye(4),
Cod. ometle
cum
10.
Cod. omette discernere
13. Cod. prefertur
20.
Cod.
omette tibine
(i) Cosi affermava lib.
X, ep. v;
II,
127;
il
Bruni
cf.
;
cf.
Ep.
App. XXII.
(2) Incerti Auctoris liber de praenomi-
nibus 8ic.^ 2,
mem. libri, MDCCCLlv,
inVAL.MAX.
ed. p,
Fact.
et dict.
C. Kempfius, Berolini, 74J.
i'uso
ge
1
raodemo
Sopra Tattribu-
zione certo falsa di quest'opuscolo a
Valerio Massimo, cit.
cf.
Teuffel, op.
§ 279.
(3) Incerti
Auctoris
liber
cit.
ibid. p. 745.
(4)
esi-
opposto;
come pu6 reggere dunque la critica deiBruni?
Mapemoncon^'
Verg. Aen. VI, 842-43.
§ 2,
^°'*"
di"os"ui
k
base ad un dubbio cbe ''""" e togiieri
^"nudmo, aut geminos, duo fulraina
I.
scrivcssc
tender oltre su C16,
antiquitatis erat,' ut vult Valerius^J) ^
dixit
si
non ad
gessi
dubitare quin
illud
Qu&lc ^
?
Ceccus; non
25 traxi noraen sive vocabulum
^l°^^°ll\
lrir'I°\o\XVi
agno-
et
an patri tuo scriberem dubitasse ?
scriptum ad Guccium
se putare
?}
quod
ordini,
sit
"*^^^
ratus ordo veterum, sicut
'
ad
non
credendum
ita
contrarium non valeat suspicari. libet,
preponitur
*
*
*
*
1
:
cognomen; quod ad ultimum
postfertur
agnomen; continenter semper servata est W.
ponam quod
EPISTOLA
152
eome 1
prov.si daiesaine >1 un luogo
voalrsci
ioui"'
R
10
sivc intelHgatur de P. et Cn. Scipionibus, quod innuat illa dictio r » t gciTiinos; sive de Africano superiore niinorequc, quod requirere '-'
vidcntur
cladem
duo verba
illa
Libye^'-*,
catione passiva, plane patronymicuin illud
nomen, quod secundo loco quod
si
suinnntur in
Sc ipiadas
signifi-
dat intelligi
nam
patrem.
scribitur, significare
nibus poni, forte non Scipionibus scribi debuit, sed Scipionides, quod patronymicum poeta mutavit metri causa, pro Scipionides Scipiadas ponens^^^ sin autem cladem Libye in significatione sumamus activa, plane de Scipionibus qui Hispania cesi sunt intelligamus oportet.
in
canus superior cisus, eique
5
expositorum habcnt Scipiadas pro Scipio-
aliqui textus
fuerit P. Scipionis, qui
filius
nomen
et
omnino paternum
fuerit
;
quid
in
cum
}
Hispania
10
Afri-
fuit oc-
Publius enim Scipio
quod est nomen vel agnomen patris et filii ? si secundum nomen, quod est Scipio, proprium nomen Africani significat, ut tu vis, ergo patri Publio nomen erat. non potuit dictus fuit;
crgo P. Scipio
Ma non cid
pii
di
sed penitus e controversim, videlicet Scipio
dici,
quam
Publius; aut ratio
sed dimittamus
15
adducis,
precor; nec,
ista,
bene consideres, non
si
est vera.
cum secundum locum
sciamus
:
esse prenominis sciasque
quidem dubitasse ben sa ch egli
mono """•
Leonardo mainonco-
functo,
"da
sssQ, P^'^^
''mohl
tuum an
tibine
dicas te valde
iam multos annos
tuo,
patri
scribercntur.
ille littcre
nomen,
et patris tui
vita
plane videsque eas ad te ^
scis
scri-
'
uon ad patrcm tuum, quem
scis
me nuUo tempore
disse vel nosse^'); scisque etiam litteras ad huius dictionis 4. Cod. patronom.
Cod. patronom.
8.
24. etiam] Cod. eius
.\Ia
il
vi-
rationem passo e fuor
di dubbio corrotto.
(i) Gli antichi
tano
infatti nella
(Comm. psiae,
in
giunte a Lipsiae,
Verg. Aen. ed.
morti
in
1872, par. h.
Thilo, Lista per
Spagna,
Farbiger,
lui in
(2) Cosi
II,
difatti; cf.
e
Vergilii p.
le
gU ag-
Opera,
commesso
Farbiger, op.
che ricadono nelgia dal Buonamici,
d'assegnare per padre a Leonardo quel
Francesco Bruni da Firenze(enon Arefalsamente il Voigt,
tino, coine lo dice
Die
IViederhehb.^i. 1,
del Nostro;
3o6,nota 2)
d'Urbano cf. lib.
I,
V
ep.
il
quale
ed amico xvi;
I,
43.
Q.uest'erronea identificazione vien ac-
(3) Strano a notare
;
malgrado le racMazzuchelli,
fatte dal
scritt. d^ItaJia, II,
nota4,due
tora degli eruditi
rerrore
fu segretario
775.
cit.
comandazioni Gli
:
i88j, p. 118), clie
Scipioni
e loc.
commentatori esicf. Servio
scelta
par. iv, p. 2197,
secoli or sono,
v'hanno
tut-
colta cosi da G. Zippel, Giunte al
Voigt,
Firenze,
1897, pp.
e corre:^.
16, 43,
per mera inavvertenza, giacch^ autore dice Topposto;
ma
il
il
suo
colmo
20
,
COLUCCIO SALUTATI,
DI
noli ludere
penitus nescivisse.
cum
derideas,
noveris
te
a
mecum,
^53
ut deludas, vel ridere
veritate,
tenere
id
si
quo
cupias,
di-
lo scherzo gli parc poco opportuno.
e
scessisse.
Orationes autem 5
de Saxoferrato tecucculo^'^,
doctus ]0
verba tua sunt
Mucello te
et
non
differentia est. possit,
nunquam enim
?
quid Dinus Mucellensis,
;
adiectiva
guasto: leggo
&
il
il
di
Or-
il
padre
a Firenze
professione del giureconsulto pro-
tino trovavasi a
Roma
Bruni fiorencon Urbano V!
il
Ripetiamolo dunque ancora: di
il
padre
Leonardo era un Aretino dabbene, non chiara ma onorata,
di famiglia
che faceva
il
babilmente non citta natale,
biadaiuolo, e che prosi
allontanb mai dalla
dove,
come
quam
vasta,
fieri
substantivis.
tam absona, tam
consuetudo.
quis
enim
prese
il
Luiso,op.
cit.
p.
nota
14,
2,
cess6 di vivere addi 18 giugno 1386.
Un
terzo Francesco Bruni, da
non
TAretino, visse nella seconda meta
di
prio negli anni in cui
concinne
esse, si
quale fonde
ser.
sola tre diversi indivi-
temporaneo, che esercitava la
video,
sint, offendit,
confondere n^ col Fiorentino n^ col-
ital.
Leonardo, «ser» Francesco Bruni da Firenze, ed un « mes« ser » Francesco d'Arezzo, suo con-
dui:
qualc
il
si
sca-
glia.
Dinus de
nisi
v,
stor.
sgg.,
tam
libri in Fir.
mercato dei
xiv ia Arch.
una persona
contro
Leonardo
hec
per sed dato dal cod.
si
Carabellese, La Coinpagnia
1895, XVI, 267 in
ita
etatis receperit
della confusione h stato raggiunto da
nel sec.
cum
que
ego fateor elegantius
et
verum aliquando sunt
sanmichdi
legi
penes res enim significatas nulla prorsus
sensus.
20 absurda, quod ea nuliius
F,
indi-
vel aliquid simile in
hec adiectivis enunciare vel exprimere
2. // testo e
vel mediocriter
corrumpit orationis nostre.
elegantiam
prorsus aUud.
nil
?
sonus
d'un
sed dic, obsecro, quid significat Plato Athenien-
^^\
Plato de Athenis
sis, nisi
patria
viduo,
quod ego nescio qua ignavia ad etatem nostram
omnem
traductum,
enim
quis
:
Piato de Athenis, Varro de Roma, patria significanda;
15
sed dicis
arbitror.
offensione legere potest
talia sine
nonne ea congrue
condemnas?
Ncppurammctte debba biasimarc Tuso di dcsignar col odcu la clic si
potes ea de soloecismo vel vitio quocunque
?
non
?
Dinus de Mucello, Bartliolus scripsi, Van nes de Mon-
quod aliquando
obsecro, cur
dic,
latineque dicta sunt
reprehendere
illas
et,
teste ci ap-
Coluccio Salutati, IV.
del sec. xiv
a
Bologna, sua patria;
solo suo titolo ad essere ricordato e
questo ii
:
ch'ei fu
quale cohiv6
padre la
componimenti ancora DiNi, Cat. codd. III,
di
un Lodovico,
poesia, lasci6 vari
niss.
inediti (cf.
bibl.
702), ed ebbe rapporti d'amicizia
con A. Loschi, che Carmina, (i)
Su
p.
lo loda
ne' suoi
20.
costui,
rammentato
nell'epi-
stola xviiii di questo libro, v. p.
(2)
op.
Ban-
Med. Laur.
Cf. Tep. del
cit.
p.
119.
Bruni in Mehus,
174; Luiso, op.
cit.
App. XXII. 10'
p. 16;
Ccrto non 4
il
fatto in se chc of1' amico fende bensi la forraa.
Ora
si
compren-
de che la forma aggettivata h piii eregante, ma talvolta gli aggettivi
sono cosi
sgraziati
EPISTOLARIO
154
Saxo ferrat a n us ? quis ferre Mont ecuccule n s*s vel M onte cuccol anus? non sonant, fateor, de Montecucculo vel de Saxoferrato sed si compares ea illis suis que '^^ elegantiam quam optamus S axoferr atensi
diceret
vel
s
posset audire
bu'
1r
form*.^V'
;
stant.vaie.
premisimus
D'aiironde Tuso biaMmato da Leo-
vel Horroris
""^"nelie^Mcre drsan^GerLumo'
minus habent
adiectivis,
rccusat
"0'''
invenies:
autem quidam
erat
cimoseptimo
lescens de sacris,
putes
dicti hbri
lui distrutte
Bethlehem
:
de
et
Dan,
stirpe
^J);
sexcenta
et
de-
ergo
alter
adolibris
15
spernere nefas est et incrnatos dicere
P^
mci nominis complemento ^*
Mon
capitulo
lo
-
invenies in
fuit
:
talia
horum omnium summa
^^).
de
et
legitur
;
ibidem
et illud
luda^'');
quam
j-
^'\
eo terapore vir.quidam de monte
fuit
P^"^ •
dictum
noviter
quorum auctoritatem stultum
de Saraa
vir
Abessan de Bethlehem
Ephraim, nomine Michas
LeoiaHo"p«'ml*
5
et
inveniesque paulo ante duodecimo capitulo:
tecucculo non
strarle infondate e
asperitatis
ludicurfi Samsonis hystoriam
lcge de libro
?
post hunc iudicavit Israel
da
vel
'
'
nomine Manue^').
ve^tu"e"Te' obbie-'
dubio
sine
quam ea que fecimus derivativa. sed cur damnas ^unc loquendj modum, quem optimus interpretum Hieronymus
/-•
*
«
*
*
est
quod
Linus
difficillimumque
esse
/-<
j cum dicerent antiqui L. Lesar, quodnam sit proprmm Caius an Cesar; nec contra rationem esse nomina secundo 20 •
scire,
loco posita,
licet sint in
nominativo casu, representare prenomen,
quod sensum habeat genetivi
quam apud minum variabant bere
significare intelligi
stro, est,
debere
certius
apud nos esse de-
ordinem horum no-
verum est, quod opinaris, primum nomen cum dicimus Publius Scipio, certum 25 Publii filius Scipio, ut non aliud significet :
et si
Ceccus,
in
quibus omnibus non vetustas
sed vetustatis imitatio et similitudo
sicut innuis,
habere
stili
non
cum
quod
et
:
inelegantis
deridendum, presertira
18. // copista
more no-
positus in loco prenominis
quam Cecchi filius;
tecucculo
passo.
hocque
parentem,
nominativus
ille
;
priscos, qui, teste Valerio,
dixi
de
Mon-
exemplum, nec
esse,
absurdissime sua respon-
omise qui, a mio giudi\io, parecchie frasi, sicche riesce lacunoso
il
20. Cod. Ciaius
XVII, anche Poggii
(i) Lib. ludic. XIII, 2.
(4) Lih. ludic.
(2) Lib. ludic. XII, 8.
(^) Cf.
(3) Lib. ludic.
XVII,
i.
nelli,
lib. III,
ep. iii;
I,
7.
Epist. ed.
189.
To-
30
:
COLUCCIO SALUTATI.
DI
deant adiectiva.
quod iam
nec
quam
plus
nondum potuerim
inutiliter
tingere,
michi
sed
licet
morem
stilum, sic doctrinam,
memor
gli
tichi
senza impa-
rarne
gli usi.
Ni
meno
per-
illa
Venusini poete
membra
invicti
Glyconis,
nolis prohibere chiragra (0.
voluerim omni eloquentie gloria spoliare, qui
te
sl
mico
antiquitatis lauda-
non potuerim ad
duole chc 1' asospetli ch'eabbia per piii di cinquant' anni studiati gli autori aae
contemnas lippus inungi;
idcirco
Nodosa corpus
nec dicas quod
tibi,
oculo quantura contendere Lynceus:
Nec, quia desperes
10
cum
sic
quoad eius potui conatus sum, Non possis Non tamen
persuadere vel
sim versatus, quod illorum utinam
percepisse.
elegaatiam exhausissem!
sic
te
quinquaginta annis
tam
tissimis auctoribus
5
velis, oro,
IS5
duas sententiunculas, quas, vixdum morbo gravissimo Hber, sed
adhuc pene egrotans, iuxta morbi Expugnatus
•
spo-
di
mc-
eloquenza, perche ha combat-
odio languoris iniqui
•
.
tenzione
gliarlo d' ogni
reliquias,
gli
spiace che il Bruni sospetti in lui Tin-
(^),
rito
d'
tuto
due
frasette
da lui scritte sotto Tinflusso della ma-
15
consulte minus emiseris, amicabiliter duxerim reprehendendas^').
morbo cumque rumpitur optima
scio
in operationes debitas
non
titudinem ducere sanitatem
20 egrotis rectas
cum
mentem
corporis armonia,
exire; scio,sicut et tunc scripsi, pauperes
summum bonum;
iudicare divitias
lattia.
<^4);
ut certum
passio
stare sententias.
sumraam
scio languentes sit
bea-
nec indigentibus nec
quidem
turbat affectus, qui
tumultuari ceperint, intellectum obnubilant et omnis recti-
tudinis obruunt raiionem.
an aufertur eloquentie gloria cuipiam,
Non nuUa
etiam
si
totius orationis
oppositum disputetur?
quid erat ergo
si
toglie
merito altro oppug-nandone le idee
d'
al
un
:
ille
fori
curieque congressus, quo civitatis et eloquentie principes
25 contraria disputabant vel consulendo pubHce vel accusando reos Cod. cliconis
9.
da que (1)
•
14.
»']
Cod. malis abbreviaiione pcr
me
insolubile.
16.
Cod.
in interlinc^a.
HoR. Ep.
l,
I,
28-31.
(2)
Non so donde questo verso derivi.
(5)
II
Luiso, op
cit. p.
serva che alle parole
:
«
16,
Nec
nota
2,
nelPepistola di Leonardo non v'e scontro, e ne cava
os-
dicas » &c.,
argomento
fermarsi nell'avviso che neppur
«
dationem
a con-
«
cum
cod.
«
doctrina
ij
oflfra
zione.
Senz'enlrare in discussione su
essa
Toriginaria
questo punto, giovi avvertire che parole del
« superioribus litteris tuis
ri-
Senese
di
molto precisa risposta a quelle che leggono nella lettera Bruniana: « Vereor ne te poenituerit eorum quae
si
le-
le
Nostro sono invece una
meam. ..
in illa epistola
magnifice
m
commennam
s."ripsisti:
de ingenio atque
me
laudaveris,
tamen posterioribus his litteris me oppugnas, quasi omni sensu in scribendo carerem »,
« ita «
«
(4) Cf. ep. xviidiquestolibrOjp.iiy.
EPISTOLARIO
\S6
i^ortic familie
lumen,
ni Catone diminui la gloria di Cesare
dccretum factum
come
ijs
oratore, per-
ch4 11 Scnato adottd lee proposte sue, nk Urtensio o Bruto
ceroneTfinJ^endo
quam
jn
favorc
'
maximo iam
.
qua
merito
te ,
^ ?
•
Ciceronem dicendi
•
.
s^m norim.
Hoc enim,
niadvertcres tacitus
lo
filium
me
stulticia
;
foret
tentare,
quod impossibile
iandiu firmiter
pror-
tenuisse
t r
J
fuisse
te
inexpiabilis
iudicium, quod
quam
quod
in di-
mecum tuum
admi-
emergeres,
taliter
quam perspicaciter cuncta ponderares et anicommendabam. noli curare, si vel ego vel 20
aliquaudo contra que dixeris arguamus sentiamusque; semper-
''ilius
que
scnberem, ,
et
semper enim
facile superares.
rabar ingenium et
^""''
teterrima
nescis,
fuerit occasio,
tibi
sed
fLicundie,
tanta malignitas, tanta dementia,
velim scias fixumque michi de data
?(*)
•!
illa
...
meo
si
illa
•11
J
•
commendavi, dum
etenim
malignitas
cendo cunctos
Uefo ^'^^"'e^so ot' tenuto dalla lettera che scrisse ai pontefice in sua lode.
.
difficillimum sciverim; furor autem,
primum
cause."^'
J
•
pontihci
.
c
J
facunde
eius
gloria privaverunt
amicum, ledere fratrem, ledere
ledere
quod
T
summo
absit ab ingenio
tantus furor;
non° imp"e"maUrs1
?^'''
vel etiam
ille fuerit,
ingenii causa accusationem
credisue me, dulcissime Leonarde,spoliando te gloria
cogitasse
sempre nudrita dcl suo vaiorc,
multi consenserant senatores
Cicerouis et Milonis accusator, quisquis
^^^^'^
fctto abbia per lui,
quaie stima abbia
Cato censuerat, explosa sententia Cesa-
nunQuid Hortensius defendens \'errem diminuit accusantis glo" T
dicitur ordinasse,
Leonardoquant'af-
Cato, singularc
abstulit Cesari dicendi gloriam, licet senati
fuerit ut
Brutus, qui exercendi
me^nte^^dTtlntriccusa, ricordando a
num M.
defendendo pertinaciter accusatos?
vel
cum scribis tibi fore persuadeas contradictorem. sed hec nimis. Quod autem littere, quas pridem in tui nominis et ingenii
commendationcm adj i
•
ii-rcelebri ruermt
summum
recitate,
postquam eventu
mendationi pariter exstiterunt.
imploro,
sic
certum
(i)
orat.
(3)
•}
sicut
equidem nunquam
X,
I,
Q..
Fab.
Quintil.
La
Jitiale di
Instit.
23.
Allude
air ep.
« Etsi
fui captator
me nunquam
sed super omnia michi gratum
18-19.
25
michi com-
et
conscium secretorum meorum testem
Plutarch. Cato wm. XXII-III. Cf.
11
r
•
renci tibi ruerunt ad glo-
aliquid suffragii tue pepererint novitati ('^.
13. Coci. omette filium
(2)
^-
occurrenii sponteque venienti sua,
bui contemptorem.
quod
et
scripsi,
r
nec dispHcuit quod
riam, gratissimum fuit audire.
glorie, cuius rei te
...... m auditorio tam
-r
pontihcem
•
sciam
»
admirabar
(Ep. op.
lib. cit.
I,
p.
et
^ in
ep. 6),
erit, si
exhi-
videro
hec quidem satis.
rasura.
iii;
I,
5;
cf.
Luiso,
che, scritta dal Bruni
a mezz'agosto del 1405, gli era dunque venuta alle mani contemporanea-
30
COLUCCIO SALUTATI.
DI
Nunc autcm de Moglio
ipse
ut
vel,
quid de
adeptus et
est
scripsk michi carissimus
amorem,
opere quid
tibi
meus
copiam
feci
est
et
filius
videbis
intercludi.
tu alter es ego, sicut
si
sim quantique meos
ostendeque
facias,
verbo
sibi
quorum
nono
Florentie,
vale.
in postremis cst('^.
"
suum; quid optet quidque cupiat ex
arbitror teneoque, recipias in filium, oro, et
^^'/1'^^',°™^"''"
sentiat tractu longiuscule pagine de-
videbis affectum
videbis sua.
littera
meus BernarJus
filius
Moglo, qualiter tuara noticiam
scribit,
te
monstravit; quod, ut videas, eius 5
157
non
ille
natali,
si
reduci iussi
et
ianuarii,
10 bene commemini, Ciceronis*^^).
Oue ^r
•
^
•
^
'....,.
scnbi faciam et transmittam
mente
Vercor
airaltra «
Per
(i)
questo
dopo!
da Moglio ved. Tep.
il
libro, p.
xx
I,
ed. Tonclli, Hb. IV, ep. iv
Son d'avviso che
(3)
M. T. Cic,
Bruni
6s
il
gennaio 648/106:
3
Kixepwva
N(i)5
xsx^^r^^at
Xi^^oMavi av(o6iiv(i>? xat aivo-
Xoj^suOeiar; au-ou tti? aioTpo;, Tu.spoc
TpiTiii
Twv
KaXa-iSoSv
NEdJv
Teuffel, op.
cit. I,
Cf.
sctX.
raccolta
la
intorno allo scisma
che Coluccio contava trasmettere
che
e
morte, non
forse,
prevenuto
pot^ inviargli,
al
dalla stata
sia
quella stessa che vergata su bella per-
gamena con iniziaU
nitiJa caUigrafia, eleganti
azzurre, lumeggiate in rosso,
ed accuratamente riveduta dal S. me-
310, § 175.
La nienzione che Coluccio
;
305-6.
de' propri scritti
Cicerone sarebbe
vidimus»;
factitatum
«viro,
PoGGii Ep.
145.
II,
fa qui
desimo, conservasi oggi nel cod, mi-
del natalizio di Cicerone ci richiama
sceUaneo 1222 C deUa Riccardiana Q.uantunque il recente di Firenze.
alla
mente un particolare
caratteristico
della sua vita: questo, cio^, ch'egH era
descrittore
avvezzo a festeggiare
1'
blioteca,
della propria nascita.
Ce ne
mone
il
Roma
r
cosi gli
Poggio
talem
h testi-
scrivendo
da
febbraio
1430 al Niccoli, diceva: « Hodie, mi Nicohie, 1 1
« celebravi inter «
che,
anniversario
meum
doctissimos viros na-
diem haud
alias
antea
«a me observatum; non quia magni « fuerit me tantillum hominem orbi natum, sed tum ad imitationem an« liquorum, quibus id moris fuit, et «
«a Colucio nostro, expertae «virtutis atque eloquentiae
promette
'^^'1;^]!,° farli
buon Coluccio s'ingannava: secondoch^ assevera Plutarco, Vilae, (2)11
nato
e vestigio re-
(t^ '^^K
(App. XXII),
»
dettata la bagattella di tre mesi
e
codici
dei
che
1'
questa bi-
di
assegna
al
« sec.
xiv
exeunte »; come se la data deirelezione di papa Innocenzo VII non ne «
riportasse ia esecuzione ai primi anni
del
duto
secolo (cf.
xv
;
non
1 ntss. della
se ne
sia
avve-
R. bibl. Ricc. di
Roma, 1895, I, 293), questo codicetto provenne aUa Riccardiana
Firen^e,
dal convento
geU, dove
lo
di
S.
Maria degli An-
videro cosi
FAUCON, Mus. Ital. par. I, Col. il Mehus, Epist. L. p.
XIX,
di
dargli riuniti
Cod. da Moglo ripetuto.
2.
di
unum volumen
^-
non habui exemplantera, nondura mitto, sed
quia .1
de scismate scripsi in
Esso racchiude
il
Montcome
p, 168,
le
Sal.
Praef.
quattro note
mani
suoi
'^„"4
trascrivere.
EPISTOLARIO
158
Corregge infine una svisia in cui e pio pro^dyepiswi"»'
Revidcns epistohis tuas perpendi '
^"^
''^''^'"
cum
vidi,
tium aliquod
irrepsisse.
quam
dica michi
non
eius
quam
cui
putavi, cui' r
I
de soloecismo corrigendum suadere.
''^'spo"'^'>P''i'icipium
sed et illam
principali,
te
'
recte
mitto
puto inter exemplandum
sit,
principium, ut
tibi
cum
copia vel
ad illum scripseram, revideas corrigasque.
vitium quod fateor non videre^'^
vi-
vel in-
iterum vale(*\
XXII.
A PoGGio
Bracciolini
[Ch,
C.
22
(5>.
B.]
Poggio.
10
Firenze,
26 marzo 1406. Si rallegra di saperlo bene, e di potergli dare ottirae notizie di s4 e de'
summi
INUS Colucius Salutatus Poggio Guccio,
L 11
Denc
gratulor, 2.
•
Cod. suadet
ad
stesso avve^io
i
1
beneque michi
est
comunemente
epistole: i) « ad cardinales Gallicos
il
)>,
1378 (RiGACCi, par. I, ep. ix, pp. i839); 2) « Thomae de Corsinis », 1380 (Id. par.
I,
ep. x, pp.
39-46); 3) «lo
doco marchioni Moraviae », 1397 X, ep. iv;III, 197); 4) «Innocen« tio VII », 1405 (lib. XIIII, ep. viiii, p. 42 di questo volume).
r-k
quod
tibi, •
ramihe mee per Dei gratiam
et
n^ sono alieno dal credere
,•
iisare piii
•!•
r
•
pontificis ad-
postquam
breviatori scriptorique, salutem dicit.
clie la
sconcordan^a sia ifuggita al S.
quod che non i
poco dopo
injinito.
Roma
a
ed
obbligato in
servigio del pontefice ad intraprender
un viaggio che,
egii
in
Romagna
allietava
si
al
Mar-
e nelle
pensiero di
«
poter nel ritorno toccare Firenze,
(lib.
vedere
(i) Cf. la nota
a
i
p.
148
di
questo
volume. (2) Colla presente epistola si chiuse il
carteggio
del
S.
col
aveva cessato ep. xii;
I,
21
;
di vivere.
Luiso, op.
Ci.Ep. cit. p.
lib.I,
22.
(3)Bramosodinon mettersiinaperto
un
po' di corruccio verso
Nostro non nei quattro mesi che
fatto k
scrisse piii
sia
che
il
Dal canto suo il Bruni stette zitto, aon sapendo troppo che contegno tenere; del suo imbarazzo eloquente testimonianzaci da la riniasero di vita.
letiera da lui diretta coli
giungeva la lugubre prima Coluccio
contrasto col vecchio e venerato suo
Leonardo,
I,
gli
che
vietassero,
glielo
egli serbasse
gli
Modigliana,
Sia difatti che le occupazioni
gravissirae
gli
tra
notizia che sette giorni
per sempre Bruni.
lui.
ri-
maestro e riconciliarsi con Ma, proprio mentr'era in viaggio Rimini e Cesena, T 1 1 maggio, a il
da Viterbo
rii marzo 1406: Ep. hb.
20; Luiso, op.
cit. p.
20.
al
Nic-
I, ep. x; Tornato
aniico,
il
Poggio, rispondendo alPepi-
stola xviiii di questo libro, p. 126 sgg.,
era in parte
ritornato sopra
passi,temptrando
i
t.iluni giudizi
propri
espressi
con crudezza un po' soverchia nella leted affermando che,
tera precedente
sebbene non potesse accondiscendere ad anteporre il Petrarca ad un Cicerone o ad un VirgiHo, ne riconosceva per6
i
grandi
meriti
come
scrittore,
COLUCCIO SALUTATI.
DI
est,
ambobus bene
nichil esse potest quin
perpetuum; stultum enim
sum enim adhuc adeo
id esset
5
hec dimittamus;
Deus hoc non
sit; velit
longevum
optare; sed
non
sit.
augura che cntrambi
spirituah's,
quod mentem possim
cum
removere^'^, quod cupiam dissolvi et esse altioris
159
quidem
a sensibus ^^\
Christo
quodammodo
festinatas et
subitas
gravitate leporeque
stili
non
tuas habui, quibus
epistolas
quam
dixerim
facile
cosi
poslieto
sed Ebbe suc,
visa
in
stato.
nunc autem
elevationis status est.
perscvcrar
sano
letatus sim,
le
lettere
quasi
subita-
ncc,
che gust6
ass.ii
Telcganza dcllo
videns
Deum
sumus
(5),
tibi
nostrum, cuius indulgentia
et gratia
sumus quicquid
conimunem mensuram hominum
supra
10 humanitatisstudia quibus emergimuset delectamur.
quod
opto, desidero et expecto,
grati dilectique efficimur et
illa
concessisse ea
indizio di
Deo
simulque
curiositate
tissimo intclletto, dedito tutto agli studi liberali.
Bcn vorrcbbe chc con altrettant' ardore il Poggio coltivasse
non minore gradu quam
caritate proficias,
quod cum
usque nervos intendisti tuos. 15
in
quibus huc-
aliis
non de
videro,
te
solum,
sed de ahis etiam quos diUgo sicut memetipsum, in huius
meam
nostre cursu nescio quid plus preter
valeam
verum habeo tecum
exoptare.
pcr sti-
col-
vellem autem,
sapientia pietateque, qua
optima sciendi
le,
le virtii cri-
stianc, cosi da con-
seguirc anchc la raoralc pcrfezionc.
vite
vestramque salutem
plura
non
discutere.
Molte cose deve secolui discutcre
enim video que pridem
scripsi
adeo
probata fuisse, quod id
tibi
debeasque sentire.
sentias quod, sicut arbitror, rectissime sentio 4.
Dopo
emerg.
nel cod, uno spa\io bianco.
et
Cod. da due volte
18.
rinnovatore degli studi driva per
A
schietta
lui
dichiarazioni
siffatte
classici, e
nu-
ammirazione.
non
6.
Cod. subditas
di
vivere che
stette tut-
sita
con cui
pago Coluccio, sospettandole airamico non tanio da sincero convincimento quanto da defe-
spegnevasi
inspirate
giorni
renza verso
rarsi
lui; sicch^
ripigliata
colla presente Toffensiva, s'industri6 di forzare
contradditor suo
il
a di-
ci
lo
omette
et
dopo
colpisce per
troviamo da
inten-
1'
lui
con-
consuetudine significato,
tro ogni sua
tavia
di
10. Cod.
tibi
quetamente quarantasei dopo aver dettata quest' epiquale deve quindi
stola, la
come
ultima
1'
conside-
condu-
ch' egli
cesse a termine sopra letterari argo-
menti.
Con
quest' estrema sua fatica
chiararsi vintd.
Era domandar iroppo
uomo
della natura del Brac-
volta a raggiungere quello ch'era stato
polemica, gia pros-
Tintento costante della sua nobile ed
forse ad
laonde
ciolini;
sima
a
riaccender-i a troncaria
piij
avrebbe
potuto
vivace che mai, ove
non fosse intervenuta,
bitro nefasto
che
la
comporsi,
ed inatteso, appalesa
la
ar-
morte.
Coluccio miro
operosa esistenza: Firenze e del
piii
«
(i) Cf. Cic.
giovenilmente alacre e vigoroso
d' in-
(2) Cf.
malgrado suoi settantacinque anni, animato anzi da un desiderio
telletto
i
illustre
dolcissimo seno » di
tanto
s'
la glorificazione di
tra
che dopo rAlighieri fossero
difatti qui
II S.,
dunque ancora una
I,
s.
Tusc.
i
figli
usciti dal
lei.
I,
III,
Paul. Ep.
ad
15.
Philipp.
25.
(3) Cf.
s.
Paul.
I
Cor.
XV,
10.
EPISTOLARIO
1^0
edmn.nzituttogii e lorza richiamarlo qulo''
ver7o'°qu"ua
curpocoTcuM.'
rerI°TeUe' fmpru-
nondum
601111
vidco quod doctrine christiane perfectionem agno r o '
^^^^5 ^^^^^ ^"^ vcrissiine scrlpsi gustaveris cipio quideui
non
dere coneris
quod
domestice
ea
'gnotum tabellarium, caute
non
ponderandum
vefc ritcquc preceptum: diu cogita, an
s.
cum eo
audacter SonVnnoconfidr. te
nemmanco
agli
araicipiii provati;
bono
raai raa minik-
stare
vive, ut
nostro
:
tam
sed adverte quod sub-
enim idem Seneca divine prorsus: tu quidem ita ,. ... .,..,., tibi nichii committas jusi quod committere etiam mmiico
W;
omnis
ut
.
discursus,
ille
recte sentire volueris, nichil
dementem credam
quo errorem defendis tuum,
an non
sit.
ducam, qui
et
15
.
.
ea
inconsideratum
te
que
scribas
plus
et
quam
sexcenti casus sine culpa eius cui scripseris possunt nota facere, 20
queque
celare
volueris,
imo
debueris, propalare
non tue providentie, non Nicolai anche ad uno sventato incorreggibile
quaic
Anneo
quis in amiciciam reci-
quam tecum.
loquere
ab
toto illum pectore admitte
ficri,
.
.
si
non
tibi
non con- 10
erroribus
sit in
est et
iuquit
ditur.
tuo possis
anzi
placueHt
^^^y^
gij
prorsus
tu, vel
nullum etiam penitus perve-
vel ad
quod eihicum
scio
5
<^'^
nunquam ad
si
debeat aher
dici possit et
nerint, id scripsisses, quasi
pj^^j^jg
rcprehenderim
scripseris Nicolao, quasi
ahum etiam amicissimum
siiium sed eventus. mi?rfedeil "tuito pu6 con darc;
fidum delatorem, non
per
et
stulte periculoseque etiam,
Nicolaum, qui sine dubio ad
prin-
minus adhibueris quam oporteat cautionis
quod
illud potius,
digesserisque.
videris illius tui maliloquii penitere, qui defen-
daTpoggro
fatt"
;
.
:
ii
Poggio par
,...,..
secro, sed fortune, que stulticie favit tue. .
.
,
solum,
pieuti
essere.
scd
.
.....
reliqua veniam, quibus et in
si
sed hec
mconsiaerationi tue.
ctiam
?
latent
ilia,
virtuti et amicicie tribuas,
opmione
ob-
non
satis,
sa,
nunc autem ad
omnino
perstas tua et
pro-
25
terviens sine ratione et duce fluctuas et nugaris. Passando ad tro,
anaiizza
che ramico
gli
_
al-
.
.
.
.
l^nncipio
ci6
iungis: qua in re
auctoritatem, ob \o"°e
.,
,.
.
,
scribis te htteras
conquercntes de sententia raea,
dichiarato
IpiJe,
•
quiQem
ad
me
j-
•
i
i
direxisse
paululum
imo
tua, sub-
ha
ne
fari piii sostenitore presso di lui.
te
si
te
oflFendi,
eam rem
feci
impuguari, laudari, offendi
et
,
secus
est,
et,
ut te referam,
quod veritatem secutus sum, non quia estimabam te
eum
esse qui
defendi facile paterere.
....
.
quod .
si .
ego tecum amphus non utar veHtate aut ludicio animi
mei; sed quicquid tecum agam, quicquid ad
(i) Cf. a proposito
deirimprudenza
qui rimproverata al Poggio dal Nostro
te scribam,
V ep. xviiii di questo
libro, p.
gnato-
127 sgg.
(2)M..A.SB>i.EpisLad Lucil.lU,2-'}.
3°
COLUCCIO SALUTATI
DI
nicum
hec verba tua sunt; quibus ante omnia protestaris
erit.
michi vel
si
mee
spero quidem,
5
matorem
fore,
redeamus.
non ex animo, sed
consenseris veritati, te
sentandi gratia facturum esse. facio.
I6l
si
as-
Sc f»li dari ragione. fari ci6 per adulatoria compiaccnza.
sed hoc, carissime Poggi, parvi-
non
quis nostra leget,
auctoritatis esti-
sed ad verborum tuorum principium
sed veritatis.
tune veritatem secutus
es,
qui nullam rationem, qua
Ma
quella che
Poggio difenJe
tecum egerim, confutasti sequaris.
haud enim
me
tali
meam
plane nolo qiiod auctoritatem
?
dignor honore('\sed veritati opto
il fe
forse la veriti?
Cosl
ci
non pensa
per fermo.
moneoque, hcet opinioni refragetur 10 quod ab ea sine rationis preter
Dantem
eum ipsum
et
non
evidentia
saltem tantum deferas,
tue,
crede michi,
discedas.
non habuit
rythmis vulgaribus,
inclyta nostra Florentia clariorem divino eloquentissimoque Petrarca, ut
non debens
tu vel alius, qui Florentinus
possimus eruditis anteponere vcl equare
iure
trarca.
nostri
quem enim habemus aHum, quem
civis vel leviter derogare.
15
fame
sit,
A suo credere, niuno, ove si tolga Dante, pu6 paragonarsi coitic poeta volgare al Pe-
sed, inquis,
?
nuUus
Ben ribatte
est viventium qui Petrarcam pluris faciat
semper eum hominem eloquentissimum
cavi
mum fuisseexistimavique omnes, qui quamplurimum debere; quippe
ei
20
stria,
hystorias
permulta ad vitam
hominis
poetis, oratoribus, philosophis 1 1.
Cod.
chfe
sospettasse
erano
in
sincere e
contrario
il
S.,
corrispondevano ad
un* opinione che
viam
eum
ediderit;
hystoricis,
hec tua verba
sunt<^^).
molt' anni dopo ad Andrea Alamanni, che gU aveva comunicate, lui diretta
facendole proprie,
manno
qualche insigne II
de' maestri nuovi.
trionfi
Per esserne per-
suasi basta leggere la beirepistola da Coluccio Salutati, IV.
le
lagnanze d'AIa-
Rinuccini sulla scarsezza d'uo-
mando
clamorosi
Petrarca,
qui
patefecerit,
multis veteribus
il Poggio conserv6 sempre immutata, anche quando la fama delFautore dtWAfrica, del primo umanista era andata rapidamente sce-
di fronte ai
nel far stima altissima del
redacta nobis
rithitnis
Verg. Aen. I, 335. Queste lodi del Petrarca, chec-
Poggio
che niuno
suo labore, indu-
poema luculentum
comparandum.
(i) Cf.
(2)
iudi-
doctissi-
omnia omnium generum studiorum
preterea censui
scripta noverit;
virum
instituendam tradiderit; invectivas
singulari eloquentia rehquerit;
2^
qui primus
conscripserit;
nam
ego.
il
lo supera
his nostris studiis delectantur,
erexerit et aliis sequi volentibus
preclaras
et
pene ad internicionem
vigilantia hec studia
lucem
in
quam
mini dotii ed eloquenti sulla
necessita
di
in
Firenze e
rinforzarne
mero chiamando suUe
rive
il
precettore straniero.
Poggio propugna airopposto
viso clie
oratori
si
nu-
delTArno
possa divenire
l'av-
eccellenti
anche senza maestri; II
e
dopo
vuoi come storico, vuoicome poetaed oratore, certo pa-
ragonabile a molti antichi.
EPISrOLARIO
i6:
M« in questi troppo
gi
elo-
quid
Urghi
ed
indeterminati Don si celt per avventura un po' di mala fede?
me
gnatonica
ludis?
eum
loqueris, cur
tuis
alteris
est,
litteris si
commcndas poemate acerrime momordisti
dc sententia
generum studiorum Vuol
forse
il
Poggio usando
fra-
reboanti ma vuote parer sublime e non dir nulla? si
ut
cum
videare
quenam
scripta
venumdare
novisse
scibile e par.igona-
ex animo
si
libros,
iudi-
an mecura
5
volueris
si
loqueris,
ita
magnifica dicere
omnia omnium generum studiorum
laus est
cognoscunt etenim
?
tui
eum omnia omnium
quod nescio;
scripta novisse dicis,
de quibus
quod animi
?
cur
ista scribis ?
nichil intelligas aut intelligi posse velis, ?
Qual lode dt egli mai al Petrarca dl-
gli
vera?
et invectivis,
quod ostenJis; an concederes Ciceroni?
cendolo dotto in ogni ramo dello bile a pareccni tra
num
ista,
predare, non preclaras liystorias scripsisse non
dicis; cur luculento
cium
sunt
et
quibus
illi
questui est
nec cognoscunt solum quinam sint
facultatis,
sed etiam, quod plus
bulum,
Varroni credimus, ex eo deductum
ipsorum
est,
10
cuius
et
quod voca-
pretia.
antichi?
si
rerum ea ponerent, unde dictum
ritium^'^
eum
quid censuisti
cum parvam comparationera tam incomparabile quin
est,
multis veteribus
quod multis
Coluccio non lascia
pigliare
si
a
siffatte reti. Ei co-
nosce da lunga da-
tu
amphibologice
per
vel
oculos pennatorum
mecum
promisisti
vides.
(*\
quod quam
;
sed frustra
quam
dure cervicis
Poggio. Se questi non si persuase mai a scriver « michi »
e « nichil »,
come
tutti
fanno,
foret persuasara diu
vinci patereris et
non n
i i 1
?
mutare sententiam.
quod scribendum nec
unquam
sit
michi
fuisse iota
longum, quod breve simplex
aver
parecchi
citati
venuti da
soli
antichi
ad acquistare
per-
somma
soggiunge: « Quid
dicam de hoc saeculo eloquentia claruerunt? Primus Franciscus Pe-
fama,
« nostrjs qui «
« trarcha, vir « suavis,
eloquens
nullum nactus
« tate oratoria
et
scribendo
est in facul-
praeceptorem,
«grandis natu a iure
quamque
«
antiquitati
185 sg.
Bruni,
Niccoli,
morem
geminare,
et
Altrettanto dice
di
Roberto
del
Manetti,
Rossi,
ei
sh
di
Cosi della « bella scuola
di
stesso.
» fiorentina
riconosce ancora in messer Fran-
ad elo-
(i)
randae »;Epist.e
et
Carlo Marsuppini, del Traversari, del
cesco
«quentiam contulisset: ipsemet sibi « dux et auctor fuit eloquentiae compa-
tibi
quando con-
essere avvenuto di Coluccio, di Leo-
nardo
gua
il
«
Cf.
lal.
Berolini,
signore », il « maestro M. Ter. Varronis De
libri,
ed. L. et A.
mdccclxxxv,
(2) Prov.
I,
20
non mii, nichil
scriberent,
ep. in; II,
cum iam
civili se
et
mentem
venit in
ri-
iacitur rete ante sis
ta la pertinacia del
difficile
tu vero
gnatonice loqui, non
yroniam. scio
?
15
aliquid
sit
possit hystoricis anti*
quis, poeiis, oratoribus et phiiosophis comparari sit,
pe-
comparandum,
sentias nec
posse
fieri
peritissimi
quasi
aliqua possit ratione conferri
pretendis in Petrarce laudem
diculum
quod
pretium
arbitratur
17, e cf.
lib.
». lin-
Spengel,
V,
§ 177.
Eccl VII, 27.
25
;
:
COLUCCIO SALUTATI
DI
ob
mi, cum longum
id
n
et
i
m
pro
h
c
i
i ,
consueverit
et pro n
n
,
1
i 1 ,
i
non pro n
c
i
m
pro
:
h
i
ra
i ,
i i
non
,
vetustas scribere
1
credo quod anti-
ab imperitis usurpatum.
inde
et
i
ego,
dativusque pronominis huius
sit,
etiam producant, ad notandum tempus
1
163
di
5
plurimi geminata littera
quorum
quos sequi adeo
scriptitarent,
michi non
tibi
.
visum
contra te ...
quod nichil atque
,
inania
•
•
I
dubio
sic •!•
I
-
,
rispctto
manc.irc a' vcccui
chiamanuensi,
non
la
bensi
I'
guidava
dottrina, ignor.inza la
pcnna
comc tanto
irrevocabiliter
sit,
;
tacil-
mcnte ora accondiscendc a metter il pctrarca
ai
livciio
dcgli anticlii?
quorum solum lame preco-
nomina teneamus, Hcet etiam
eruditissimos
contenderent,
•
j
sme
persuasisti veteres lUos philosophos, et
est,
.
.
hcet ratio omnis
10 nium
ignorantiam
tales dictiones per
inscitiam, sed nefas et sacrilegium arbitrere^').
..... tibi,
i
non
pcr
nichil
posse
sciri
ego vero non video cur
extitisse.
In quanto a lui, ha tcnuto e
cgli
soHus splendore nominis debeam,
tum, aHquid iudicare.
doce,
tu
si
rationem
cer-
vides
si
si
;
cur nostros
et
potes, illam
ilHs
•^
non tam
fidei,
probationem non
que
nitere probare,
mecum quam
non enim hunc
20 pervenire.
quecunque produxeris,
potes, oppositum, et videbis plane
fuerit
tibi
difficile
si
prcfcrisce i Cristiani ai Gcntili
quam
habeat, auctoritate
veritate et ratione nitantur iUis GentiHbus,
preferendos.
vel
illuc,
quo
fertur opinio,
tua
iUum Gentilium
invenies, sed
poiche
i
seggono
come
s'
mezzo
nelFeta di
Giti
(i)
matici
gram-
i
accapigliarono per decidere
s'avessero a pronunziare
scrivere « mihi » e « nihil »
ed a seb-
e
;
ciano, seminandovi discordia, giacche mentre il S. teneva per la grafia tradizionale,
trarca e
da
usata
Dante, dal
come
dal Boccaccio,
Pe-
ce ne
piii
sostenessero la grafia ch,
fa
giustificata
da una regola particolare
Bruni, che ne divideva ravviso, nel-
bene
Thurot,
(cf.
mss. sul
i
lat.
&c.
Not. p.
et
me
italiano
al
in
rinteressantissima lettera ad Antonio
grammatico (che e la n del lib. VIII; II, 107 sg); il Poggio invece, dilungandosi dal maestro, sopprimeva non solamente il c, ma, se diamo fede Non si pu6 dunal S., anche Th! que, come ha fatto il nostro ottimo
Sensi
VI Congresso storico Roma, § 23, in Atti,
Roma, 1896, p. 70 sgg.) altri invece, come risulta dalle apertissime dichiarazioni di Boncompagno da Signa e ;
deli'anonimo autore d'un' Ars metrica parigina, « a prava consuetudine vel « a fastu « tes »,
modum
sg.).
pronunciandi trahen-
dicevano e scrivevano «mici»,
« nicil » (v.
Thurot,
op.
cit.
La controversia, come
di qui, era
Leonardo
anche
Relaxjone
la
tema I presentata dal prof.
e da
testimonlanza
Extr. de div.
142, e
risorta nel circolo
p. si
di-
quam adduxi
Christianos videHcet etiam mediocriter eruditos et qui
;
tiene opinionc
vcrsa
postponere debeam, indicato; solve, 15
non possim aHud
videre
533
vede
Coluc-
collega R. Sabbadini,
La
scuola
e gli
Guarino Guaritii veronese, Catania, i8i.)6, p. 67, attribuire al Barstudi di
zizza
il
merito d'avere « risuscitata »
la questione. c' ^,
va dato
II
al
merito,
Bracciolini,
se
merito
Tesempio
del quale fu seguito in breve da tutti gli
umanisti del tempo.
primi posla
verita,
;
:
;
EPISTOLARIO
164
mentr- i secondi brancoUronociechi ndie tenebre dci-
omnium doctrinam clare omnes a veritate, quam
omneni prorsus ,
suDsistere,
scd
erravisse.
nam,
.....
non posse
videbis
certissimam
videris,
rcrrore.
Non
rinviensi di-
virtii
fatti
finem ultimum variatur.
pcttes
''"'°!
enim cum actus referuntur
illuc
enim actum
qui virtutis
virtuosi.
uhimum
certum
dirigit,
vero virtuoso non Bruto fu dunque
\[qqi
sagrificando
j-omanc Hbertatls assertor,'
figii
i
alla patria
cuHCtis
tantes occidi iussit;
licet ea
patrie
in
finem verum virtuosum,
efficere
nam
quod noster Homerus
est
Brutus,
aeide reducendis reeibus o o
laudumque inmensa cupido (0
non debeat nec
dici
quam
non
debeant 5
dici
commendandus.
filios
non minus quam
giorie captator fuit patria
1.-1
verum
si
amor
Vincet
cum
in aliud
actum
est
respectibus '
aliis
sit
operantis, an
intentionem
post
nostri, perspicitur
et
pcrche
virtutibus doctrina
vera in
operando non
chi
omnis de
ut cetera sileam,
scripsit:
10
;
patrie conservator et vindex,
possit finis
nostrorum actuum
ulti-
non
e il nostro vcro cd uitimo finc,
uam
matus.
patria verus et ultimus finis esset,
si
que pro patria gerimus,
in
dignitatem aut rem prorsus aliam
etiam verissimeque dixit quis
Premia potest
si
enim cum
ii
quaie non
issere che
pu6
mum
Dio
finem
tollas ? (*)
sit
esse.
premium
exoptari, poiest et gloria, potest
etiam virtutem ipsam nec verum nec
verus enim
_
beatificum est,
obbietto deiia beavisionc e sog-
eius dilectlone
getto
obiectum
dei
vero a-
.
20
ulti-
Deus, qui obiectum ^
est ipse '^
finis
.
imo
materiale subiectum
illius
eterne beatitudinis,
que componitur ex Dei cognitione, cum videbimus tifica
optime
dirigere vel mutare.
ille
enim virtutem amplectitur ipsam,
virtute
honor, ut certum
non possemus
kiudem, lucrum aliquod, potentiam vel 15
quamque speramus
...
.
est
in ,
et
ex-
hunc Deum, qui 25
patria.
.....
.
beatificc visioms et subiectura
uti est
dilectionis et illam
raore.
beatitudinem, que
composita aliquo Qucsto ignorarono i Pagani essi non posson dunque
petere
est,
ex
huius
visione
non possumus ad
sive
noticia
aliud dirigere
et
dilectione
quam
ad se nec
modo finem hunc vere ultimum immutare vel ob aliud apquam solummodo propter se. hoc Gentiles et Ethnici 30
:
stimarsibuonimaestri di moraie;
non viderunti quare non sunt humanitatis '
give cthice,
igitur huius rei veritas Christianorum,
(i)
Verg. Aen. VI, 823.
moraUs,
vel scientie
que idem sunt, boni vel imitabiles
tractatores.
quos tu miraris
(2) luv. Sat.
est
me Gen-
X, 141-42.
COLUCCIO SALUTATI.
DI
verum enim finem,
anteferre.
tilibus
Deo
sicut
165
placuit, percipere
mentrc
appa-
taii
iono invece
meruerunt; non quod habuerint
forte plus ingenii, sed sine forte
nolo nostros, quia Christiani
plus gratie.
hac disputa-
in
sint,
i
Cti-
'•'^"'•i/ra^ii'"^" « queU' «'»"'*;
tione Gentilibus anteferre; sed quia, sicuti videmus, in his ipsis 5
"^
que ^
circa
vitam
moralia tradiderunt, longe rationnbilius
et
quam
disputarunt.
lege facile
Gentiles
sine
quam invicte quamque rationabiliter tuum Varronem, cui rerum omcum tribuisti (). nolo disputare nium noticiam incomparabiHter r r
quam
videre poteris
eos reprehendant
cum
que scripsimus fundamenta.
dubita
:
non veritatem enim
satis
si
dixeram, quod " '
me
facile
refelleres
cur
foret,
tibi
tibi,
vera,
si
ne
pulcro, ne '
dicam parvo,
veritati.
un'altraobbiezione
non
esse au-
audiamus Poggium nostrum dictum
non
hoc rairabiUter refellentem: quasi
si
reperiantur,
velles probare nil possis
inquis,
qui
adducere preter fidem, in qua ut est eciam illud: qui-
nulla ratio queritur, sed credulitas sola,
25
cumque
sapientia excellunt eloquentia pariter antistari.
expediam, excellitne sapientia, que rerum
prius
humanarum
scientia diffinitur^^), qui nesciat
tationes suas
?
primum autem
reiicis
et ut
divinarum
mandare
hoc et
Htteris cogi-
quod multi reperiantur eciam
Christiani, qui veritati quotidie contradicant, quasi
jo debeant Aristoteles atque Plato contradicere
taHumexemplo
quam
veritati.
fidem,
quam
auctoritatem habere merentur qui contrndixerunt veritati
estne
tam presumptuosum atque turpe vitium
(i) Sant'
Agostino
gamente, com' tra II
i
Romani
sgg.
;
polemizza lun-
e noto, col dottissimo
nel
ma non
Combatteposcia
labore
reiecisti
'
quotidie etiam Christiani contradicunt, aut veritatem appelles id
quod
De gli
ii
non
?
"?,°/'^ °^^ all
20 suros contradicere
4
^^'*'-
ratione con-
si
Plato reviveret aut Aristoteles eos
si
non
caso di parlar della
eorum
eruditionem ostendis tuam erit
giacchfe
presertim credoque nec aliquos ofFendes,
stabit.
te
tam
si
et
auctoritaris
nec
;
veritas pro '
f^e
quibus taha ventilentur.
vellem autem facilitatem illam tuam videre, qua
stantia scribes
disputarono
valide,
retinemus; digni quidem non sunt
experiris, cur
onde
raeglio de' Gentili spetta p" =.'*
et singulariter
de his que sola fide determinationeque sancte matris Ecclesie
iliis
15
melius
super hoc Lactantium, lege patrem etiam Augustinum, et
atque perfectius
10 ^^
dubio
et
suU' esempio
per6,
optimis,
viris iUis
Cicerone,
gli
en-
comi.
Civ. Dei, VI, lesina
di
?
(2^ Cf.
V,
iii,
7;
Cic.
De
Tusc.
finih.
II,
IV, xi,
xxvi, 57; 37.
asserto
^"ss'°. di
lui
slotdeTove^^rWii opporr°ebbe°ro"
aik
!
;
1
66
EP
TO
S
I
L
ARIO
qui inveniende veritati totius vite temporibus vacaverunt, et a te
presertim, qui eos tanti facias,
inurendum
tantum admitterent, pessimi
si
cum
debeant, sed
tionibus
cum
vel
elici
per
qui
?
scientes nefas
si
non cum
inscitiam,
doctis
o pulcra, elegans
ignorantibus deputari.
responsio, et que
tificiosa
;
et ar-
de Ciceronis vel Fabii tradi-
possit
regulis et
veris refcllendi
5
efficacibus as-
signari me
non
Vis autem Virgilium soluti sermonis elegantia valuisse, quod
Pog^^triuoi
ii
su?o'pro'sTto°e*e* legante; mi posto pur chc taie fosse,
quam verum
quidque de hoc
Servius^');
est
cestis
sit
.
.
/-.
.
vir elo-
•
•
j
qucntissimus seuserit, teste oeneca, beverus Lassius precedentis
10
e ]ecito dirlo
superiore in questo al Petrarca
sed fuerit,>
epistole seric annotavi(*). ^
licet, »
qualem T
vis
Vir^ilius, > O
excellentissimus, scilicet, inter oratores; valet ne contra tot
stolas
totque Petrarce libros
teris coniectari('\
postquam
quod de
id
ch4 se costui neieloquenza rimase inferiote a cicero-
yam
quod
cum autem non
admonere.'*
comparationem
sicut ais,
lineis ni-
illis
ulterius prosaice nichil constat
sue elegantie possit nos vel alios
omnino,
tribus
epi-
15
posse negaveris, sed par-
fieri
quantum ad Ciceronem
iuter nostros et illos 'priscos viros;
*
1
ne, gli ando
mnan-
senza dubbio co me poeta.
zi
nolo comoarare
attinct,'
'
etiam in
sibi
Petrarcam
quieto dicendi genere,
illo
in oratoria facultate,'
quod Ciceroni
fuit
et
non Pe-
trarce commune^'»), Hcet aHis multis, ut versu veritateque doctrine
eum
christianique
dogmatis
unum autem
audacter affirmem, nullum ferme Ciceroni propin-
perfectione
antecellere videamus.
de carmine
quius accessisse Petrarca nostro in soluto sermone. vero,
si
Senece sique Severo non inquit
tialem.
enim ad
Carmina quod
credis, in testem
Musis
25 et
Apolline nullo
Laudari debes: hoc Ciceronis habes
12.
CoJ. reca tot aggiunto in interlinea.
(1) In realta la notizia lio fosse stato
che Virgi-
infelice oratore deriva
non da Servio, bensi da Donato o altri
si
sia
adduco Mar-
Gaurum: scribis
chi
Tautore della Vita P. Verg.
Maron. cap. vi. Cf. lib. III, ep. xv I, 181, ed anche Comparetti, Virgilio ;
nel medio evo^, Firenze, 1896,1, 31 sg.
(2)Cf.rep.xviiiidiquestolib.p.i43.
(5).
24. Cod. aducco
Evidentemente il Poggio per fama di Virgilio prosatore aveva allegato il brano delTepistola di lui ad Augusto conservatoci da Macrob. Sat. I, xxiv, 10-12. (3)
rivendicare la
(4) Cf. Cic. (5)
20
De
off.
I,
i,
3.
M. Val. Martialis Epigram-
mata., II,
lxxxix, vv. 3-4.
:
COLUCCIO SALUTATI.
DI
credo de versu nullnm esse ctione
palmam dandam
versu,
111
maius
et
•
nonne sequitur quod volebam,
cum
et
sit !•
j
r^i
1
quod versu rloren-
videlicet .
j^
j
rere ceteris de prosa Petrarca -
sit
qunm
exceliere prosa
,
-
.
contradi-
sine
et licet eloquentia solu-
esse Petrarce.
tmus superet Arpmatem.-^
5
sed
controversiam,
toque scrmone prevaleat Cicero,
1^7
.
sicut
divide,
hec
placet, inter
si
.
prosa,
alteri
nunquamne
?
pjeta, superiore a pro-
Marone quaie
non
didicisti
quibusque
solis
-1
.
1
r^l
^-
•
•
^-
^
crede
arbitraris, •!!
J
I
moderni, quibus Lhnstianitatis spiendor
ob veram ultimi
finis
volo disputationem hanc;
porum
num
tractanda
agitare.
qui
cum
illis
scilicet
Dei
quidem hec non sunt et
veritas
qui *
rerum
verum
licet
in probationibus,
vera non
sitan
sint ?
esse nolis
suorum tem-
ut,
si
quod probari
non poterant
cum
credentibus et
te
non
denegare.
litteras
fides
probari
non ap-
tradit
possit
non
statne
?
possint, for-
ducat
obstinatio
possit.
sed hec
expecto quidem quod omnia rectius ponderes
et
tua, satis.
(i)
dimicare
lontano dal sospettare che
giorni suoi erano oramai contati.
Ma
ne
mando
invece fuori
ancora spet-
tante airufficio suo, giacche
1'
ultima
epistola autografa ch'ora rinvengasi nel
se, sorpreso dalla morte, non pote piii divulgar allre epistole che ad argo-
reg. 25 delle iMissive, una. lettera diretta
menti
cenzo VII per dolersi che
letterari
si
riferissero, piu
d'una
in
nome
dichia-
pronto
a
errorem corrigas nr^ov^Vvo^lZ
(').
Q.uesteparolecirivelanoquanto
S. fossc
Ccndude randosi
30 tuum, nec eo necessitatis rem deducas, quod oporteat nudis gladiis
rcbbepossMeisdterL d?flde."
hominum, Ihesum
non
probari
quorsum
eentili,
"'"^
eter-
scire
nisi
111 vide
illos
veteris
verum, ut tecum loquar: cur quod verum 25 pellem certissimam veritatem,
et
de his que
non possint Instrumenti novi
i
nec
que nobis revelavit Deus per
Filium suum, mediatorem
Christum, arguere vel
non
intendi; ad articulos
revocare; stultum enim michi foret viros eruditissimos de his
frTaggfor^^como che
beatitudinisque eterne noti-
enim nunquam
id
•
!H^'s^"j,f"H ^°ri°
liluxit
ciam, doctrinarum humanitatis perfectio et veritas contigit.
fidei
?
relinques inter nos penitus
omnibus simul loquar,
non sunt incomparabiles, ut
michi, lepidissime Poggi, priscis et antiquis
nullum
;
sed ut de
de re tanta litigium.
i
""'deve
macgiore di cicerone quaie dirsi
an autem volui Tuliio Virgilioque Petrarcam simpli-
dicis.''
preferendum, qui dixerim ipsum uni metro,
per omnia prestare, sicut videris assumere
il
Ftor^infino
satore
10 argumenta secundum quid, quod simpliciter dicitur, non inferre
20
,o""°
propinquior Ciceroni, parvane de hoc potest heri comparatio,
citer
15
so^'"jJt;
della Signoria a
papa Innole
sue genti
'"^ o"ppos1zio"ni.'^
:
nPISTOLARIO
i68
R.mmenti con desidcrio partitisi
gli
da
tu ct
Ivisti
alii
gij
Qpto,
Romanam curiam, quod felix faustumque vaciUatio Romanorum et alia que videntur iti
'
amici
lui pcr
quaiivis
neirinvadereil Senese avessero
inferti
presso,
'
furono
e
Tolta la
solcnni.
data del 30 aprile (Arch. di Stato in
salma dalla casa e portata sopra una apparecchiata bara sontuosamente
Fircnze, Miss. reg. 25,0.
neir angusta
gravi danni
«
Dat.
sudditi fiorentini.reca la
ai
Fiorentie,
« aprilis
carte
Pape, mensis
52 a,
1
.xxx.
.Mccccvi. »;
le
152B-159B sono
ri-
ind.
.xiHi.
nmanenti
dic
piazzetta
dove
S.
il
da irent'anni abitava (ved.
in
Arch.
It Prestunie, S.
niaste bianche).
c.
10
1390,
a portarsi in cancelleria ed a sbrigare
gnori e de' CoUegi,
Poich^ fino a quel giorno dunque egli aveva continuaio quotidiane
le
faccende, diviene pro-
babile che solo
il
sabato
i
a dire
il
appresso, e cio^
di
maggio,
di
lo sor-
quel malore, di cui igno-
prendesse
riamo la natura, ma che sappiamo maligno e gagliardo tanto da aver
meno
fiaccato in
di tre giorni la ro-
busta fibra del Nostro.
Egli
spense
si
difatti
il
martedi 4 maggio, alla pri-
m'ora
di
notte, secondochfe ci attesta
un metrico
epitafio d'
anonimo
ricorre in piu mss. (basti citar Lat. VI,
109,
nezia,
c.
i
CVII,
c.
Catal.
ed
cod. Laur.
il
Ve-
di
Viviano
Neri
di ser
Viviano
di
RiGACCi, op.
cit.
I,
La
xv).
contemporanei; ed a scanso citazioni
«
67),
Die
« tius « inter «
morti dal
de'
fonti
i
troppe
di
j^()8
Stato in Firenze,
dove
.iiiio''.
Pieri
a
c.
raagii.
cuius
29 a
al cl.
1412 VIII,
legge
si
Dominus Coluanimam Creatori
iustorum animas placeat
altis-
simo collocare populi Sancti Romei
« decessit. «
data
staremo paghi ad allegar qui
Re^idro
(Arch. di n.
«
Reparate
sepultus in Sancte ecclesia (sic)
per
Marchum
Franci-
« sci. 382 ». Cf GuASTi, Lett. Lapo Maiiei, II, 25. Le esequie ebbero luogo il
di
tutti
i
cavaVi-
ser
mandato
popolo impose
del
gelido capo del cancelliere « lau-
ream de lauro ut poetae », un funebre sermone le
Quindi levato
il
e
ne
lodi.
corpo, accompagnato
Comune,
del-
comuniti di Buggiano, preceduto da un grande gonfalone coll' arme del popolo, fu trasportato a S. Maria del Fiore ed ivi sepolto Cf Minerbetti, Crou.
TArte
deila
de' notai,
Tartini, Rer. It. Script. II, 1406, cap. IV; e Poggii
ed. Tonelli,
I,
p.
xiii sg.
c. 5 5
1
sg.,
Epistolae,
In un libro
di deliberazioni de' Dieci di balia, sotto il
7
giugno 1406, si trova totale che cost6
somma
inscritta la il
funerale:
Pro panno, drappis, vario et zendatis « et pro cera et pro factura cuiusdam « cuperte pro equo et palio et sten-
«
«
dardo
« et
pro pluribus
et
expensis
factis
aliis
de mense
rebus
maii
«
proxime preteriti pro honorando funus domini Colucci Pierii olim cancellarii Fiorentini pro remuneratione servitiorum per eundem factorum co-
«
muni
« « «
Arch.
Florentlno, di
Stato
ziano 64, 2' serie,
973, sold. 10»; Firenze, Stroz-
libr.
in p.
96, marzo-oito-
bre 1405.
Da
ser la
di ap-
di
fiorentini,
dai « drappelloni » del
particolare
da
dottori
i
disse in
SuppI.I, 145-46);
del 4 e asserita esatta da tutti
il
al
a.
Ricordan:(e sue
ed
gioni, per
in
nelle
17 b),
c.
Croce, n79,
20 A, 1398, c. 18 A, in conspetto de' Si-
c.
viano Franchi, notaio delle Riforma-
Aedil.
cui
Franchi, che lo dice morto « de sero » (v.
lieri
Bandini,
il
su
B,
1401,
V.
.\,
506;
conferraato ser
Marciana
della
clie
qu-i
Peruzzi,
de'
quartiere S. Croce, gonfalone Carro,
vivo Coluccio erasi apprestata
tomba
in
S.
Romolo
in Piazza,
modesta chiesetta posta, come dice
TAV.
ELIOTIPIA
I.
MARTELLI.
ROHA
:
COLUCCIO SALUTATI
DI
SLispitionem inanis.
vale,
nome,
suo
il
che
gnoria,
ed
sulla piazza
ci
il
1769; Rosselli,
cod. Magliab.
192, n. 10, fino a tutto
125, p.
I,
afferma
Croce,
SepoUuario, S. II,
della Si-
il
sec. XVI, vedevasi, « dietro alla porta
«
grande, lastrone
e
famiglia
« della
de
Vedevisi
« spenta.
chiusinodi
marmo hoggi
Salutati
(i/c)
ancora Tarme
« loro, attorno alla quale era gia que-
r ingegno
appellari vult,
neirarchi-
la classe loro, e
vio delFArte de' giudici e notai, ossia
dd
del Proconsolo, StanTJamenti vol. 97,
180
c.
sotto
B,
il
troviamo questo ricordo:
bre,
Baldesis
« brosio « salario
«
Am-
pro
pictori
eius
mercede picture do-
et
«miniColucciet « artis, flor.
1406,
26 novem-
domus
Claudiani
vigintiquatuor,
unam,
libr.
«sol.quatuor florenorum parvorum».
grand'huomo
Sotto al ritratto delNostro fu collocato
un epigramma latino composto da ser Domenico Silvestri (v. cod. Laur.
« repubblica «
enim
sic
sit
Coluccio Salutati segretario della
« sta inscrizione di quel « ni.
Deus penitus
velit
Leonardum Aretinum,
fu soppressa ncl
come
ivi,
et
timorem, quem
et
afiFerant
169
fiorentina:
-§-
colucci
PETRI DE SALVTATIS ET SVORVM
»,
anche Rigacci, op. cit. II, Praef. p. XXVI sg. e TAppend. II a questo volume, Albero genealogico de' Salutati. Cola accanto alla moCf.
rava
ma
riposare;
di
di in cui egli
br6 che
le
aver luogo del Fiore
ai
Fiorentini,
sue ossa non dovessero ahrove che in S. Maria
non
fosse, e cola
le ripo-
prima ancora, come s'^ veduto, che una solenne deliberazione de' Signori seguisse (essa ebbe luogo nel dicembre 1406), e che questa traesse conferma da altra degli Operai del sero,
Duomo ria del
(v. arch.
delFOpera
di S.
Fiore in Firenze, Ddiber.
MadeoJi
ccLXXXix)
p.
Expriniit herculeos Coluccius iste labores;
Distinguit fatum, pcrtractat religionem, Invciiit in satrapas, patrie ius fasque tuetur
Et cynici calamo perimit convicia Lusci.
Non
il
sparve dal mondo, sem-
28 b; Mehus, Vita
13, c.
inf.
A. Traversarii,
suo diletto Piero egli spe-
glie ed al
XC
Pl.
ingannarmi
credo
rando che della pittura
d'
congettu-
Ambrogio
Baldesi, pur troppo perduta, sia fedele
riproduzione
bellissima miniatura
la
inserita
nel cod.
che
ho per
io
Laur. il
Strozz.
pubblicata in fronte al vol. st'
Epistolario.
a dire lazzo
verso
tardi
Pii!i il
174,
primo additata
1460,
e
di que-
I
assai, vale
anche
in
Pa-
1'
epi-
Vecchio, se merita fede
grafe preposta nel cod. Magliab. VII, 7,
1125,
c.
51 A, ad
un epigramma
venne
in
Operai, K die .xviii. decembris 1406»).
lode del
Doveva
tempo deve anche assegnarsi la coniazione della medaglia in bronzo commemorante la sua coronazione in poeta, che reca sul diritto il busto laureato del Nostro colnome coLuccius salutatus e sul rovescio in mezzo al campo una corona d' alloro cinta dal motto: ex DE CRE To pu BLi co. Di questa me-
additarle alla venerazione de'
una bellissima sepoltura di « marmo » ma la sepoltura non fu fatta mai, se non forse in pittura, ed oggi nel Pantheon fiorentino de' tempi antichi « non pietra, non parola » riposteri «
;
corda
ai
opero per
nepoti
Signori che in
poi
a
1'
la patria. si
uomo che tanto Meno obliviosi de'
susseguirono dal 1406 Vecchio, i notai
Palazzo
fiorentini vollero
nella propria
collocare un modesto
sede
monumento
chi aveva illustrato col
senno
Coluccio Salutati, IV.
a
e col-
S.,
collocato
il
suo
ritratto; e circa allo stesso
daglia,
non
frontispizio «
rara (v. Rigacci, op.
seo Ant. Fr. Gori »
;
cit. I,
«
Ex Mu-
Museutn
Manu-
da un esemplare
chellianim,Y Qneins, mdcclxi,
I,
52 sg.;
^^^^
i*"'ar°ttco-
'""«"'^
''
^'"'"'
lyo
eui
minda
i«iati
cordiili.
EP
noii quasi ^
I
Leonardus, vel prenomen patris abhor-
Aretii
alius
sit
T O LAR O
S
I
.
.
mea
reat, vice
Florentic, septimo ka-
salute plurima prosequaris.
lend. aprilis.
XX ni. A [L*,
I-RA.
Fonds Lat. 8575,
94
c.
Fratri lohanni de
('\
Nazionale
P', c. 61 b; cod. della
44 a;
c.
GlOVANNI DA SaMMINIATO
5 Parigi,
di
P*.]
b,
AngeUs.
Firenzc, 25 geiinaio
1405-1406?
La &ua lettcra ad Angelo Corbinclli lo provoc6 al riso.
V
nuper
iDi
8.
quas
et
venerablh's in Christo
risi,
niittis
r'
de glyptique, Paris,
XXXV,
n.
;
pL
et
part.
II
A. Heiss, Les Meduilleurs
xviii, i
1834-36,
.
.
.
Florence
,
Pans, 1891,
Florentins,
giano
6
Renaissance
de la
p. cccLii.
Trisor de numismalique
tav. vin, 6;
VI,
va da vidi a derelinquo (p. t~4,
clie
Vita A. Traversarii,
Melius,
pl.
brano
9. //
ma
i),
buoni
I
di
part.
et
p.
les
141,
cui scarseg-
esempLiri, diatno qui
una riproduzione
lohanni de Angelis
Fratri
eliotipica condotta
P' P^
fratcr
r.
de Corbinellis
battaglia con
del S.
,
non
vittoria,
precedcnte zuffa
nella
luccio
stesso
costretto
battere
a
in
dolese, che
il
Nostro non tardo a co-
s'affrett6 a
6, a
creder nostro,
il
meglio conservato. gia vivacemente da Giovanni da Samminiato, perch^ troppo caLio propugnatore delPantica (i) Attaccato
fra
cultura,
S. neirep.
il
xx
del
lib.
XII
539 sgg.) erasi sforzato di ricondurre Tavversario a piii miti con-
(III,
sigli,
dimostrandogli infondato Todio
propria lettera al Corbinelli, mossero, secondoche vediam da lui dichiarato, Coluccio al riso; ma non giurerei che al riso non s'accompagnasse qualche
p'amicizia per Giovanni, cattivo scrittore quanto
d'uomo tare
;
si
con assiduita
giusta la severita verso chi ne facesse
a que' pii
potesse dare
solitario
ando sempre
piii
1'
ostinato in
esso
raffermandosi, tantoch^, venutogli destro d'ingaggiare sul
11
medesimo sog-
raa ottima oasta
vuole,
era tropp'avvezzo a frequen-
argomento di studio. Ma ei non approd6 a nuUa. Ben lungi dal ricoproprio errore,
Egli nutriva per6 trop-
po' di dispetto.
Angeli, dove
il
medesimo
mandargli, com'io credo, la
ch'ei professava verso la poesia ed in-
noscere
Co-
ritirata.
Coteste affermazioni del buon Camal-
mismatico
abbiamo veduti
che si avendo gia
esito a dichiarare
teneva sicuro della
noscere, giacchfe Giovanni
Firenze, che di quanti
Angelo
Corbinelli, giovine studioso,tuttocosa
suiresemplare del R. Gabinetto Nudi
Linus Co-
2)fu riprodotto dal
P'/^
10.
nuova
getto una
di-
monaco camaldulensi
Cosi P'; L^ Reverendo patri dopno lohanni de Sancto Miniate
Coluccii Salutati epistola precedenti responsiva; lucius Salutatus
htteras tuas,
pater,
ad egregium virum Angelum Corbinelluni,
le
il
convento degli tornavano
visite sue
monaci accettissime, perche all' imprudente contrad-
ditore Tefficace lezione, di cui sarebbe
pur stato meritevole. il
partito didiscutere
Preferi
dunque
comesempre con
pacatezza corlese, avvivata sol qua e la
da qualche
sottil
vena
di
sarcasmo,
10
COLUCCIO SALUTATI.
DI
meum,
lectissimum filium
controversia tante volte agitata; n^
la
malc s'appose. L'epislola ch'ora leggeremo, sobria e concettosa, ricca d' argomenti calzanti, di sode dimostrazioni, improntata ad una geniale e talvolta quasi ardita liberta di giudizio,
ebbe molto
presso
incontro
i
contemporanei, e giov6 fuor di dubbio assai alla causa che ii S. aveva dotti
non meno
inteso difendere;
quanto avessero fatto vuoi
tuo conaris a poe-
inconsueta, deiranno; onde, in calce
ambeJue
alTepistola,
concordi
anno
« februarii,
parve
G'\k
note
codici recano
i
«Florcntie, octavo kalend.
:
al
.mccccvi.
gratie
Mehus che
».
in cosiffatte
ascondesse un errore, poiche,
s'
corrispondendo
secondo
il
gennaio 1406 gcn-
25
lo stile fiorentino al 25
naio 1407 dello
stile
volgare,
si
sarebbe
certo di
venuti alFassurda conclusione che Co-
celebri
luccio avcsse dettata la sua risposta a
le
ed epistole del Petrarca {InviCl.
in vettive
eum more
quibus
171
fra
Giovanni dopoche da nove mesi
IX; Fain. X, 4; Sen. XII, 2; XV, 11) vuoi Timpetuosa ma prolissa apologia che della poesia
era passato ad altra vita.
piacquesi inserire nelle Genealogiaedeo-
dice egli conosceva delTepistola) in luo-
in viedic.
rum
lib.
I,
XIV)
(lib.
vediamo
Boccaccio, e che ora
il
in luce
riposta
acunie e tanta dili<;enza
con
tanto
sulla scorta del
prezioso cod. Laurenziano Pl. LII,
9,
da OscAR Hecker, Boccaccio-Fnnde, Braunschweig, I902,p. 188 sgg. Nelle note air epistola presente noi citeremo quante volte ne verra Toccasione questi scritti al S. beii noti, ed insieme anche
Tlnvettiva
contro
sconosciuta
i
detrattori
fuori a
in
il
Francesco da
Fiano ad reverendis-
de
poetarumm cod cc.
et
Vatic.
132^-1476).
Rispetto alla data della presente
stra
ricondotta a due anni prima (Vita A.
rnzy. pp. ccxciii, cccLiii). L'ipotesi Mehus non e stata, ch'io vegga,
del
accolta da alcuno, ne essa era degna in
fondo
migliore; giacche se e
di sorte
possibilissimo, in regola generale,
un
quale e quello da
lui
errore di cifre
supposto, non sembra creJibile invece
^ stata
che ad
Se
la
data fornita dai due codici dev'cs-
Tincertezza no-
ser quindi esclusa,
non scaturisce
gii,
come pressoche
accettare piuttosto che
cazioni cronologiche, bensi alTopposto
Per essere
piu chiari,diremo che tanto in L^
come
inclineremmo ad il 1404, propugnato dal Mehus, il 1405, messo innanzi dal P. A. Rosler, Cardinal lohannes Dominici, O. Pr., Freiburg
Breisgau, 1893,
p. 86,
in P' (in questo per6 per opera d'una
riflesso
mano
quali la presente
si,
ma
diversa da quella
del menante) la solita data del giorno e
mese
appose
pure identiche note cronologiche, da
ma
dalla loro stessa esistenza.
d'un cor-
altre epistole
noi gia trovate corrispondenti al vero. ri-
sempreavviene,dalla mancanzad'indi-
del
mano
aggiunta dalla
rettore,
sospesi,
antica
la let-
terapresente dal i4o6dovrcbbe essere
ramente indipendenti l'uno dairaltro, come L* e P'; nelPultimo de' quali, per soprassello, la segnatura delPanno
suo,
noniensem conira ridiculos oUociUores
maniamo
abba-
» pcr semplice
glio del copista: nel quale caso
discepolo del Petrarca
dominum cardinalem Bo-
Ottobon. 1458,
altro co-
ch'esso abbia potuto ripetersi ben due
Fiano (Francisci
fellitos detractores
Mcccciv
di «
L^ (niun
volte ed in due codici, che sono inte-
11
S. scriveva,
il
amico
simtim palrem
go
» stesse in
L'erudito avviso che
diede
cui
Roma
e vecchio
degli
Mccccvi
I'
tempo me-
studi liberali, che circa
desimo
sin qui
«
dunque
espresse
abate
e integrata coiraltra, del tutto
P',
che
le
spettano
st'anno.
Ma
im
fondandoci sul
epistole Colucciane, alle si
per fe
trova commista in 1'
appunto
a
que-
proprio indispensabile,
Vuol
cgli,
com'e
suo costumc,
:
EIMSTOLARIO
lya
ci,»iogi,cru.
d.j-ii
:
quo
gf secularibus studiis revocare, vcl,
jjj-jj
poct
impaurirlo tura
rectius dixerim, de-
atldirit-
come
credette
Tuno
chi
Rosler,
in
il
il Mchus e par che giudiammettere che ranno sia calce alFepistola secondo
indicato in
Ove
lo stile fiorentino?
che
la
ritenesse
si
data tanto in L' quanto in P' stile comune, Mehus scom-
e raltro,
come
come
vede,
si
blema
Ma
intricato.
r.
reputo prudente
di
tra
1406
ch^ se
Poggio, a
S. poteva
il
ribatter
piii
26
il
arguzie
le
fortc ragione
due mcsi
tra le
re-
di
canto
che
sibile
«
scrivcndo
.Mccccvi.
correttore
»,
di
il
P'
ammis-
cosa
dessa
k.
anno
«
gratie
copista di L* ed
il
abbiano inteso, se
dizio
il
numero
assai
dubbio; non potendosi ncgare che ncl
computo degU anni
Fiorentini
i
non
abbiano comunemente tenuto fermo
metodo
ripudiando
loro,
il
volgare.
il
D'altronde chi s'inducesse a sostenere senza farne
la data del 1406, accolta
oggetto
veruna
di
discussione
dal
VoiGT, op. cit. 1, 205 nota 3 (egli chiama difatti rcpistola del Nostro « scine letzte ,
Arbcit»); incontrerebbe
« literarische altre e
non
lievi
difficolta.
vanni Dominici nella Lucula cui tra
poco verremo
piu volte
1'
aveva fuori
a
epistola
XXIX, e di
trc,
base
di
In quanto
porge in-
Essi
assommano a
L^ P' e P^, hanno alla
al quarto,
157,
di ci6
nostr'edizione.
Barberiniano
il
zibaldone di varie mani
tempi diversi, esso non ha potuto
essere utilizzato da noi, perchfe
il
pistola
si
(
Ser Colucius Salutatus FIorentinorum cancellarius ad ven. fratrem lohannem de Sancto Miniate, 6 mutilo; ed il testo
nostro vi
si
arresta a
c.
12 b alle
noctis, di
di
cita
co-
ne forma parte e dove Telegge a c. i A col titolo
dicetto che
parole: «sciolegoque» (cf.p. 182,
parlare,
dubbio sotto
1'
Fra Gio-
epistola presente, di
come
dc' manoscritti clie ce
ne sono pervcnuti. scrvito
1406 e
Ecco un punto
test^
tempo; e
studiosi del
in Firenze, di riferirsi all'anno
1407?
data deirepi-
presente incontrasse favore presso gli
cinque, di cui
al
la
seconda prcferire.
Osservammo
entrambi furono fiorentini o visscro
non
il
1405, io
al
lasciare oscillante
non senza confcssarc per6 che, due date, la prima sembra do-
versi alla
plicare alle prediche di fra Giovanni!
D'altro
1405 e
il
stola;
le
(cf. p. 174,
sembrano ricondurci
15)
del
innanzi doveva esser in grado
poiche anche
parole scritte qui dal S.
risponda alle norme dello
marzo 1406
Siamo,
ad un pro-
fronte
di
r assurdita riievata dal parirebbc;
eran sempre
si sa,
mille faccende occupali!
questo vol).
II
danno non
r.
12
riesce
per6 molto grave, trattandosi d'un co-
ch' egli
dice esemplato negli ultimi lustri del
occhi
sec.xv. Ragguagli piu vaghi dobbiamo
gli
mentre scriveva. Ora la Lucida proprio composta nel 1405, se il
fu
poi dare, malgrado nostro, del quinto
S.
ms un ,
codice gia Morbio, di carte no-
a leggerla,
vantuna, membranaceo del sec. xv,
pot6 pure incominciarne e condurne molto innanzi una particola-
che conteneva varie scritture umani-
Chi sostenesse
fuori la replica sua al
cheil S.soloaddi 25 gennaio 1406 diede Camaldolese, do-
Confutatio opinionislohannis deAngelisprohibentis poetas et gentiles esse
vrebbe ammettere che nelbreve spazio di due mesi il Dominici, disceso a sua
Cf. Catalogui d'uiie colhct. 1 e g e n d o s precims& de mss. et de livres &c. delaissee
volta nella lizza, abbia dettato la Lu-
par feu M.
cula ed
Niuna Leipzig, 1889, n. 351, p. 37. notizia possediamodella sorte cui and6
non
solo giunse in
tempo
ma
reggiata confutazione.
il
siasi subito
S.,
lettala in
pochi giorni,
accinto a rispondervi.
E
stiche, tra cui
sotto
il
Tepistola di Coluccio
titolo:
.
le
chev. C.
Morbio d Milan,
DI
quod an
terrere.
il
della
vendita
la
veramente
collezione,
preziosa, nc
per tutto
disperse
il
Infine un'altra e bclla prova dellMn-
insignis
quale non solo tolse via molti degli idiotismi fiorentini, lesse in
rimodern6 la grafia,
luoghi male ci6 che Ta-
piii
manuense aveva
cimeli.
i
173
recte facias tu videris, teque morsibus
codice dopoche
incontro air asta
mondo
COLUCCIO SALUTATI,
riempir lacune
scritto
ed
bene;
ma
correggere
a
a
er-
valse di concieri capricciosi e
teresse eccitato dalla scrittura Coluc-
rori
ciana abbiamo nel fatto ch'essa
cor-
spropositati, reputando soverchia fatica
prima meta del sec.xv, «transvolgare per messer Nichol6 d'Agniolo Castellani peri-
correva obbligo, e non saltuariamente,
rendo
fu,
la
« latata di latino in «
huomo
« tissimo
ragione civile e
in
« eloquente e ornatissimo rettoracho»;
secondoch^
attesta Vexplicit,
soggiunto
a codesta traduzione nelTunico codice
che ce Fabbia conservata,
ms. Riccar-
il
diano 1959, cartaceo di carte cenquarantacinque.di scrittura del sec.xv assai
si
confrontare riga per riga,
come
gliene
Dar6 ncUe note, a conmio giudizio sopra Topera dcl frate fattosi in mal punto filologo, prove non copiosc ma eloquenti del molteplice strazio cui and6 nella stamil
testo latino.
ferma
del
pa sottoposta lani
la
versione del Castel-
quale non e a creder per6 che,
la
;
a rinvenire notizie negli scarsi docu-
considerata in s6 mcdesima, porgasi degna di lode. Q.uantunque Tamanuense riccardiano lo spacci per « or« natissimo rettoracho»,il bravo messer Niccol6 non riesce sempre ad
menti genealogici concernenti
intendere ci6 che
avanzato, che misura m. 0.220x0.290, cc.
49A
La versione del Canon sono riuscito
- 58 B.
stellani; del quale io
alla co-
spicua casata, ond'egIi usci, ch'ebbi
ma-
niera di consultare (v. ms.Passerini 186 nella Nazionale di Firenze,
pare un Niccol6,
ma non
dove ap-
quale
figlio
d'Agnolo, personaggio sconosciuto, bensi di Michele di Vanni di messer Lotto e di Nicola di Cardinale degli Abati); quantunque segnalata reiteratamente dal Mehus (L. C. S. Epist. par. I,
sua fedelta
neralmente tanto
mal
si
il
S.
vuol dire: e
la
alla lettera del testo c ge-
servile,
che
il
senso
rileva a volte, a volte va ad-
dirittura perduto.
Chiuderemo questa lunga nota con poche parole suirepistola di fra Giovanni al Corbinelli, della quale due i
codici L^ e P' conservaronci
il
testo.
ai Fioretti de' rimedii
Orbene: essa pure da origine ad un problema non lieve. Quaudo noi la leggiamo, non tardiamo difatti a riconoscere ch' essa non corrisponde se non in poca parte alla replica del S., comecche questi ribatta piii obbie-
contro forttma di m. F. Petrarca volga-
zioni del frate che nella lettera di co-
Praef.
p.
xxxiii; VitaA.Trav. pp. ccxcii,
rimase inedita fino
ccCLii),
nel quale anno
penso bene di quasi appendice
ri^:(iiti
per
d.
1867,
p.
Giovanni da Samminiato,
ch'ei pubblico a Bologna, per
Romagnoli
al
Casimiro Stolfi metterla alle stampe il
i
tipi
del
(Scelta di curios. letler. ined.
rare, disp.
LXXX).
Ai danni che
Tantico copista, poco intelligente per natura e costretto a combattere,
dimostrano
le
lasciate nel testo, lettura
faticosa
pochi ne
lievi
come
troppe lacune da
con un originale
ed
incerta,
aggiunse lo
altri
Stolfi,
lui di
ne il
stui
Che
non compaiono ne punto ne poco. significa ci6 ? Fra Giovanni
aveva
egli
forse diretta al Corbinelli
un'epistola,che poi, quando in
pubblico
a correggere
abbreviare? bile.
comparve
la replica del S., si affrett6
qua
e la, e soprattutto
ad
La cosa parmi improba-
lo propenderei piu volontieri alla
supposizione che ilCamaldolese avesse
mandata
a
Coluccio
1'
epistola indi-
''°"
,^"'"*''
""'"-
;
EPISTOL ARIO
174
ma
ili
laSk'i.1,
combatterlo
cumc
.tj
al-
cura al Kavennate.Pcr ijuanto tri,
la
a lui stcsso spitta,
deve cot.tcssare chc alquanta altcrazione cbbc a rccargli rasscrto di Gio-
lohnnnis mei de Ravenna multorumquo qui contrarium sen-
viri
runper, ut
verum
videlicet:
hanc disputationem, quam tecum congressurus
obicio ('\
vanni.
legens autem epistole tue principium,me pa-
tiunt derclinquo^'\
fatear,
dudum cum
commovisti^-^
quidem
cepisti
viro celeberrimo ser Colucio
in hc;c verba,
meo
nunc
tibi
longis hinc
5
inde succedentibus sermonibus ventilavi; sed adhuc sub iudice Hs che ncirantcceJentc contrasto egli era rimasto vincitore.
est
(^
non
verum,
ut dici
me
sc,
pcr
sua
confessionc, la litc i ancora in sospcso,
comc pu6
marsi
Ben
sti-
vittorioso ?
s
brachio extenso, rationibus
superior,
tamen ubi
vis eius
succumbit, novi
hominem; non erubesceret superari^^^ hec omnia tua sunt<^7)j in cum flitearis adhuc sub iudice litem esse, quomodo te procul
10
quibus,
dubio vicisse coniectas
statuerintque
vivere
W.
nari
mam
communiter tanto temporis spacio termi-
cepisti - sunt e
cum
verbis tuis,
videlicet
fatear
9.
Hanc disputationem &c.
:
per ristabilire
il
P' tam
rizzata al Corbinelli, includendola in
Le parole credo
«a
un'altra nella quale aggiungeva nuovi
argomenti in sost-.gno della propria alla
toccava
altresi di soggetti estranei
polemica.
II
S.,rispondendo,tenne
una sola ci e pervenuta, noi rinveniamo oggi un'apparente di-
« io
(i)
proposta e
D'Angelo
la risposta.
Corbinelli
biarao a sufficienza toccato nelle note airep.iiii del
lib.
XIII;
III,
-
effluxisse
616.
;
Stolfi, op.
(4) Cf.
non rende punto
HoR. Ep.
II, III,
di
(6)
Questa
frase
t dal Castellani
tometta » (Stolfi, op.
RosLER, op.
in P^, c. 91 A.
« cipio della pistola tua, se voi « fessi
il
vero,
il
il
ti
suo
prin-
con-
mi commovestiun poco
78.
tradotta: « che dove la ragione lo sot-
cui
Ma, leggente
valore
a prestito dal linguaggio della lotta.
A. Trav. p. cccLiii; Stolfi, op. cit. p. 194; VoiGT, op. cit. I, 219, nota 5
«
il
Non trovo esempH ne' lessici questo modo proverbiale, tolto forse
invece
:
(2) IlCastellani,fraintendendo
194.
p.
laquale
«
:
(5)
«
86.
cit.
voglio ora dire » (Stolfi, op. 19.4),
perche, evidentemente,
testo, traduce:
U
quibus
sono pur rife-
frase del Castellani
Nel Giovannl da Ravenna qui rammentato tutti s'accordano a riconocf. Mehus, Vita scere il Malpaghini
cit. p.
3-10. in
:
deiroriginale.
ab-
gia
La
ti
cit. p.
poichfe di csse
tra la
crederti »
(3)
ma
forse presenti entrambe le lettere;
scordanza
P' fateor
ccxciii.
rite dallo stesso Meltiis, op. cit. p.
tesi e
3.
nesso con cio che precede sostituisce 15-16.
ulti-
sed postquam, te auctore,
recepi litteram, effluxisse^').
L^ dopo principium da
2.
iura nolint civile iudicium ultra triennium
credo quidem iam pene lustrum unum, postquam
tuam
omette
allegare lapsum temporis in-
potuisses
?
cum
stantiamquefinitam,
to lccito allcgar in
proprio favore la iunghezza del tcmpo gii trascorso ;
solet, solus
vicisse proculdubio coniecto; et licet sit
evacuatis, remansi^^).
arte et industria
Or
vulgo
(7)
al
di
cit.
p.
195);
ei lesse « ius »
« uis ».
Son queste
difatti
comincia Tepistola
parole con
le
di fra
Giovanni
41 a,
come
(8) Cf. Codex histinian. rec. P.
Krueiu-
Corbinelii cosi in
ger, Berolini, 1877,
L^
c.
lib. III,
i,
De
diciis, 13, p. 234 sgg. (9) Cf.lib.XILep.xx;III,5 39sgg.
15
;
COLUCCIO SALUTATI
DI
sub ludice
quod michi concedis,
pendet, utar iure,
lis
iam controversiam excitabo, ne
persuadeas
tibi
victum credas, sed ut victorem potius
cessisse
175
et
sopitam
ma poichc di t.il vantaggio non parc
me
'^'approfitti, si crc-
nec
te vicisse
respondi
siluisse.
dc in diritto di risollcv.Trc la controversia pcr to<;lii.rdal
gli
quidem tunc obiectioni tue 5
quod tuc responsionis
philacteria nichil a
commoverunt
raveris,
breviter, fateor, scd solide, sed taliter
adhuc
stat
<^').
me
dictum,
capo
I
ilhi-
sionc d'avcrIo pcrato.
su-
recte ponde-
si
acies, stant invicte sententie,
Nulla di quaniti a dirc passato ha pcrduto
t'cbbc
nec usque nunc ex
verum
vellisti ^^\
illa
te
mea maceria
nondum
video
minimum
vel
lapidem con-
questionis terminos intelli^ere
di
valorc.
Giovanni poi non ha ancor capito
i
versarique in
10 poetica grave
quod
inexpiabile nefas
et
verum
si
quo reputas
tue simplicitatis errore,
illo
ista
mendacia.
pernitiosa
esse et
nostra
nec potest sub verborum cortice mendacium
est,
tcrmirii
dclla quc-
stionc.
cd
pur avvolto c
seniprc ncI!'crrorc di crctlcr dannosa cd ab'oominevolc la pocsia.
quoraodo verum
latere puritas et integritas veritatis, dic, obsecro,
Domini
est: spiritus
15
M
lux
fiat
poralium
;
est, spiritus
quomodo:
est?
ferebatur super aquas
sexcenta
ct
Deus:
qui prorsus incorporeus
cum Deus nec os habeat membra instrumentaque dicentis?
nunc autem, quo videre
alias.
Deust
lux;
fiat
nec linguam, que sunt necessaria
verum hec
dixit
:
enim, quod cor-
fertur
Domini super aquas,
dixit
et illud
(^);
quomodo
talia ?
possis liquidius veri-
tatem, ostendam prius quid per poeticam intelligere debeamus;
20 consequenter clarum efficiam sacras
litteras
divinamque Scripturam
Pcr disingannargli dimostrcra ora avanti tutto chc dcbba intcnlo
dcrsi pcr poesia; in
sccondo luogo
gli
csser
Ic
provcr.i
nedum habere cum
commertium, sed vere ;
3-6.
Anche
parole
le
mendacia e riportato dal Mehus, op.
Mehus
qui
P' P^ mend.
11.
beai, che ho espunto.
nunc
- vicisse (p.
primo
(i)
23.
Ecco
P^
et
r.
24. P' P^
tamente
{sic)
« detto, la « sta
:
«
Che
intelletto
che allora per
filatteria
della
tua
se tri-
con-
me
E
cit.
fu
rispo»
;
p. 196.
qui pure
il
Castellani
Pur
il
Mehus, op
cit.
periodo verum
-
8.
P' menbra corretto in memhrSi
iH, II
19. prius]
cit.
brano
Mehus
gent. poet.
iect.
nientedimeno mi commosse
Stolfi, op. (2)
con
e
« sJderrai quello
j.
di servilita inin-
telligente nel traduttore «
14. i
riferite dal
8-10.
2) k stato riportato dal Mehus, op. e loc,
iam
prova
iina
cort.
L^ materia
esse
P' P^ nond. inteil. term. quest. 9. quo] L^ P' P^ dopo lux danno cum Deus nec os ha-
e loc. cit.
P' sexcentalia
176,
7.
non
tandemque cona-
;
commoverant sono state
respondi -
perd scrisse commoverint
vero quantum
christianis
prohibendam gentilium poetarum lectionem
p, ccxciil, che
adequatissime
et
tertio
etiam fidelibus
ostendere,
annitar
poeticam
ratione nisi
dicendi
esse
nichil
oportet
ista
nulla
comprese del suo testo, pur agevolissimo ad intendere! Egli traduce difatti « Ne anche per insino a ora «m'hai commosso di quella mia op« pinione, se none come uno sasso » :
;
Stolfi, op.
cit.
(3)
Gen.
I,
2.
(4)
Gm.
I,
3.
p.
196.
SacreScritture nulTaltro per la forma loro chc poesia ; poscia chc ai cristiani e lecito Icg-
ger
i
gcntili
EPISTOLARIO
176
contutera
infine
varic sue infundatc obbiczioni.
Se
bor ad
quidem omnis
Principio
lectualis atque
esse
cliil
nc consegue chc
i
vocaboli Ji cui ci serviamo, altro non signitichino sc non i)uanto dall' intcllctto nostro c
com-
Ma quandii voglia parlare di Dio, chc c supcriorc ;'lla nostra
dixeris respondere,
quo
desinas te
facile cogitare
vicisse.
parola t: espressionc Jcl pcnla
sicro,
que
illa
unde
quam
concepta
omnis
dictio et
vocalis sive prolata;
quod sub nostro
nisi
ut ni-
fit
mente.
in
utimur nichil penitus
corollarie sequitur vocabula quibus
posse
quo
voce quod esse non habeat prius
possit in
gnificare
oratio prius est intel-
se colligat intellectu;
quidem exprimimus per grammatice congruitatem,
5
si-
que
logica pro-
vi
prcso. si
mancano
cctti,
con-
parolc.
lc
Pcr
i
vcngon
ci
mcno
ovviar
Deo
de
intelligimus, deficiente con-
ceptu, deficient et verba, quibus de inenarrabili
quid proprie loqui possemus; de qua a
talc difctto gli uoniini cscogitarono
una
quoniam eum non
loqui vellemus,
cum autem
persuadcmus.
florentique rethorica
10
come
intclligcnza, ci
bamus
fornia di lin-
^uaggio, divcrsa dall gramraaticale
omnino non
inenarrabilis
esset.
si
vel
illa
maiestate
minimum
ali-
possct dici,
cui necessitati volentes mortales
occurrere, compulsi sunt aliam loquendi rationem excellentissimam
quoad
id
posset
fieri
excogitare
hec autem meditatio non
<^'^.
15
potuit esse grammatice, cuius erat pure puros explicare conceptus puris vocabuHs atque verbis.
non poterant homines
et quia
Deum
ante videre, multos tamen eius videbant efFectus, cognoscere poc
parlarono
diviniti
dclla
comc
istcsso
non
tuerunt
eum solum
numine
divinitatis loqui*^*), velutaliquis foret
ab effectibus, hoc est retro, ceperuntque de
sc
qucsta vcstissc spoglic unianc ; giacche ruorno nulla pcrccpiscc di piii sublimc che csso sia. In-
vcnzionc e dunque nostra tutto quanto diciamo di Dio e
homine sublimius quod
intelligerent et sensibus,
nostra cognitio, comprehendissent.
mur, fictum
homo, nichilhabentes 20 unde movetur
Deo
quicquid ergo de
est et a nobis et nostris actibus
loqui-
mutuatum.
quod
:
gia notollo, a proposito di Omcro,
advertens
Ciccronc.
ad deos transferebat. I.
Cicero noster
Mehus omette
poss. proprie loq.
te 16.
et
3.
omnis] L^ omnisque
P^ P^ conc.
21.
for.
(i)
«I
mortali
sono commossi
«gione»;
P^ P^
Ricc. 1939, cit. p,
c.
49
muta
199,
pensare altra ra-
b);
il
Castellani (cod.
ma
lo
Stolfi, op.
commossi » Cosi poco dopo «
ma
in «
com-
« messi »
!
« ciaro »
(3^ persona plur. del perfetto
comin-
11.
L^ numinis
subl.
hom.
humana
et
supra nos exoptans:
P' P^ defecerunt
12.
divinitate corretto in
P'P^
numine
23. L^ omette a nobis che
fu
collocandolo dopo actib.
occorrere
volenti di
scrisse
20.
expl.
agf^iunto in margine dal copista stesso,
«
Homerus
fingebat hec
et subdit, velut aliquid
P' P^ homo
divinatis (sic)
ait:
(2) Q_ui
il
Castellani scrisse « della
« deita della divinita »;
tore e
mut6
« divinita »
ma
il
suo edi-
in « divinanti »;
aggiunse questo gioiello
«11 cod. volgare legge:
*'
di postilla:
della deita
storico) diviene « cominciaro »; Stolfi,
per aver forse letto « ne!l'originale latino " divinitatis " e « non " divinantes " ». che vi ha
op.
letto egli lo StolfineIl'originale latino?
cit. p.
200.
«
« della divinita";
O
25
'
DICOLUCCIOSALUTATI. mallem ad nos
diviiia
quimur fecerunt
possent nec 5
fingunt, que sine corporib,us nec
fieri
fieri
se ipsos viventes non formam aliquam figuramque querebant.
paucula subiecit: inde in vicinia nostra Averni lacus,
et post
Unde anime
excitantur obscura umbra, aperto ostio
Alti Aclierontis, falso sanguine,
10
lo-
animos enim per
intelligi.
poterant mente complecti,
has
Deo
de
facimus; sed etiam, ut idem Arpinas noster
et
apud inferos
inquit, ea
cum
nec hoc solummodo
('\
177
tamen imagines
mortuorum imagines.
quod
loqui volunt,
hecCicero
potest.
fieri
nec sine lingua, nsc
puhiionumve
sine palato, nec sine faucium, laterum
vi et figura
quibus,hcet per se pateat, clarum est non
(^).
solum cum de Deo loquimur, sed etiam cum de incorporeis sermo
Q.uanto si vien dunqiic a dire non
oio
di
fiat,'
nos improprie loqui eaque secundum corticem esse ^ ^ ^
T_'.' 15 mtrmsecus j
.
1^..
..
•
ratio
poesis
hums rei perina, poetica vel poetria. re-
dicitur,
'-''': ex quibus
facile videre
.
quidem
designatur, de qua
allegorias,
potes ad hanc facultatem
omnes
•>
*•
mutuatur
ratione,
et parabolas peculiariter pertinere
quo
tractans rhetor, sicut
gatur.
ergo
sit
3.
L^
ap. inf.
fieri
20.
libr. fec.
cancellato.
(i)
(2)
12.
quam
L^ alverni
6.
21.
troplios
testo dato qui
dal
concerne
XXVI, 65.
Tusc.
XVI, 36.
S., ai
I,
illa
ostendat,
entimema
locutio,
quem
L^ unbra
8.
13. nos]
23.
soprattutto per
due
versi,
Coluccio Salutati, IV.
si
di-
est pro;
de
L^
que vel rebus
loquendi
modum P' P^ L?
P^ P^ Acheruntis
L^ n
18-19. P'
(sic)
t/avrt
penetralibus 28.
non poco
scosta II
entimematis
faciunt, in alienis finibus eva-
L^ pecurialiter
T^isc. I,
.•
Aiia poesia spetpertanto tutto "° ^!'^ ^ figurato
P^
P^
sing.
a^z^^ fo//e.- jco/
ostendit
dalle
edizioni piu
recenti. (3) Cf. Q_. F.
hnguaggio ™^"°' nel
•^'^.
tamen
quain dialectice syllogismus
7.
concctti vcri in
apparcnteforma mente mendace si chiama « poesia »
Aristot. Rhdor.
Q.UINTIL.
Insl. orat.
III, vii e
I, viil,
12
14.
u-
sebbene a questo possesso comparte-
"p'"° tica
27-28. L^ ripeie vel rebus ed omelte vel verbis
M. T. Cic. M. T. Cic.
ci6 che
aliter
omnes
P' omelte At innan^i a Deo
P^
tractat de
Ioe;ica o
determinare poesis
tibi
vel verbis aliud intelligit
imag. mort.
cum
et
i
'
illud ab arte rethorica, cuius
25 prium instrumentum, non
,
orrartediespri-
mcr
ta
que, licet tractentur ia grammatica vel rethorica, a poetice "
penetralibus mutuantur, sicut
nella sostanza.
tri\fium librum fecit sin-
'
necnon tropologias
"o!''\'ebbenrvero
.
.
20 translationes sive metaphoras, schemata,' tropos, metaplasmos r '^
soprasensii^," ^ bile, dcvcsi stimare
r.irtcfice<.poeta».
!
,
.
omnem
facultate pater Aristoteles post
.
.
et artifex ^ _
gularem.
.
•
.
poete nomine
autem
••_•
1"
^
•
i"
.
doctrma sive pertor ^
poeticus est, falsitatem corticitus pre se ferens,
vero iatentem continens veritatem.
.
hic
falsa.
i
modus
loquendi
soUanto,
di tutto ci6
bensi
e
^
gramma-
rettonca e
'i''^'^""^'''-
EPISTOLARIO adinvenit necessitas, defii^w 'ir
po^illta!
«st "i
servi^^Tn
quidem,
sc-
.111^1!^^
]£(
e
We^s^irhnrrepir form.rso" o
hec est ab omni
affectat ornatus.
....
yf
IJttefas
.
.
.
•
1
('\
5
sccundum membrum veniam, nonne vides divinas
jjj
'
totumque sacre Scripture corpus prorsus ahud,
consideres, dicendi charactere nichil esse ?<*>
obicere poetrie
in cssc difatti verit.A
1.1
s'
,
.->-
sotto vcli
menzogneri
in ap-
parenz.i.
loquendi formulam istam damnas, proculdu-
si
sacras litteras
quid enlm
divinamque Scripturam.
quantum ad loquendi formam
cst divlua Sctiptura,
fictum aliquid quod de virtute sermonis falsum *
yelamine ccrtissimam contineat veritatem cetera sileam,
vi si paria di Dio come se esso sentissc,
opcr.isse
niodo
.ivcssc
10
quid potes aliud
et
:
attinet, nisi
ccrtissim.-i,
.sostanziaie
dombra
a
de est,
quid apud ipsam aliud, quod reprehendere va-
?
invenire?
damnas
bio
verum.
cum
verum
j^^^ loquimur vel incorporeis creaturis, iuxta litteram nichil sub illa falsitate corticis nisi
recte
si
enim,
nichil
potsu.
leas,
l
1
volueris mspicere, nescio quid possis vel uebeas
recte
si
condemnare venendo ai condo pumo,
cum
diceudi charactere distincta diffinitaque suis terminis poetria, in qua .1
conJaimabilv?
non solum cum
recepit et ampliavit usus,
necessitas cogit, sed etiam
d'
uomo,
un
corpo
pari al nostro:
si
litteram sequi velit,
'
chc
«
vc-
creavi, a facie terre
videns
est:
penituit
futurum
et
20
'
tactus dolore cordis intrinsecus vi si dicc
15
ut
esset in terra et cuncta
terra et precavens in
fecisset in
illo
ferat,
malum omni tempore,
cogitatio cordis intenta esset ad ^
hominem eum, quod T
enim
quod scriptum
autcm Deus quod multa malicia hominum
sub
est, licet
quis i
?
:
delebo, inquit,
primo quidem quod
? ^')
hominem, quem
dicitur
videns autem
:
dc
cum videre sit quomodo stare potest
oculos habentium, quos non habet Deus,
Deus,
hec oratio
:
videns autem Deus
ces: videtur oculis nostris, videtur intellectu.
proprie dicitur;
secundum autem improprie.
videmus, translative vero rectius esset tellectu g.
P^ dd dicimur
deor.
(2)
NuUa
che traslata:
propriequidem ocuhs forsanque
dicimus intellectu;
potius dicere
P^
P'
dic. propr.
« or
il
26-27.
P-^ vid.
25. P'
oc
P^
2-j.
in-
cerno
vid. oc. vrd. et
L' P^ danno nec
dicitur
;
capisce qui
quam videre.
P' P^ damn.damn. proc. sanctas 26.
Petrarca, Fam. X, iv, ed. II, 83 Boccaccio, De XIV, ed. Hecker, p. 212 sg.
Fracassetti, (^in.
12-13.
/.^ intellectui
dopo vero
(i) Cf.
cernere
di-
vero 25
magisque iuxta vocabuli proprietatem, cum de
loquimur,
P' loquntur
intellectu
videre
sed
?
unum
fateor:
Castellani,
non vedi tu
le
di-
«vine scrkture
e tutto
il
corpo della niuna
« sacra scrittura
in tutto
« cosa essere, se
non modo
« di
dire?»; Stolfi, op.
(3) Geti. VI, 5-7.
altra
di parlare,
cit.
p.
204.
:
COLUCCIO SALUTATI
DI
quidem videre quod
significat et considerare
eum, quod hominem
longe minus
fecisset in
semel locutus
Deus
est
hoc
;
minus Deo convenit quam iecit:
10
et
dum
locutus?(^3)
est
quodque P
penitere.
quod
r
guatur.
cum Deus nec
e
t
a sub-
potest secun-
cor habeat nec aliquam
incorporeus quidem
?
enim Deus, ut plurimi philosophantur,
sohis
;
enim
nichil
op h
quomodo
dicatur, rationem
intrinsecus
fatto
est illud
chc scnte
timo
distin-
quod
tab"s est,
ncll' in-
suo cuorc
dcl
corrucchc c astrattandosi
tristczza c
cio
il
;
surdo di
U11
prcmo
adeo simplcx, quod nec ab esse suo per essentiam
est et
chc prova pcntinicnto di iiiinnt' Iia
vult pater Augustinus, im-
est, ut
tactus dolore cordis intrinsecus;
htteram verum esse,
eius,
verum penituit
et illud:
quomodo ergo verum
incommutabihter
idest
mobiliter,
<^^)
hoc,
sit
estne divine immutabili-
terra.
aut etemitatis ratio penitere?
tatis
utrunque tamen
(').
videns autera Deus, inproprie dictura est nec
est;
esse potest de virtute sermonis.
5
179
principio suscmplicc, ,
incorporco cosi chc non si distinguc dalTcsscr suo pcr ressenza anzi ,
:
prorsus idem est in ipso esse et essentia
(^)^
quoniam
esse suura,
c
15
non habuit
sicut
principiura, sic et nullara habet successionis vi-
quod non contingit
cissitudinem vel passionem. que,
licet eternis,
ahis rebus,
in
quis recte respiciat, sic eterne sunt,
si
cipium habuerint, quo vere
et reahter differunt
scio
ratio est principio caruisse.
quod
a
giudizio
niolti
filosofi,
talc,
di
chc in lui Tesscrc c r essenza sono
una sola cosa:
prin-
ab eternitate, cuius
tamen multos ex modernis
et
checcheintorno alla realti
20 cx
quorum opinio
etiam;
priscis
meo
casca iudicio
rationabiHter reprobata; voluisse et nunc,
quod
cut renovantur opiniones, velle, sint(5);
credi vehnt, oportet
si
P' icorporeus
II.
P^ etiam lato.
quod
19. -P'
P' omette
14.
De
II
litt. i.
s.
v.
;
Balbi,
C ante E,s. videre
:
v.:
conside-
proponere: iudicare: statuere
affgiunto in interlinea.
15. et]
fu
cancel-
».
(4)
Thomae De ente ei esThomae a Vio Caietani
Ved. D.
seniia libellus,
comment.
Con
mdlx,
Lugdiini,
explic,
cap. VI, p.
187.
(5)
cosi
da vicino altre di san
MASO
(In
sec. lib.
confronto
a
quello
di
« video » e di « considero ».
tera
fu
mano
« cerno »
(3) S.
che
permanens
ma-
il
(2) Psalm.
,
essQ doceant
significato speciale di
lessicografo per6 stabilisce in
niera diversa in
est
esse et essentia realiter idera
idem
L^ casta, e dopo reprob. dava vidi, che
21.
si-
et
«cerno nis... « rare:
P' omette
omette ex
(i) Cf. Papias, Lexic.
CathoUc.
explosa, et velut antiqua et
fuit
LXI,
ad Marcellinum
lih.
i)
da farci
spiritu
d
tinus, §
58 in
lit-
allude
alla
Tom-
XVII, sospettar che le
Sentent.
avesse ben presenti
12.
AuR. AUG. Da
Opera, XIII, 258.
quaest.
queste parole, che richia-
dottrina
al
dist.
pensiero,
il
S.
propugnata da
Davide di Dinan, da Amaury e da Duns Scoto, i quali
di
Benne
tutti
so-
dell' n csse-
e deir « cssenza » abbian opinnto vccchie scuolc c riaffcrmino tcologi modcrni chc
rc
i>
hanno
fatto rivivere
dottrine nate.
abbando-
t;
;
EPISTOI. ARIO
i8o
successivum,
et
quod totum simul
et
quod nunquam
est
sumptum,
esse quidem, verbaliter
sunt.
per instans
nisi
quidem quomodo fuerim
cum
est
eo cuius nuUe partes preteriit et
sic
sed
est.
liec
futurum nescio
alias.
extra propositum evagatus: et
unde
di-
scessimus redeamus. OcUa
pcrtanto, che ruo-
mo non
riesce nc
ad intendere
nc a
dcscrivere,
Mosi
ci
parlare
secundum nullo
inscgn6 a
nec cor habeat nec aliquid quod
sit,
intrinsecus et extrinsecus distinguatur, talis igitur est ut
modo
Deo
de
veraciter dici possit: et tactus dolore cordis
sed vir
intrinsecus.
Deo
ille,
quo scriptum
plenus, de
quod
est
sotto velo
di fifjura e di simi-
litudinc.
ostendit
Deus gloriam suam^'^, de
illi
loqui, ut per rinnovando un'usan2.i
cosi gi.l
enarremus
figuram
(').
fuit
similitudinem,
et
divinonumine nos docuit lo
illo
cum
de
illo
referre voluerimus,
hoc tamen ab ipso non de novo quidem
in-
an-
tica,
precesserant etenim muhi, ut primos pa-
ventum, sed*receptum.
cum
rentes omittam, comc
5
Deus cum incorporeus
divinitd
vccchio Tcstamenlo apci prende. il
legamus Cayn
quibus
Abel
et
loquendi
iste
prius
sacrificia
modus
cum
inceperat;
verbaque habuisse
fecisse
15
cum Domino^'); legamus et Enos filium Seth quod prius inceperit nomen Domini^'^). scimus et Noe cura Domino fuisse locutum, sicut et Abram et aucto nomine tandem Abraham^J); et ahos muhos ante Moysem cum Domino fuisse multotiens fa-
invocare
;
Tra
coloro che parlavano di Dio cbbe quinJi o-
bulatos; quibus etiam
sacris Htteris nichil expresse dicatur, cla-
si
cosi
rigine la poesia
imo
rum
esse potest,
inter
quos incepit
7.
Le parole
per compiere vir
ille
in
la
18.
P"
talis igitur est
poetica,
Enos] L^ P^
aucto nom.
10. ct
Abraham
il
tichi
creatore, filosofi,
come
quali
nide, Xenofane, stesse tra
Haur^au,
il
gi^
illi]
P^
ma
in
alcuni an-
Melisso,
e
1'
infinito.
esi-
Cf.
Histoire de la philosophie sco-
lastique^, II part.
to. I, Paris,
1880,
75 sgg.
P-
il
Castellani:
« del quale a
XXXIII, «
Ma
pieno t
18.
sermones,
est sufficiens fa-
codd. son state aggiunte da 8.
sibi
P' P^
ver.
de Deo
P' volerimus
11.
« Iddio
mostrb
gli
13.
me
Sopra
9.
L^ pre-
(2)
Allude
nQlV Exod.
Scrive
quello
uomo,
scritto,
perche
narrazione inserita
alla
XIX
gloria sua »
la
209.
cit. p.
sgg. de' colloqui che
Iddio tenne con Mose, « facie ad « ciem, sicut solet loqui «
cum suum
»
(3) Ge7t. IV,
(i) Cf. Exod.
qui
i
Stolfi, op.
Parme-
avevano preteso
finito
fuisse
P^ a nos/u prefisso d' altra mano un' L^ P^ Abraham P^ auto 19. P^ Deo nos;
stennero una identita tra la creatura
ed
Deo
que sola reperta
che mancano in tutli
Aug.nus
scrilto
16. et
loc. et
ista
proposijione evidentemente monca.
P^ sta
cesserunt
debet, creberrimos de
homo
(XXXIII, 3
fa-
ad ami-
11).
sgg.
(4) Gen. IV, 26. (5) Gen. VI, 13 sgg.; e ved,
5.
XVII,
i
sgg.
20
;
COLUCCIO
DI
non
cere
non
cutionibus
5
UT ATI.
l8l
quod
proprie, sed distorte figuratisque verbis
modus
quem morem
falsitatis;
Orpheus, Museus
quos
et Linus,
necnon
cumcisione
^^..^"'io''"^''^^,'"'
et
studium sub cortice
veritatis
usurpaverunt theologi, tam gentiles, ut
logos nominat Augustinus vios traxit,
hinc descen-
inenarrabili maiestate.
loquendi tegendeque
iste
puris lo-
ut aliqualcm scilicet ad intellectum loqui
licebat;
possemus de superni numinis dit
S AI,
''''^
'^"'"''
'
primos Ethnicorum theo-
omnes
et
('),
inter
"J^j^gffiJifuamo
quos cecitas
alii
illa
omnes, qui de Dei populo natura de
selecti, pie rationabiliterque
Deo
de-
vel cir-
hoc
locuti sunt.
devenit tandem,' ut cernimus' ad Christianos, quod rece10 quoque T '
1
ptum invenerunt ab omnibus agiographis
ipsum
et prophetis, et
^*'
p"poll'eiaw.'''
k poi 1°
j.i
.11
loro passo
cristi.im, chc
nonTo^rdagli
Salvatorem nostrum vident sanctissimis Evangehis miscuisse, in cbrXma
..,.,/
• 1
quibus, -,,
.
!•
,.
.
^
.
•
1
1
II
•!
anud quam mnumerabues parabole, quas
roret
nichil
si
.
...
.
..
.,
comc ne fanno
fcdc
Evangeli.
o'i
T-
dai''s.ai-
vatore in ncrsona,
Christus posuit, hcet mnnitis ahis carerent mysterns quibus hvan15
gelia ipsa redundant, satis et sufficientissime
debet a locutionis ^poetice
consequens
more non
discessisse*^^).
quibus
fuisse
d
divinam potius quam
humanam; quod abunde probant adumbrata phantasmata somnio/,s ^'^,
rura
que
rr
/^
•
,.
•!•
••
•
ut ahos omittam, et a (jentilmm testimonns, ne aures
; •
1
•
•
1
...
•
•
T
I
1
20 tuas onendenm, abstmeam; sanctissimus patriarcharum ioseph .
.
.
.
r
ca-
•!
dunquc mvcnzione me-
si tratta
fateri
^-
hanc inventionem
est
clarum omnibus esse
nlin/^come^^^aticgni"di cuf iVdioTi valsc pcr avvertire or questi or queiii *'"''' ' prcdilctti suoi di qu.-into era per avvcnire.
ptivus sociis regieque maiestati priusque patri et fratribus proposuit, ahis
autem
interpretatus
tiens per figuras fuisse
hanc 27'
alieniloquio
confiteri.
quibus apparet
videtur, carissime
mi lohannes, -^
qui poeticam abhorretis, in nimia simplicitate
I.
ig.
puris] L^ pluribus cancellato e sostituito pur.
P' P^ omittamus
20.
V
De theologis
poetis. E cf. anche Petrarca, Epist. Fam. X, iv, ed. Fracassetti, II, 83; Boccaccio, Dt; gen. deor. lib. XIV, ed. Hecker, p. 213. (2) « « specie
Nec
fastidiant obiectores,
hac
[confabulandi] sepissimeChri-
«stus deus in parabolis
BoccACCio, op.
cit.
p.
multo-
usus est » 217.
te et
maximoque
4. P' omette
ahos,' in er-
que dopo
teg.
20-21. P^ captivis
losep
(i)S.AuR.AuG.D««i;;/. !)(;/, XVIII, XIV,
Deum
formam, non ab hominibus oporteat
dicendi
michi quo '
est<^^);
locutum, ut ab eo sumptam admirandam
E
cf.
anche
Petrarca, op. e loc. cit. uomini che sognano dor« mendo », coUe quali parole il Castellani ha reso i « phantasmata som« niorum » del testo, sono divenuti « gli uomini che seguono » per lo (3) « Gli
Stolfi, op. (4)
cit.
p. 212.
G^w XXXVII, 5-10; XL, 5-23;
XLI, 14-32.
e di
quindi effetto soverchia sem-
rll^ifsomml^fo""-
EPISTOLARIO
lS2
5U
gucrra aiia poc-
omnes
vcrsari, qul velltis
j.Qj.g
a divina locutionis imitatione, velut
Se ne astenKano, ove pcr6 lo pos-
abominabili crimine,' deterrere.
"rnon
potestis,
sf 'fuHno
nou
suut.
fuorrd"'°convcnt"i
epim hoc
est
Di
fatti,
£t ut expressius ad tertiuni f
nirc al tcrzo punto,
^°^>
G^ovannfluolproi-
^ut philosophis indulgere ,
>
>,
'^^^^^
i-
i
sed liceat
lclaustrum.'' vcr^"co'mr"afio''''aV-
meum
quod Angclum
i
santi p.idri
citano con soninia
^^oetTfiiosorora*°"'
faciatis.
membrum
itoro c a giudicar l''cro!"'comcmardi'!
quTndo si°rRc?chi nci libri stcssi don-
quod
?
-i
ius in
tibi
oratorum
ct
vera,'
non
te
sancta,
si
illos
quc piu oltrc Gioyanni^actarcioche 1
santiPadritccero,
pr"a^e'^pr!)fiuo''a'i-
"^"''
i
sanctissimos erainent et resplendent;
debcnt nefaria vel profana >
.,
resc tanto formidabili al Pali
ganesimo
qi quan-
d'era fiorcnte,
apud r
r
doctores
istos
apud auctores suos
cur nobis prohibita,
?
si
fuerint
verissima convertuntur si
?
istos in rivulo
bona
illos
omnibus
le-
20
fiunt
desine,
lohannes,' et ab his facessas oro; nec tan- 2? "J
pfecor, carissime rai ' r
'
^ura tue credas puritati opinionique paucorum, decet,
1
viros pro sanctis
'
cerunt, ab
si
nescio videre cur nefas esse de-
per sanctissimos
verfs sumpta atquc sunt de manibus ipsorum auctorum. ^ '
quod non
•
•
1
apud
dici
sacris docto-
1
an lorte mala sunt atque mendacia
cum enim
ij
crimen ahquod condemnare.
decora rpulcraque sunt T
quod sanctissimi doctores collaudati,
quod
que ab omnibus celebratum; quod che
scio legoque quotidie
?
sine peccato leguntur, cur
ibi
beant in ore legentium, vogiia dun-
i
omnibus non solum persua- 10
hceat et
arbitror quasi
si
'
invcnta et
et in
poetis
et Augustinum eeregia philosoo o a carminaque poetarum, que velut sidus
dicta
aliquod inter tractatus
31
prer
tibi,'
eos qui sunt extra
•
i-
*•
gantur in fonte;
Non
unde
Ambrosium apud Hieronvmum, ' j phorum
ribus cottccssa sunt?
d'ccavato?
veiiiam,'
prohibeas operam oratoribus,
tibi;
5
sed precipcre quod honestum est prohibereque contrarium.
que quidem &c quanto dicon co-
sique T
placet r
ut dixi, videteque quotiens
quid inter istos est cur debeant prohiberi se
si
cura vobis de his que extra
potestis,
si
die contra legis vestre seriem
pcr vc-
d-attendorcTiioTiudio deg!i antichi V
'
sit
vestri iuris vestreque potentie prohibere;
sed inhibeatis hoc vobis, in
hec,'
prohibeatis
vobis in claustris; nec
est
illos
quod
id inhibeas
sine dubitatione fe-
summe
summe-
piura
cunctis reddit
tam admi-
eos longe pkis rabiks quam peritos; quod contra GentiHtatem J)"-' jq n f T r arinavit quam divina Scriptura, que penes illos tantum habebat i:>
'
P^ da ac per
I.
L^
ut
,
che dopo
dal Mehus, op. 18.
a.
P' P^ divine
meum da
cil.
non
p. ccxciii.
P' ripete inventa e dd ibidem
vero
bratum
fiunt]
L^ sunt
29.
L^
illa
26.
cunctos
4.
P^
nostii iur. nostreque
12-20. llbrano scio 13.
-
j.L^
Ambrosium] Mehus Basilium 19-20. P' sanctis sunt conc. doct.
P' P^ cred. pur. tue
te
8. qiiod]
conc. sunt e riferito integralmeiile
28-29.
15.
Mehus 21.
L^ otnette quod
aliquid
enim] P^ est - ceie-
?
COLUCCIO SALUTATI.
DI
quantum
auctoritatis
solummodo
illi
1
nobis videndum
recipiebam.
ne quis nos decipiat per philosophiam
cundum ^T
quoniam T
et
t
Apostolus,
ut inquit
est,
183
inanem
et
ipse testaris,
tu
ct
'
'
discamus, quo possimus illorum cavere
est ut illa
confringere vel vitare vel,
periculosas insidias letiferaque iacula
pugnantium
quod
necessicatis
enim
efficacius ad hostes
dum
est,
vincendos
feriunt referire
quam
ji","^"|_^f^'^^^^^^^
non
et
secundum Christum<^'\ nonne nobis non rprohibendum, sed potius r precipiendum
'"nia aucor opgi pcr dtludere
utilc
fallaciam, se-
hominum, secundum elementa mundi
traditionem
<-•
'^""'"'
^"'^-
p"'''
,
con
battcrc
spc-
ignori^^^rdiscenfc ^"
'"^"
niiciT'*'
quid
?
qua ratione pu-
scire
10 gnent, qua via possint dimoveri de loco, ubi confici vel confundi?
summa
ducum
cura
imperatorum semper
et
quo
consiliaque explorare,
tutius possent vel
sedes
fuit
erumpere
hostium
castra vel
prevenire consiHa vel adipisci victoriam vel ipsis eripere iam pa-
ratam. 15
Lactantium Firmianum, singularem D
vide,' rprecor,'
lidum ethnice religionis impugnatorem, ex poetis, philosophis •
]
1
fundamenta
et oratoribus
rr
1
detrahe
et
!•
r
1
•
20
Christianitas
non habet
clariores;
forent quotquc oporteret, •
1
1
•
1
non
si
J"
•
•
que responde michi vel ludica tecum .
.
carmmum
25
et
confessum
nolueris,
si
iri
multum
tibi
]
damnosa
philosophis propter
penitus ignota ^hf farebbe' ^•f
1
vel utihs est no,
.
credo,
te
si
.
__
et
'11
cumque periculum
vehementiam
sit
acumen proba-
et
^
30 penetrare, nonne miras 8.
L^ pugnandum
Christ.
21.
riculosum
(2) «
E
didicisses
30.
P' P^
se noi
« intrinseciti .
,
.
11.
P^
Paul.
(i) S.
« poeti
...
e
1
et latentes veritates
P' cedes
12.
.
mveniemus w^ut sensus
P' P^ irrumpere
23. 7'^ omette et
19.
23-24. P' F^
P' P^
nol. decip.
clar.
non hab.
25.
P' pe-
inv. verit.
« la verita)); cosi
Coloss. II, 8.
vogliamo passare
alla
sottigliezza
de'
alla
curiositatis diligentia ,
guarda che noi troverremo
ilCastellaniperavere,
bevendo grosso, come nota anche Stolfi, op.
cit. p.
acc. plur. per
lo
220, preso « miras »
una forma verbale.
='
,.^'''=
^°-
""f.
glian
sique voluerimus ad
?
poetarum intima debite
•
ubriche vuoic mcttere in bando ? dai
fructum poetarum noticiam
corticem nullam habere rationem veritatis
vatum
fc^^n
d^t^^Hna^d; cur"ttinsc gli elcmenti
decipere
tionum, quid est discriminis in poetis, quos scimus omnes iuxta
intrinseca
avrcbb°ero"tHon°Ito del Pag.-inesimo
civitate
mendicare; tunc-
.
ad illarum rerum inteUisrentiam tribuisse; <^ forsitan in
tibi
aliis
.... seculanum htterarum.
.
ticia
ab
discisses,
..
examina tecum,
et
poetas et alia que prohibes ignorares, quot
si
Ivi^uludd^nde^n'
•
vide discuteque tecum Augustini librosDe
poetarum.
fecit
testmionns
dera quid valeret erhcax sua disputatio dehcientibus
Dei, quibus
Sc L.itt.inzio Firmiano, .sc s.int A-
postque consi-
;
<
•
que
sibi
va-
et
'
giudicar pe-
quri^tricofo^^o!5°'^°'''^^^''^'p°«'''
Non
si
nascon-
dpno da questi to il velamc bili
sot-
dc'
mirae profonde,
versi
vcrita
EPISTOLARIO
184
secundum corticem ludant carmina poetarum
intrinsccus, licet Ji cui I'intimo sen-
so
s'accorJa
ben
colla
vcritil
teolo-
cum
sit,
gica?
quod
dissensio nichilque
se
mutuo
vant atque fovent se vicissim aut Bcn
scl
seppcro
bcro a giovarscnc.
Chi, oltre a Lntad Ago-
ab
sit
etenim
inter veritates
?
cum
habeat,
theologica veritate concordiam, nec
trahbus excludendus
santi Paiiri che i cosi largamcntc cb-
miram
velut foliorum umbraculis delitescant,
pene-
eius
nulla
veritates
et
destruat vel repugnet.
omnino non nocent.
ei
verus
adiu-
5
et quid,
obsecro, vir Dei, nos poetas legere vctas, quibus sanctissimi do-
crede michi, lohannes,
ctores utuntur pro testibus autornantur?
nunquam
GentiHum rehgionem eloquentissimus
confudisset
Fir-
tanzio c
mianus tamque eleganter tamque veraciter sine testimoniis poe- 10
stino,
tarum; nec pater Augustinus carnalem civitatem tam diruisset sine fide presidioque
Dei tam rccan Ji ck'1 ccrto tcstimonio s.m Gc-
nisset;
nunquam
rolamo
emuHs
respondisset
tra iioi
GentiHum
Hieronymus tam
et ipse
i
Grcci qucl
Basilio, di cui Lco-
nardo
Bruni
ha
voltato in latino il dialogo coi nipoti sullo dci studio
civitatem
erexisset atque
mu-
tamque facunde
large
causam, imo
christianeque veritatis
causas,
contra
me tam
alogum
sanctis-
quem
sine poetice rhetoriceque peritia defendisset, e tra
unquam
nec
;
tamque vaHdis propugnacuHs
altis
efficaciter
acerbum producis
in testem.
veUem autem
simi patris BasiHi,
quem nuper
nobis transtuHt in latinum ex greco
Leonardus Aretinus
vir peritissimus
di
veUem, imo volo, quod
<^'^;
Gentili,
P' miramque
2.
L* dopo
7-8.
L^ doctoribus
dava yeniaiem
testim.
caticellato.
(i) L'omelia dlretta da san Basilio
Magno allo
nepoti suoi
ai
studio
oircoi;
l^
a<(
Xofov), gia nel
a)cpsXo'ivTs
incorarli
liberali
dell'arti
wp6; Tou? N£ouc
per
('Oy.tXix
eXXevixwv
tnondo greco
fama non Occidente, dopoche Leoconsegui
celebratissima,
minore in nardo Bruni ne zione
latina
Porgono prova
i
cur6 quella
cui
Nostro
il
ragguagli addotti dal
laddove passa in rassegna
pta, «
I,
p.
(Epist.,
Lxx
sg.
imperfettissima
»,
allude.
imperfettissima
di tal fatto
delFAretino
tradu-
L. n.
Mehus
gli
Bruni
xxxiv);
cui
quattro edizioni per Si
aggiunga che
come
tresi
il
prinio tam
secc. xv e xvr. Mehus ignor6 ali
versione Bruniana fosse
pure in toscano due volte
nel corso del Q.uattrocento
Antonio
di
;
prima da
Lorenzo Ridolii fiorentino
(1409-1486),
uomo
e prudenza;
quindi
di
gran consiglio
da Giovanni di
messer Donato Cocchi, esso pur rentino (1454-15 tora questo
scri-
gliab.
perched'un'opera,
la
stata ridotta
non
e dico
il
P' P^ respondissem
scritti
sono quasi innumerevoli le copie a mano, ed abbondano, a datare dal 1475 per lo meno, le impressioni, ei non allega che sei codici rass. e di
P' P^ omcltoiio que dofo
10. 15.
gia
il
fio-
Inedito e tut-
secondo volgarizzamento; primo. che dal cod. Ma-
XXV,
renze, lo
...?).
6, della
trasse
Stromboli
e
Nazionale
pubblic6
di Fi-
Pietro
in occasione di nozze Ri-
dolfi-Borgnini (La Oraiione di san BasiJio
Magno
« bili sec.
«
costumi
stiidi tiberali e de'
no-
volgariwaia da A. R.
nd
Degli »
xr, Firenze, Landi, mdccclxxxix,
15
COLUCCIO SALUTATI.
DI
185
quam
legas, ut videas quid tantus doctor sentiat de lectione,
guis, poetarum.
crede michi,
si
mutabis, fractus non solum tanti 2-3. P'
I'^
mut. sent.
auct.
-
Milanesi di sempre desiderata meinoversione italiana
Alla
ria.
volle unire
il
proemiale
di
perche,
suo
a
dire,
« le
non
stampe del della tradu-
mancano
« zione latina di L. A.,
esso: asserto
Salutati,
al
XV che abbiamo
« sec,
reditore
testo latino deirepistola
Leonardo
del
tutto
giacch^ se in talune stampe
mio
fa in realti difetto,
canza non
nota in
si
auctoritate, sed rationibus
viri
viri
taiiti
comm. Gaetano
pp. 59), coiraiuto dcl
» di
esatto,
«Cum adhuc graccis «auctoribus Florentiae vaca« ret, transtulit sermonem quemdam
ne scrive
« b. Basilii,
»,
un esem-
di cui
la
come ha
versione
il
Nostro
Leonardo vien
fatto
da
essere
1398 ed
vanni
il
dopoch^ Tassalto mosso da Giodi Samminiato a Coluccio ed ai
discepoli
perch^ fautori degli mostrd a costoro Tuti-
suoi,
ne fosse assai recentc talcheil Voigt,
lita
riferendosi ad esse,Iaddove tratta delle
ed efficacissima contro
cosi «
dal greco fatte dal Bruni,
esprime:
si
schreiben
diesem
« In
vom
25 Januar 1406 bezei-
« chnet Salutato Bruni's
Uebertragung
« ais kiirzlich erschienen. «
Send-
wohl schon wohin Bruni
Sie
Rom
in
ist
also
gearbeitet,
com-
il
studi poetici,
traduzioni
Basiliano
Leonardo
naturale desumere che la divulgazione ;
Voigt, e che
il
opuscolo
dell'
si
alla
1404 circa. lo sarei anzi d'avviso che il Bruni mettesse mano alFimpresa nel 14001401,
8).
parole colle quali
discorre del lavoro di
non
usato da Coluccio,
lettera
trova aII'Ambrosiana (Misc. II,
il
man-
come, a
tra
Q. Q.
I,
che
questa
piuta
Dalle
cit.
deve prendere cosi strettamente
lanese del 17 dicembre 1490 fatta da
S.
op.
risulta
proe-
ad
si
Mehus,
;
Di qui chiaro
cxxii.
nuper
«
oratio, sed a se pro-
videatur »
« fecta p.
habuit ad discipuios
mira dicendi suavitate,
non traducta
« ut
ebbe
Ulderico Scinzenzeler,
quem
« instituendos,
cagione d'esempio, nella edizione mi-
plare
:
il
altre;
ar-
legere patiens fueris, sententiam
di
arma nuova
aver pronta un'
denigratori
e gli altri
lui
Ed
della cultura antica.
dando ragione dclla scelta sua, parla Leonardo al maestro « Sed
infatti,
cosi
:
«
cum
sint
«
quos
ille
permulti atque
incliti libri,
accuratissime scriptos
reli-
«quit; nos in presentia hunc potissi-
im Miirz 1405
«
mum
164, nota
i.
«
conducere ad studia nostra
arbitrati
che ne'
«
sumus: atque ideo libentius
fecimus,
primi mesi della sua dimora in curia
«
quod auctoritate
Leonardo non pot^ davvero trovar
« ac perversitatem
«
«begab»;
op.
sich cit.
Pur prescindendo
II,
dal
fatto
il
delegimus, quod
maxime eum id
tanti viri
ignaviam
eorum cupiebamus
tempo di compiere codesto lavoro, staremo contentiadosservare che bastava
« refringere, qui studia
humanitatis
« tuperant atque ab his
omnino abhor-
leggere Tepistola del Bruni a Coluc-
«
cio per
comprcndere che
non solo la
Firenze
fu fatta a
prima a cui
cimentasse:
nosamente
il
il
la
ma
versione fu forse
giovane ellenista
che
^, del
si
resto, lumi-
attestato dal Poggio,
che
neIl'orazione funebre deirAretino cosi Coluccio Salutati, IV.
rendum
« fere
quod
censent.
«gium
valeant
altum neque egre-
intueri:
qui
cum
ad
nullam partem humanitatis aspirare
« ipsi possint, «
contingit
oinnibus qui ea tarditate inge-
« nii sunt, ut nichil
«
iis
vi-
bere
facere
ncc
alios
quidem
arbitrantur.
id de-
sed 12'
hos
vw"f".,rf'bc?c'''a JjovcrA
indmto
'»
^
.
EPISTOLARIO
lS6
de qua paucula retulissem,
liquidissimis et apertis;
meam
spicue causam
probavissem, quod
tam
nisi
per-
videatur asserio-
nullis
ribus indigere.
NuHC autcm
Passa quindi, in quartoluogo,ai;()n-
ravvcrsrriohrra" dciu porsia^^K^prima di tutto ncga ch-cssa debba pcr chicchessia esscrc unica e costantc occupazione. Lcarti
libcraii
termmc
non sono
.
,
mcnlo aJ un
i
cheTaTi^eflvoTe^uA derivarc ai Cristia-
j
quidem
,
,
omnibus
absit et ab
5
le-
talis
•
•
non ternn-
artes et ipsa poetica via sunt,
vide,,
.
gj
Hbus studiis^, ut
et
,
Hieronymum.
non
me
Hcc
asscrit
id
•
quod putare filio
^-
cctcra
,
enuii,
.
scrmonc quem de
^"^^''
plus exigas, michi crede, re-
...
antclocutione
fers
quod
nichil
et
!•
•
i
videris.
prodigo o
i
in
eorum
lectionibus requiescas:
ostendat quale
sit
edidit,' ut affirmas^'',
15
omnipo-
quam nomina,
et ut etiam
quentem:
at
vos
15,
25.
«
cum
«
neque enim
sua
I^ assercionibus
P' P^ condidit
Se
17.
hec] L^ nec
P' P^
(i) « virtii
digni
non
22.
relinquamus
sunt
dimittat,
Stolfi,
L^ P' et
P' modulacione
:
de quibus
«
e
diventato
op.
cit.
p.
per 222,
tornino »
« e
Riccard. 1244,
(cod.
»
7.
P' P' mehercules
il
Termioo
dello
sua-
modulamine currentibus
audi prose-
me me
et abs.
castor
23,
ab
13.
19. in]
P* capiant
et
L^ ante
P'P*
est
24. vos]
sac. Dei
ignorantia
fiant »
omnes
20
penetrant et pectoris interna devinciunt.
Camaldolese non s' riconosciuto in questopocolusinghiero ritratto, vi ha posto certamente una gran dose di buona volonta. 3 b),
et ut
nunc etiam Dei sacerdotes, omissis Evangehis
P' P' subdidit
P' p2 nos
versibus dulci
rehgiosos posterius
2-3. L^ aftectoribus (sic)
locutionem
cibus in carmina poe-
pompa verborum,
legentibus periculum subdit: hec sua
dum aures
animam quoque
capiunt,
« verba
demonum
secularis sapientie rhetoricorum
vitate delectaat et
c.
enim, ut re-
dicit
absit ut de ore Christiani sonet luppiter
:
mihtat
•
paulo ante: ne legas, inquit, philosophos, oratores, poetas, nec
tarum
21.
,,,
.
,
arbitrans,
ut
^^^^ ^^ Herculcs et Castor et cetera, magis portenta et
libera- 10
ad precipuum fundamentum veniam, honoremus
.
,
De
Hoc scntiat Cordubensis epistola r
quid cx pjacct, ' r i
coutra
un noto suo luogo ovc
me,
a •
a
•
.
,
absit
instrumcntaque prorsus lu fincm ultimum ordinata.
('\
nemici dciia san Gcro-
i
amo, citando
i
.
,
•
nunquam
sentiendum quod
nus
quires.
tra
.
j
hac materia
in
liberales
"'po'sto ci6, egii intendc provare come a torto r.ivvcrsarioabbia allegato fiocsia
i
volumus autem
crror.
tine
"•acrrdatrsc"
<
est
ctionc poeticu uesistamus, •
'
•
ut recepi.
quod non
prefiitum csse,
a se stcssc,
bcnsi tramite, stru-
ad rcfellenda que dicis accedam, quo quartum i
expcdiam articulum,
:
« Tartl liberali
non tornino
(2) Cf, L.
.
,
.
sono via
»!
A. Senecae
£/)/j^
ad
Z,kc.
LXXXVIII, che comincia appunto: « De liberalibus studiis quid sentiam, « scire
desideras » &c.
(3) Cosi difatti scrive fra « In «
Giovanni:
sermone quem de filio prodi-
go leronimus
condidit, sic ait » &c.
25
;:
COLUCCIO SALUTATI.
DI
prophetls,
videmus comedias legere, amatoria bucolicorum ver-
suum verba
nymum
canere, tenere Virgilium &c.
adducens
testem
in
'^'^,
sumenda
sed exemplari verissimo stra,
;
sermonem Hieronymi,
omnibus Hiero-
his
sententiam firmas tuam;
ni fallor,
que quidem non ex epistola tua 5
187
erant
corruptissima quidera
nam cum
duxi.
diu, sed fru-
tandem
sicut allegas, quesissem,
inter
epistolas suas inveni ad papam Damasum quod optailla quidem dixisti, continet et bam (^). cuncta continet que T T quedam alia, que tacuisse nichil aliud est quam completam Hie'
10 ronymi suppressisse sententiam.
professorem
et
clarum
eorum
que
scripsisti; nescio
af-
ta-
aliter
poetas, nec in
ne legas philosophos, oratores,
cueris; illud est:
15
quam
quidem cur non
Hieronymum longe quidem
in his etenim
lectionibus
requiescas;
que quidem,
connexe pro-
volueris ponderare, videbis coniuncte simul atque
,.,.,.
sobrieque
recte
si
.
,
,
.
,
,
poetarum solummodo cum permanentia
niberi lectionem
ritoinguisa cJ iiicsatta
lectionibus
in
non progredi, sed
si-
'-^K
I.
amatoria] P' a materia
(0
S. Eus. HiER. Epist.
masum de duobus I.
385, § 15. pistola assai
che
S.
il
si
ha
XXI ad Da-
filiis in Opera,
testo vulgato deire--
II
scosta pero da questo restituito,
sulla
scorta
II
vezzo
di
considerare
prodigo, che
biasima
come
lo ripete,
De
il
giustamente
S.
inesatto, rinviensi spes-
sissimo nei codici. gen.
Boccaccio pure deor. lib. XIV, ed. II
Hecl
more, leronimum
indotto
il
«
Patroh
in
testem invo-
eumque dicentem aiunt in epi« stula ad Damasum de filio pro«digo: Demonum cibus » &c. Non « cant,
so quale strana allucinazione abbia poi
A
di
« Bei
zufinden
»,
quand'essa
379-394 del
coll.
piii
chiaro
«
Nonne
luogo
tibi
il
ragio-
po' sottiie ed avviluppato
del Nostro, giovera riferire il
Migne,
quella collezione.
render
namento un mente
san
di
videtur
integral-
Gerolamo ne
« gas philosophos, oratores, poetas « in
eorum
lectione requiescas?
blandiamur,
« sunt scripta, « iK
«
§
rum
si
in
eis,
non credimus, cum
conscientia
sub
», egli scrive, «
« aliis verbis dicere [Christus],
« nobis
ut
dieser Brief sonderba-
lat., ist
legge proprio a
(3)
fit
dotto postillatore a scrivere
« rerweise nicht si
ulterius
quo
?
in nota a questo passo:
come un
sermone repistola famosa di san Gerolamo era gia ben antico ai tempi del Nostro, ed anche il titolo D e f ilio
permanere
tomo XXII
d'un suo antico ms. (2)
quam
requiescere quid aliud est
in eis dimisso transitu
le-
nec
Nec quae alio-
vulneretur, et pu-
temur probare, quae dum legimus, non reprobamus»; Ep. cit. col. ^f^^, 13.
n fc-
monca lc
pa-
rolc.
II
tore
grande
non
lettura
scrit-
victa la
degli
anti-
chi filosofi e pocti, nia solo impone di
non ferniarsi troppo a lungo in cssa, anzi visi
quidem
c q""! passo, dcl
resto, esso ha
michi quoque
tu videbis;
veritatis et sanctitatis,
est sensisse
firmes.
quod an deceat religionem tuam
''<;'
di
trattcncr-
stabilnicntc.
EPISTOL ARIO
l88
omnia
Hieronymi
illa
non
solum poncndo finem
in
conaris asserere, sed
simpliciter, ut
que prohibet,
illis
ut dictuni est, intel-
ligi
debeant, non ad illam precisam interdictionem tendere,
tibi
videris contra
poeticam
et
habeant
et licet aliqui textus
Gentilium studia persuasisse.
alia
nonne
:
tibi
videtur sub aUis verbis
dicere: ne legas philosophos, oratorcs, poetas, ne
tamen vides quid
ctione requiescas; clare Non
i dunquc ritorccrc ad
lccito aitro senso
Tam.
monimentodcl
saii-
raodo" chfailri lo "^
queilo ch"sil.
Hieronvmus.
Jllud
quod
unum
iUc spcciaHter et ad
eorum
requiem i
imo nefarium,
sit,'
'
dixerit inteUectum, tacendo
declarat et vult, simpliciter, ut facis, et velut in
noH posthac, mi lohannes,
aUegare.
his artibus
uti
pnma
di parlaro, a
Ijciam appcUare. * '
rwnziondWu- turequc deUbera que Itia''zitto."''"""'""
ipsum veUe quod anceps
o
non
si
pcr-
mctte cgli forse
contraddizionc
con s4 stesso?
omnibus
et
ma-
confer prima cura ultimis,
ma-
placet; sin
si
quomodo enim
fias.
iUum 15
auctoris intentio, sique clare vides
autem dubium aut
philosophos legimus,
vcuiunt sapieutie secularis ^
quando
quid in ^
si
;
cum
Itaque et nos hoc facere soT
ait:
'
'
falsitatis
sensus tuus
staret
'
qq quod inter hcc dictus pater
Ijbri
»
adhibe seram orituo('\ne depravationis aut
sit,
ratiouabiHter reus
lemus, quaudo
Q.uantodifattiseuc presso il santo :
sit
et
optas, aUegj,
di
porrcsanGiroiamo in
totum
lege °
10
nec in his
committere negligentiam, quam quis posset caviUationem Giov.inniimpari,
5
le-
hoc ipse
in iUis
'
i
ut iniuriosum nimis et subrepticium r
quod
in
sentiat super
non enim lectionem prohibet, sed
-'
jnterdicit,'
quam
manus
in
eis
utile
20
nostras
reperimus, ^
:
Padre ne riveia vcra intenzionc itenzionc
la
^d Qostrum
dogma convertimus O
; 7
vero superfluum, quid de idoHs,' ' T r
si
de amore, de cura secularium rerum, hec radimus, his calvitiura
inducimus, hec
unguium morem
in
ferro acutissimo
cur hec tacuisti, cur totum scribere tanti
Rome
oratori urbis
9.
pi p2
21.
L^ cum
P' L^
(i) Cf. Eccll.
(2) Ep.
cit.
i)
a
arresta
Stolfi, op. (3)
II
P' P'
cit.
p.
qua respondet
^-K
vera 25
Magno
L^
intell. dix.
s\ng\i\dii\i
i$.
P' P^ omettono illum
ca^icellato e corrctto in stc\\\iir\% in patris
16. aut] si]
27. P'
P' sed
P' quer.
epistolis
28.
385, § 13.
rolanio,
hec
curasti?
P' temporis cancellato e corretto
XXVIII,
col.
stellani nel tradurre s'
lo.
L^ P^ sapientia 26.
non
et in epistola,
est
qui ab eo querebat cur in opuscuHs suis in-
<^3),
L- subrepetitium vel
24. P' P^ desecamus
ab eo
nam
patris intentio.
resecamus
passo di
Casan GeII
«radimus»;
cf.
228.
dabbene messer Niccol6,igno-
rando chi fosse ramico di san Gerolamo, ha preso « Magnus » per aggettivo, e tradotto di conseguenza « santo « Girolamo risponde al grande Ora:
« tore della
citti
Stolfi, op.
cit. p.
di
Roma
».
'
E
lo
229, zitto, sebbene
!
DI
COLUCCIO SALUTATI.
terdum secularium litterarum exempla poneret Ethnicorum sordibus
clesie
189
candorem Ec-
et
respondens non negavit nec
pollueret,
multorum Grecorum
deprecatus est culpam, sed factum confitens,
qiialc escc fuori linijndissima anchc dalla risposta data 1.1
a
Mag;no, ovc d'aver
friustifica
tato
gli
si
ci-
scrittori
gcntili,
Latinorum ex exemplis probare
et 5
nam Moysem,
patumf').
hoc concessum
nititur
Salomonem
prophetas ac
plura posuisse
de Gentilium Hbris docens affirmat, Apostolum ipsum testimoniis poetarum, sicut
quos
ille
nominat
que
esse debeat
refers
quod adeo verum
ligenda.
tibi
quod
est,
idem
ipse
li-
sophorum contraire
et
referat
Ciprianum
sit
concludam, vide
cum enim
quod
pilos^5)j et
6.
P^ P^
P^ P^
14.
del quale
legerat in
25.
P' dd esse
diie volte.
Finn. doctissitno
correttore segna in
margine
vir
eam habendam
et sic
P^
cuilibetque
P' P^ quod
P' P^ non
P' P^ secul.
fuer. us. litter.
P^
tueatur
ut, in
cambio
10.
P' omette
20. P' 23.
esse
P^ omettono
P' indentronomo
P' amplectandos
sotto
(r.
6)
il
cidere
ai
(l) S.
p. 257.
(2) Ep.
cit.
col. 665, §
Castellani volge
(3) Ep.
cit.
col. 665, § 4; col. 668,
Magnum 665, §
lettori
Eus.
HiER.
orator. urh. 2.
Episl.
Romae
TautoritA
delde' filo-
sofi c de' pocti
pa-
gani.
LXX
ad
in Opera,
2.
§5(4)
Ep.
(5)
«
cit.
Tutti
nel cod. Ricc. « tutti cit.
i
col. 665, i
c.
§
3.
peli » della
versione
53A, sono diventati
poeti » presso lo Stolfi, op.
p. 231.
Pii
ancora
:
ci
trasporta a senso figurato il precetto dcl Deuleronoyvio sulla prigioniera chiamata a dividere il
Domini voce supercilia, omnes
caput,
7.
quia] 19.
22.
« pollueret » in « adornasse » con quanto vantaggio del senso lascio de-
I,
scribat.
Deuteronomio
ungues corporis amputandos,
rerrore sia ripetuto di nuovo a Piii
ut de
et
radendum
aggiiinto in margine d'altra mano.
sit
Hieronymo ahquando
quidnam ipsemet ibidem
Apost.
E pcr di piii ricorda come Cipriano fossc da Lattaiizio riprcso per non cssersi giovato scrivendo contro Demetriano
philo-
de Apostolo multa dixisset, pro litterarum secularium
ips.
gran
numcro.
usus non fuerit, ut vides, a viro
super hoc
vir. eloqueiitiss. a il
illis ?
preceptum muheris captive 25
non potius
reprehensus
subintuh't.
sic
crederet, et
scrittori in
legendos non esse philosophos, oratores vel
et tu vis
tantus vir
20 prudentissimo
usu
non
ille
te-
poetarum, quorum auctoritati non posset, ut ethnicus,
'^'^).
cum
poetas,
quibus
sit,
d'altri
cristiani
intel-
adversus Demetrianum scribens, prophetarum et apostolorum stimoniis usus
c
auctoris in-
illius
virum doctissimum a Firmiano eloqucntissimo reprehensum, quia 15
adducciido rescmpio di Mosc, Salomone, san Paolo,
cunctisque certum
neque severe quantum innuis
esse,
et
quam quinquageno numero
et plus
plurima que omisisti
et
esse
rerum fidelium
tot eruditissimi
10 comprehendit<^5\se etcausam tueantur suam,
tentionem omnino non
usum
cuique legenti clare potest
tibi
quidissimum apparere^^^; ut cum tractatores,
et usur-
letto
lita;
deir Israc-
EPISTOLARIO
190
quid ergo mirum, inquit Hieronymus,
coniugio.
pientiam
secularem propter eloquii venustatem,
pulcritudinem, de ancilla et
quid
si
mortuum
ea
in
precido vel rado
atque
:
sa-
membrorum
et
facere cupio,
Israelitem
captiva
ego
et
si
libidinum, vel
est voluptatis, erroris,
mixtus purissimo corpori vernaculos ex ea
et
j
Domino Sabaoth ? labor meus in familia Christi proficit; hec illc. stuprum in ahenam auget numerum conservorum ('\ genero
adombrando
nciia
mistica concubina u sapienza scco-
sapieHtia sccuhiris propter eloquii venustatem pie transergo o f
$1
solum, sed
f^Ttur ad eloquia sanctitatis, nec pie
cum
sique
Liude;
convincendis
necessario
multaque
utilitcr
adhibetur,
Ethnicis
lo
sique propter sacrorum doctorum intelligentiam oportet ista co-
nonne iubendum
gnoscere,
voce
facis,
non
ipse infinc,
poiLmizzan-
do con sant'Agostino.garcggiascco lui
ncl!'allcgare
cum
solum,
nisi
cur enim idcm ipsc
.
,
respondet, mquit
:
_
_
requiescamus ,
in
Augustinum
ipsis?
scribens,
..... poetis ahquid
.„,,.,.
ne solus michi de
i
pocti gcmiii..
.
,
.
ut
Hieronymus
quandoquidem
subiratus ad
non,
discantur,
ista
ut dixi, ne
Hieronymus
.
,
quod
prohibendum,
terribiH
vetat,
est
ij
propo,
..
memento Daretis et Entelh et vulgaris proverbii, lassus fortius pedem figit ^^\ hortatus quidem eura
suisse videaris,
quod bos
fuerat Aurelius
pahnodiam super Apostoh
ut
Stesicorum inter vituperationem
imitaretque
capitulo
caneret
laudem Helene 20
et
fluctuantem, ut qui detrahendo oculos perdiderat, laudando reciNon
vogiia di con-
seguenza Giovanni proibir ci6 che san Gerolamo conccde cd approva:
pcrct
ut
^').
cum
vidcas hec sacrorum doctorum lumina de poetis
....
.
mter sc ludere
^y.
Hieronymum non
aperte poetis uti videasque
et
defendcre quod poetis utatur, nec ipsorum studium inhibere nisi
quo non requiescas debeas
?.
18.
P^
vetustatein
P' P^
L^ stersiconem 25. L^
P' vetustatem
8. fig.
ped.
19.
P' thersicorum
14. ipsis]
L^ psalmodiarn
cit.
Anche
col. 666, § 2.
raffronti coltesto vulgato.
si
Esso venne
reso solo in parte dal Casteliani (« per
amor
di
Stolfi, op. stia
P' P^ ista P' caneretur
16
L^ omette aliquid
20.
P' P^ laudes
P^ stersicorum
questo luogo k ricco di varianti ove
«
sensum puto; non 25
autoris
P^ imitareturque
24. P' P^ inhib. stud.
P' P^ requiescamus
quod
(1) Ep.
verum
pronunciare quod omnino noht legendos esse
sic precise
L' lapsus
in ipsis, ut
modestia cit. p.
argomenta
»
231);
non avrebbedovuto
ma
la
lo
mode-
fargli diinenti-
care
il
senso comune, e scrivere corae
fa: « e io, misti
«
genero (2) S.
gust. lib.
in
da Tuno e da Taltro,
di lei servi al
Signore
».
Eus. Hier. Ep. CCII ad AuOpera,
IV, ep. xv;
(3) Ep.
cit.
I, I,
col.
831, §
2.
305.
850,5
i.
E
ved,
COLUCCIO SALUTATI.
DI
191
quid enim
poetas, ne rationi neque sibimet contrarius videatur.
5
viro sancto turpius
quam
auod T
non observet?
in se publice 1
id vetare
quod
prohibere
faciat et aliis
est consilium, non preceptum r r '
quod non legamus carmina poetarum, ne in ipsis requiescamus; tolle quidem hoc, illud non remanet sub precepto, sed utile, sed necessarium
amodo
non
iudica,
christiana solum, sed etiam gentiha
^";f„
con mi-
chc
pcrnictt.i
Jisci-czioiic
c
ptflcm^prc '
c!:sl-.rirdci"s.°rcro ''•"6='"°-
didicisse.
Sed ad aha procedamus; alium quidem divinarum Scriptura-
rum presulem Augustinum r
10
1.1
.
plis
r> r Conression
•
•
hbro pruTio
fuisset
dicens
verit sententiam,
^
^
^
•
1
ctioque,
m
^
•
quid michi
rallor, est: ve,
ventus
et
dic, precor, ^'
^
»
illud,
f~
.
Gj^roVamo^cjiovir'pHo^'roca>rs"o
''.in-
chc s.-int' Aaostino dcpionmtc gu .-.nni rnutiii fatichc.
?
mtegra sententia constru-
tota et
...,..,,,
,.
exem-
et
placet assumis et r
integritas sententie derehnquis.
totum, nec ex parte loquaris. .
omnia fumus
illa
'
totum unde pendet 15
•
de tahum vanitate
deflevisset exactam, pronuncia-
nonne
:
jf
um
mi lohannes, verbum quod T
dulcissime
et hic,'
suam
pubertatem
pestiferis
cum multa conquestus
adducis, qui,
o vera vita mea, Ueus
P"r qui cgu mutila
.irbitno Ic
.nd
^u!,°'.^fo!.'giudica "U studi, inutiU
bcnsi niose <.iicne
v.rnc
e
fo-
lodi chc ridondaro-
le
no.
meus, quod michi et collectoribus
hec enim
meis
recitanti acclamabatur^^^^pre multis coetaneis
nonne
meis?
illa
compieta sententia; ad
omnia fumus
et
ventus?
(^)
acclamationum
hoc, sciUcet,
20 plausum ista clausula refertur: omnia illa fumus et ventus ut si ad ahud trahere cogites, nimis erres, cum ipse Augustinus, ut ;
videmus
et
ventum
ac
ob
retuht, poeticis usus sit et
fumum, sed
non ea
id
iudicaverit
ah*quid allegandum.
potius
addis
sed
rn uuimo richiahabes illud Boetii vulgare dictum: quis has scenicas me^ * ma la dura con'""'"* ''^ ^^'"':' retriculas ad hunc egrum permisit accedere? (') laboras semper 2C D r r J Boczio alle muse.
iterum
:
eodem morbo; solum ex quibus hoc adde,
semper
in
placet, igitur,
si
parte loqueris,
non totum
ore vertatur, vel intelligitis
quod post pauca
Boetius
tu et
alii,
vel refertis.
eiusdem
ex
Philosophie persona subiecit: sed abite potius sirenes usque 3.
iii
se]
qiiesitus
P'
P^ ipseepoi concilium
ii.
ref. ista
l? P^ deflevisse
claus.
22.
P' P^
stesso, avvistosi delferrore
(i)
Neppur qui
Castellani
il
di
ve]
P^
valentuomo del signifi-
sant'Agostino, e
tradusse « acclamabatur »
con
\\\
ut
ips.
18.
9.
«
mi
in
margine.
P^ P^ quod
V^ P^ omnia
24-25. L^ omette quis
retuli
il
req.
U P^ P^
commessn, aggiimse
seppe intendere
cato delle parole
4. P^ 16.
-
26.
Z,^
P^ con-
il
copisla
20.
illa
accedere, che
iii
P^
L^ modo
«dicevano»; Stolfi, op. cit. p. 2j). (2) S. AuR. AuG. Confession. lib. I, cap. xvii, § 27 in (3)
Boet.
Opera,
Phil. cons.
I,
I,
659
i,
27.
sg.
^orV^^Jisf"';,^"^!
e
EIMSTOLARIO
1^2
La
fiiosofia
cacci.i
non
musis curandum sanandumque
meisque
uunc completum
capcz-
d.il
m^non.l"tl"icmus°
eum
exitiura dulces, Quit^i ^'\
lioc
omnes musas non
camene
a
r^-i.n-i netibus Et
integre quidem muse
omnium
cum
sunt,
moderatrix sapientia.
facundie non adesset,
sccni-
.
iudicium
tione
desit
si
dulcedo
nunc autem que sapientia queve
ratio est
forent etiam,
lacere
quod enim
vocat:
non
sit,
exundare
et lacrimis
lo
?
defertur in scena, sive
subit inspectante populo de ra-
nec locus enim nec iudex,
;
si
qui vulgus est,
id
15
_
fit,
solummodo risumne an
poete,
mo-
si
humanarum passionum
atque affectuum impulsive, quod
tu forte putas infamie.
non autem
carmina sua deferantur
exploduntur,
si
lacrimas vel affectus alios
iudicatur; ut scenice dicantur, ex eo quod, sicut in scena
sint
quidem
nicas dixit, o mcretrici
desit ratio;
si
•
patitur; sed veat,
c dette per qucsto
\
(*).
vero,
....
scenicas
has easdem
tragicum sive comicum avvczze a domin.ir sui tcatri gli animi dei voigo,
5
eloquentie sapientia iungitur
mutata fortuna conqueri, tabescere Hetibus chc»,
r
•
ora ngant
non adversatur; lacere
vera ratio
et
«
de quibus dixerat:
illas certe,
Eccc michi laccre dictant scribenda camene
i.icerc
»,
muse
i
quas enim musas in Philosophie personam
veris elegi
le
i
solum, que merito
expelli, sed eas
deturbandas censuit Severinus? le
relin-
iamque potes com-
est:
'
•
prcliendere
debuerant excludi.
bensi
totum
et
est turpe
scenam, sed
in
frigida vel inertia iudicantur.
si
quoniam
nec
'^5).
te
moveat
poemati vel
non
placent,
non ergo
20
sce-
commoverent
sint ignominie, sed quia
fcctus, ut iu scenis solet
si
af-
m eretriculas,
illud
>
quod videatur
scimus
esse contumelie.
libidinumque premiis meretrices dictas I.
L^ exitum
glossa:
eum] P' P^ cum
non lacere
et
L' explodunt
21.
11.
23
sit
16.
BoET. op, cit. I, I. 37. BoET. op cit. I, carm. i, 3-4. LMdentica distinzione tra due generi (2)
i
«
poesia
rappresentati
BoccACCio, De
gen.
cap. XX, ed. Hecker, (3) In
passo
di
deor. p.
modo poco I,
IX
;
il
Sen.
il
XIV,
illud
il
18. atque]
la
P' P^ ac
aggiunge vocabulum
(4) Cf.PAPiAS, Z.ex(V. s.v. « ces a
« ctae».
merendo Cf.
:
«Meretri-
stipendia libidinis di-
anche Balbi,
M ante
Ca//;o/ic.
D
E,s. v.,dove,rinunziando
airetimologia proposta dal suo prede-
Petrarca,
cessore, dice
XV,
«
xi, ed.
Sopra integre P^ reca
E v. anche 438 sg. BoccACCio, De ^en. deor, XIV, xx, ed. Hecker, p. 256 sg.
litt.
sg.
diverso spiega
Boezio anche
Invect. in niedic.
lib.
256
fa
8.
in ca-
Fracassetti, II,
muse
dalle
sccniche » e dalle « morali »
quod quidem
esse*^'');
an e aggiunto da me.
P' dofo
(i)
di
merendis nequiciarum
P' P- debueruiU
P' facunde
P' P^
22.
4.
a
:
«meretrix... scortum,
quasipromercedehominemtricans».
25
COLUCCIO SALUTATI.
DI
menis aliqua ratione non
10
est igitur in meretricibus
promptitudo
est
5
restringendum ergo vocabulum
cadit.
materiam secundum quam sermones
ad subiectam oportet.
nomen
pellax, flebile lacrimabileque lacere
scenam poeta precium merito
mere
t
intelligere
pellax ingeniura, et r ' O est et
ipsa cupi-
pecuniarum exactio, ut secundum has pro-
prietates possit et deceat illud
precii
blandum
lacrimarum,
et facilitas
fletus
ditas lucri turpisque
in
I93
r
c
i
gi-i^chi.
»
"odo
di
fcmminc da conio,
conTSc^^ui ^'"^'"^'
blandum enim,
intelligi.
muse sunt; cumque deferuntur stipem exigunt, a cuius
recipit et actores
u 1 e dicte sunt.
et sic
absolutum arbitror
10 quicquid nobis auctoritatis veluti poetice contrarium obiecisti. Destruxi,' sicut arbitror,' tue
controversie funda-
principalis L L
menta, probavi tue intentionis oppositum, nec .,
quibus non
15 redibo, ne tu
tibi
tue responsionis serie dij
respondere nimis
videaris
eam
esset,
^)'^''
cosi
'!',:
quclli
conclu- mmTTiiMnvctiT-
restat nisi
....meptum
verum quia quedam
dere dictionem. spersisti,
^°v° strutti
.
ad ipsam
irrefragabiliter posuisse.
passcA
a coTfiitrre
altrc sue minori obhiczioni.
tacitur-
nitatem enim tropheum et sine pugna tempus exigere ducis esse
triumphum. r
principio qiiidem contra quod r r T T
dicens, abunde probavi r
'
cum nullum dicendi genus asseruerim tantum habere, sicut refers, cum divinis eloquiis et ipsa divinitate commertium, quantum !•• •! ,. /•\i-(^'^,
,.
20 nabet eloquium poetarum veniant
m
I
subinrers et scribis r
.
,
T
1
quod
:
si ita est, r>
•
medio psallentmm choro nefanda lovis
stupra, Pro-
serpine raptus, tragedie resonent et alternatim concrepent comedie aliaque nugatoria,
quorum pro magna
meo
gratias exciderunt.
25 quod
iudicio, si
Deo
cum
prosaici stiH
divinitate
gorgonis latebre
bum revelata •^
giis
"
et adulterina
:
Mavortis
*
8.
25. P'
scribis,
P' P^ danno
et
F^ habeat
27-
cum mea
innanii a poeta
L^ Metamorplioseis
(i) Cf. lib. XII, ep.
xx;
Coluccio Salutati, IV.
""""^' *""°
.ivversano ancrniava csscrc degna di riso rasserzione
strettisru^r porti t.i,
Pcolla divini-
gi.icche
in
t.ai
'''^° sarebbero mcritevoiidirivcrcnza gli indecorosi rac«^"'«i
ddiamitoio-
hystorie,
fateamur igitur oportebit
in loco seu
et
asseris,
consortio
Demo-
Veneris copula per Phe-
oculis retibus presentata talibus nixa suffra-
que sicut auctoribus
auditoribus obscena censentur.
cachinno, sicut
et
carminibus suffulta succedet: sicque
deorum
et
recitentur
nomina
maius habeant commertium, ut
dogmata respuentur, quorum
Metamorphosis
50
parte
^'^ ,, i
III,
suis
detestabilia
hec omnia ponis
et
fuere, ita
suppresso
legeres, subiecisti prorsus ad litte-
19. L- divinate (sic)
24. iudicio]
P' animo
P^ succedit
541.
IJ
le favoie detestabin eJ osccnc di cui cssa e intessuta.
;
;
EPISTOLARIO
194
ram('^; que nunquid latine congrueque contexta sint non
gam;
sed eis sufficiat respondere.
ad ignominiamne
Demogorgona, lovem, Proserpinam, Martem magis, ut auctore
dixisti
Giovamii
sc
copulam deorum
abhorre il ricordo dei personagei niitologici, cgli ha torto, jicrchi; furon iiumini, c
debbono ture di
comc
tali
oculorum aut aurium
tamen
naggi narrano azioni ncfandc, o pcrchi non prova indignazionc c ribrc2ZO lcggcndo lc scclleraggini
assai
pii gravi chc nc' sjcri libri son rc-
esse potest offensio,
hominum
fuerunt etenim
Dio
tione caret et ridiculum
minaris
et
talium
displicent in sacris
cum
gistrate?
secundum rationem
si
autem
sin
relationem fedam litteris,
L- vero
3.
?
scelera potius abo-
illa
non
ducis, cur similia tibi
ubi longe graviora leguntur et eo raagis
deberes tu, deberent et
ea velut cuncta fedantia vehementius abominari^'').
ne] P^ ve
2.
P'
L' Demorgona
P' de Mogorgona
5.
post
P^ raplam
copiila
Tutto questo brano che
(i)
dice
di
manca
«
«
censure placent?
«
solum vanitas
del
suo
ci h offerta
il
contradditore,
nella redazione di essa
quale
da L^, P^, dove in seguito
ad un evideiite rimaneggiamento compiuto da
tragedorum commenta satyrorumve
S.
trascrivere « letteralmente »
dall'epistola
fra Giovanni,
vece: « Placent
tibi
si
legge
in-
bucolicorum
et
« pastorales confabulationes, licet
non
« sed in
«
«milesque miricae
[Verg.
Buc.
IV, 2J; placet metamorfoseis et « Demogorgonis nomen diis horren« ecl.
«
dum;
«
preteream,placet
ut mille huius
monstruosa
Dampnes
incestus,
«
Proserpine raptus,Martis Venerisque
«
adulterium,
«
Bacchi orgia, Priapi nephanda de
Minerve
lanificia
tua,
«
Europe furtum. cetne de amore sive de sine
«
Ovidius,de Achille Statius, de Ulixe
« celo turbatio,
platitulo
«
sunt,
(2) Cf. cit.
s.
possides,
veneni perimetur
Eus. HiER.
Opera,
in
animo
boni
quid
si
« huius peste
Episl.
».
ad Dam.
385, § 13.
I,
(3) « Gli stupri e' ratti e cogni« zioni di dii agli occhi presentate »
stampa
ma
Stolfi, op.
lo
cod
il
« struppi
Ricc.
c.
ratti
e
e
cit.
55 a:
p.
243 sg.
« piii tosto
congiunzioni
di
« dii ».
(4) « « didi
Cose
iinbrattanti
misteri della
Stolfi, op. RiCc.
il
;
vanitatum,
ore christicole pene blasphe-
idolorumque ignota culmonstruosa portenta, mentem inquinant, mores dissipant,
« et,
Homerus placetne bellaperEma«thios plus quam civilia cam-
«
mia
hec omnia non
et vanitas
« tura, que, velut
«omnes arbusta iuvent hu-
et,
5
appellationes, in quibus otfendi et ra-
est.
sint sanctitatis et honestatis libri ?
omnes
oculis retibus prescn-
creaturarum Dei nomina velut nefas aliquod abhorrere
est
dirsi crca-
chc se rifuggc dal leggere i pocti, pcrchc di quc' pcrso-
an
nominibus, quoniam gentilia sunt, aliqua fidelium
et in
(')
tata ?
huiuscemodi,
et
quam nomina,
Hieronymo^*>, portenta
potius stupra, raptum et Or
attin-
poetice ducis
c.
cit.
55 a:
«
p.
tutti
can-
i
scrittura santa »;
244.
Ma
cod.
11
cose contrattanti tuti
« candidi misteriidellascriptura».
Castellani
«
foedantia» qui
si
Per
ricol-
«pos [Luc,
lega con « foedus
« Thebais,
sta parte della versione riesce delresto
«
quasi
Pbars. I, i], vel formosa qua ego plurimum, tuo ductus errore, delectabar ? an forsan
»,
patto!
inintelligibile, e
Tutta que-
non solo per
10
COLUCCIO SALUTATI.
DI
creationem siquidem hominis bitio,
mox
195
am-
occurrit superba mulieris
AcomiiKurdai,
habendi quod vetabatur damnanda cu-
stulta curiositas et
pido urgensque in vetitum gula^'); quod quidem peccatum tanti
5
horainum,
quod universum genus
fuit,
condemnavit.
priniis parentibus,
cidium
Lamech
in Abel"^^); sequitur in
rique turbata mactatio
('')
et,
;
paradiso
expulsis
primum
deinde refertur bigamia*^')
cedes
;
illis
fratri-
p^Irftrda^^Cifno'
Cayn pueSodomi-
ut multa dimittam, sequitur
tarum improbitas volentium angelos hospites Loth ad stuprum
''^,"^•','1°
/j^sodo-
"""'
divinumque iudicium, quo, dimissa Segor, que Bale antea
rapere,
10 dicebatur <^5)j tota Pentapolis in Palestina regione celestis ignis imbre quid niemorcm Onan,filium lude, qui,
vastata est(^).
uxorem
deberet ad
legem,semen autem
eunt 15
fratris sui,
nomine Thamar,
semen suum fundebat
fratris sui,
eum
fratrem occidere tandemque vendentes
niam stupra abhorres, nonne mixtas, patres
liter
Iudicum,ut uxorem
civitatis
viri
levite per
Thamar,
huic violationem
Onam
20.
losep
3. in
13-14. P^ subvenit;
P' omette
\n
21.
non
(^9)
P' Betlisabe
colpa deirautore; chii reditore ha coo-
(4)
Gm.
perato ad
(5)
Gen. XIX, 22;
oscurarla
colla
fantastica
mitivo
interpunzione adottata.
come
(2) Gen. IV, 8.
pre al genitivo
Lamec
La
Gen. IV, 19.
«
bigamia
» di
vCt divenuta 1'« infamia » presso
ma
Castellani,
mcc
6 sparito
:
il
ed
nome il
stesso di La-
cod. Ricc.
c.
55A
offrequesto strano viluppo: «eapresso « di «
Segor
questo segue
i
lamenti
morte del giovinetto
Stolfi, op.
cit. p.
245.
la
Cain
infamia ».
Cf.
cosi d'
il
com-
ma
il
nome
e « Bala, -lae ».
(cf.
Gen. XIV,
Nostro ha creduto
si
XIX, 24 sgg. XXXVIII, 9. (8) Gen. XXXVII, 28. (9) Gen. XIX, 30-38. (10) Lih. ludic. XIX, 22-28. Gen.
(11) II Reg. XI.
2,
8),
trattasse
un indeclinabile. (6)
pri-
Sic-
nel sacro testo esso figura sem-
(7) Gen.
de'
ca-
'"'''''"'
'^'
^^-
^'.|j'
licet
IV, 23.
(i) Gen. III, 6.
(3)
il
di
stupii
g''
virorum
in
Z.^ inuecticus 4-5. P^ P^ prim. ili. margine d'altra mano subeunt 14. L^ P^ Bethsabee 23. P' P^ Absolonis
in
dciicfigiicdiLoth,
in hospitis sui
annumeres
Urie<^"\
;jH''dfGiutppc!'
quo-
vetitum]
ma
dciiuo d'Onan,
legis libro
sororis Absalonis scelere fraterno
P^ damnandi
L^ otiositas
2.
P' P'
II.
'
et
urbe Gabaa a iuventute
quod mane
fidelis
11
sub-
volentes
accedat ad hec Bersabe compulsa
P*^'")
morsque
regis intrare
P*^')
Loth, patri carna-
vim arreptam totque
et fatigatam,
limine miserabiliter expiravit
thalamum
legis legitimas filias
ad raptus veniamus, in
20 concubitu compressam
terram
Ismaelitis'^*).
duarum gentium concepisse ?
ingredi
et suscitare, iuxta
in
pessimo accusati,
crimine
fratres loseph,
cum
^'"""'' ^
t'
figlio,
*"°
EIMSTOLARIO
1^)6
ucciso
ilal
fratello
AssaloniK,
missam, qui germanum suum stupro infectum, sororiam ulcisccns iniuriam solemneque fedans convivium, interfecit
t
lutta
una
serie
e di nesi fandezze che svolge nelle carte dcl vccchio Testamcnto raa niuno, sapcndo porche tutto ci6 c narrato cd a c|ual tinc, sc nc scandalizza.
et alia multa,
que plena
sceleris et
addas
licet
litteris
con-
('^.
abominationis sacris
di delitti
tinentur
cum
que,
;
scripta fuerint vel ad aliud
designandum
vel
ad ipsorum actuum detestationem, nec tu nec aliquis pie sentiens
;
in
quarc damnas
imputat.
divinis litteris
carminibus poetarum?
iniuriosus es nimis
cum
sime mi lohannes, qui
raptus.
miter et patientissime legas Pcrchi oflcndcrsi dunquc trovando raccontato altrcttanto, ad intento moralc ed allcgorico, dai
poeti ?
abhorreas
in poetis;
cum et
eadem
detesteris et al-
divina
sciamus esse
illa
spicemur
Ego
Qucsti a lui parvcro semprc dcgni
eadem
legas,
in secularibus libris sic
submoveas
hoc iniquius quod, cum
verissima, hec secularia
esse
ficta
su-
(*\
quo de me
vero,
semper
esse
nul-
censui
quod
:
propter
loquar, poetas
uterentur
propriis
legendos
tria
quod
vocabulis,
:
prictA
del dettato,
la nobilta dellc scn-
10
legorice significare vehs nec corticem inspicias, vel sicut prohibita
damnataque sacro dogmate
Husque integumenti palliatione defendas.
studio pcr trc proragioni la
iniquus, caris-
hec inter divina eloquia vel aliud
scelerata putes, quod, velut doceantur imitanda,
di
5
similia legis
stupraque equani-
adulteria
in sacris litteris,
cum
et
igitur,
sententiarum
miris I.
P' P^
inf. stupr.
eadem
nan^li a
15.
verborum ornatibus redundarent, quod
et
P' P' imp.
6.
P' P^
7.
litt.
sec. esse conficta
P^ nim.
18.
es
(1) II Reg. XIII.
mentata, scritta
(2) Riferendosi cosi a queste parole
rivolta ad
come
a quelle che poco
scrive intoriio
al
sotto
piii
Cantico
il
S.
Ai' Caniici,
12.
P' P^ omettono in
P' P^ danno esse
ea in-
P^ quo
corte di
Roma
e
un cardinale, che, com'era ilcaso di Antonio Correr,aveva il papa stesso, GregorioXII,per zio, dopo aver accumulati parecchi argomenti in difesa della poesia, non esita ad aggiun-
«
VoiGT, op. cit. p. 20),osserva- « So und zuversichtlich hatte vveder Petrarca noch Boccaccio anzugreifen
«
gewagt,
hatten sich bei der Ins-
«
garrulantium temeritates, qui stulte
«
chutznahrae der Poesie und der alten
«
«
Dichter nur in der Defensive gehal-
«
damnant quod minus inteliigunt, ista non suppetunt, legant visiones Danielis ac Ysaye et Ezechielis prophetarum legant que divina Apoca-
il
« kijhn
Dennoch hat
gere
die Kirche als sol-
«
cheSalutato nie behelHgt.ihn schiitzte
«
« ten.
«
sie
« der ghibelHnische Geist (!) seiner « publik ».
II
dotto
tedesco esagera
Pardimento del Nostro. ed
il
Boccaccio non
Re-
si
Se
il
Petrarca
espressero mai
:
«
si
ad reprimendas istorum
;
« lipsis,
«
Et
que Cantica continent Canti-
corum
;
quorum omnium
« rica spreta medulla, «
tantummodo
si,
allego-
velimus nervis
inherere,
nonne ea
suoi
contemporanei
non
stati
«omnium mendaciorum men«dacissima, omnium fabula-
meno
espliciti di lui.
Cosi Francesco
'
cosi
apertaniente com' egli
da Fiano
nell'
Invet
ti
va
fa,
altri
son gia
ram-
«
tur?»;
cod. Vat. Ottob. 1438,0. 5 a.
15
COLUCCIO SALUTATI.
DI
I97
tcnze, In moralita loro intcndi-
vitam nostram, qualis esse debeat, virtutes laudando reprehen
dendoque
vitia,
ii'!
•
nibus describant atque ...
ut
,
nam tametsl multa turpia nunquam eos invenies nec
designarent. J**
•II
,
•
de homi-
*tlJ
•
diis,
r
1
laudasse,
•
1
•
souim ad sugillationem sceierum rererenda smt, que
illa
dc-I
vi-
.
5
hommes
deant omnes tahter recensen, quod nec facta nec
commiserint
taha
qui
possint
temporibus sperare
ulhs
...
quam1
carminum celebrandos.
»
^.
^.
10 vis enim hoc idem sepe faciant oratores et hystoriarum scriptores, .< essentiale
tamen
precipuum
et
omne poema
quit Aristoteles:
vituperatio aut laudatio^');
15
omnis
et
quoniam, ut pater
in-
poetica aut est
oratio
quod quidem Hcet iUi
quo persuadeant, criminentur aut
vero quoniam
sic
gestum
isti
est, ut
loro
scmpre
henc; c cio a ^"''"'^''
.-ii
dif-
"^'
f"'"^°c lacciano oratori p^r^r^io^fincdc^^^poe-
i
appunto lodare buoni, biasimare
''"'"''
oratores faciant et
hystorias referentes; faciunt
excusent,
da
furon
"'••>t«
^^'tie
•
est poetis;
Giiuominiquindi
.
1
actibus seu virtutum eternitate
Masimo;
obtegendos.
cunctis aeendi bene, si quis recte consideret, maquidem ingens ^ " O calcar qui se viderint cum vitionecessitas atque fugiendi laque i ^ ^
rum
"""(^"^nto rifcriscon di vizioso c ji ,urpe sui conto dcgli dci non e da loro lodato bensi fatto argonicnto di
vera scribant; sed
poetis proprium est ut laudent aut vituperent ista suis carminibus
quo necessarium
celebrare.
cum
poetis,
detestabiha
est,
si
recte sentire voluerimus
de
scribunt, eos indubitanter turpibus per-
sonis et actiJ3us velle detrahere;
20 coUaudare; quo lectores ab
ilhs,
cum autem
virtuosa
referunt,
utpote fedis, exterreant, ad
illa
vero,' que imitanda sunt,' invitent. cum autem theologia Paga^ ^ ^ norum,' iuxta Varronis sententiam,' ut refert Aurehus sexto e
D
ci
vitate Dei,
cam
et
physicam, scihcet, polyti-
triphciter dividatur, in
mythicam, quam fabulosam dicimus;
25 phorum, secunda populorum
et
principum
poetarum(^); divina providentia factum
est,
.•
1
.
.,
I
.
I
,.
veiuti deos venerarentur in templis et cuna, philosophi dispu-
tationibus suis aperte in
schola
damnarent,
divinitatis
maiesta-
50 tem nescio quibus incorporeis potestatibus assignantes.
surrexit
^'•'
ergo iure poetica, que miro 1-2.
P' P^
20. utpote]
P^
sit
P^ at P^ P^ damn.
ad] 29.
Aristot. Poet. IV, vii-viii. AuR. AuG. De civ. Dei, VI,
(2) S.
prestigio
laud. virt. reprehendendaque ut poete
prima aggiunge
(i)
10
2-3.
21. que] in schol.
Cf. v.
lib.
civiles
P^ P^
et
descr. de
P' quoniatn
e
pni
phvsicos deos j
V
hom. sint
31. iure] L^ vite (sic)
ed.
^ '^'^"^ ^'
Varrone,
fisica,
p°''t'" ^|°^.
<=
">i-
12.
Hecker,
p.
P^
ratio
que] P^ quo
gen. (Uor.
279.
Si!"os!zione '^plrve soTspctt^Tss'!;'
mo-
strarla vanita della
prima comc deiia
j
poeti ufhcio di
tcrza ; •>
24. P^ dopo
anche Boccaccio, De
XIV,
f.^s-'""'
vero
tertia
ut quos deos urbes sibi
I.
•
poichc tripHce teologia de'
prima philoso-
et
civitatis,
legibus statuissent, docerent phiiosophi nichil esse; quosque po-
Ui
e fu la
''f''^
cbbcro
EPISTOLARIO
198
vSnhe'!,"dii!
dispartitus est Scevola, poniificum doctissimusO;;
^'^ ^"^'^
ct nugatorijs
?Hbutavronor?d."
fiibulis
viiii,erano uoniini, cd uomini icciic
ueos verc
j
cleos
j
non
quam
doccret tani politicos
diis
•
1
homines;
esse, sea
suis
naturales 1
1
non solum homines,
et
sed turpes et sceleratos homines et in quibus nullum divinitatis
vestigium appareret. losophis, qui
quo quidem
in
deos
falsos
illos
cuncta scelera cunctaque
rum
tro^po pronfoGio-
i^terprmzionTr™ pcnsi che il Canlicu Caniici, chwo tntcnda alla lettera, i ben piii lascivo dc' pocmi iintichi.
iW
voluerunt,
^^^ ^^ ^oc iam
est in
cst,
quod non
possit
...
.
sccundum httetam
homo,
in
simph'citate
..m
.,
,
mspicias, quid reperies
libidinum penetret feditatem
deres, poetas
che
poss.in
dirsi
vcccMo^^Tlltamcn! cbraic^a"sono scr1"t1
giacchc neiruso dci verso non consistc il carattcre poetico di opera. in
vcrsi
;
omnes
poetis
] I
.
magis ama-
/
1
m
u
et
Thteni
omnia ferme
quod i
in
....
quoniam versus mstrumentum nou
alitcr
lob
pars
aper-
j
15
qunm
est,
quo
quo
gladio,
Psalte-
j
leremie
et
non debere poemata
.
possit,
quod
recte consi-
sacris h'tteris et
maxima
cantica,
legc metrica scripta sint,
.
si
curiositate (*\
Dlcis ctiam quod ex hoc T f
et
qui Hber,
?
a sermonis spurcitate dcfendit et a fingendi
tam audacia quam
vindicat nega
et
.
.
'
tius in
poi
10
sin-
male
Lantica canticorum
etsi
torium atque bucolicum, quid vel eque lascivum
Egii
condemnas.
humanis actibus adeo _,
et
dii.
transversum sentiat
si .
nam
loqui gestierit, depravare.
tua
in
enim
nichil
satis.
..... ccrum
ipsis
5
ut
que leguntur apud poetas, deo-
flagitia,
infamia sint veraque probatio quod falsissimi forent
quod optimum
tu,
veriores fuerunt poete phi-
commenticios
et
iudicari;
ad placitum
quilibet
20
•
i
uti
aher, ut verbis loquar tuis,
ad propulsandas vel ulciscendas iniurias, alter ad irrogandas utatur; nec ideo dici debeat
magis huius quani
perhibetur;
alterius esse
quod instrumentum quodhbet
sit
utentis et
quasi
non
eius
2j
potius inventione qui fecerit et eius artificis usu, cuius opus necessario vel
comodius eo
instrumento
est
uti,
possit et soleat explicari
ahud
est
enim ad opus suum hgones
aliud vertit
aratrum agricola; fabrorum tamen
ligni
facit
P^ P^ dopo enim danno eos
1.
damnas
(i)
facere.
quam ferri proprium est illa conficere; nec ut agricola 3° vomerem nec capulum Hgonis aut aratrum, ut artis et arti-
tam
utar
et
verum
<^').
ipsum instrumentum
15.
24.
P'
libidinis
3.
P^ veros
4.
P^
sceleratissimos
L^ facultatem ca«ce//a/o e corre/Zo.
19.
9.
L* firme
L^ P^ con23-24.
P'
L^ prohibetur
S.AuR.AuG.Decw.Dt;/, IV, XXVII.
(2) Cf. nota 2 p. 196.
(3)
NuUa
di
ci6 neirepistola di fra
Giovanni com' ora
la
possediamo.
COLUCCIO SALUTATI.
DI
qui terram colat
ficis
ea
instrumenta, non opus
siiit
veruntamen, mi
5
professio
quam
profitemur
...
^,,
.
f.
quod quidem optime
cum enim
Hieronymus.
commemini, ad Magnum oratorem
non velut
sunt,
non enim theologus,
faciamus.
artificio
ut theologus, versus facit, sed ut poeta. latetur sentitque
vetus
et
instrumenta, sed que per
que corporalia recipimus
alterius artis
quam
confirmant idonee quicquid
et
non instrumenta nostra
ditantes facimus opera,
10 nos alio
/l""''"pi" lOllC .
prosa quidem et versus, quos nostra me-
requirit.
illa
novum
a peritissimis
instrumentum, quo probant
dicitur
sed corpus tam novi
est,
quod etiam
veteris Testamenti,
operariis
tractantium nec
lohannes, divina
prosa nec carmen instrumentum
pertinent
;
multarum artium
inventione siquidem ad fabrilem, que famulatur.
199
epistola,
Rome
urbis
quam
supra
11
tcolog;o
scrivc
versi
iion
comc
tcologo, bcnsi
co-
me'"poct.iTc' ckb' confcrma san Gcroiamo,
multos enuraeraret
qui rerum divinarum tractatibus poetica vel gentilia miscuissent,
15
tandem
luvencus presbiter sub Constantino hystoriam ^tlr a-Tver
subintulit:
domini Salvatoris versibus expHcavit; nec pertimuit Evangehi maiestatem sub metri lege mittere
metrum
sentire tecum,
sciHcet
videturne
<^').
"^'
Hieronymum commune et
tibi
instrumentum tsst
non potius precipuum poetarum
a«a
Evangd\f""^
quid enim erat in evangelica
?
20 luvenci hystoria quod Hieronymum ab allegatione poetarum de-
quod rem sanctissimam
fenderet, nisi
aUigasset
est,
verum
<^')
?
te
portionem, hcet versibus /-
.
1
1
oro quis vult
sit
composita,
,1
1
quod poetarum
versibus,
ahquam licet
divine Scripture
poetica ratione, qua .
,
sub cortice verborum vera claudantur, relata smt, esse poe-
taiso
25 mata?
aliud
enim
esse
poema
ticam rationem.
J^
poema, ahud relatum esse ad
stih
non^^si^^vlioi^^dite scrit^ura^^^^^^petchi stesa in versi, di-
vcnga un poema.
poe-
inventio est hominis fictum aHquidem >
Q.uestonon pu6 esserc chc opera u-
quid vel ut fictum referens; divina vero Scriptura nec hominis
vrcre^div^^^a^que-
inventum
fa°so,'quena"1i%e'
est
nec fictum nec ut fictum aHquid, sed ut verissimum,
ro,adombrato sotto
distorta Hcet I.
est e
P'
P^
colit
(i) 5
P'
25.
P' aiud
7-8.
P^ P^ oro
allegasset
("sicj
Opera,
I,
668.
(2) II Castellani
«
Che
qui nulla ha ca-
averai a fare nello
« gelio la storia di
Giovenco,
la
Evanquale
relatum
P^ mcdicantes
te
•23.
enim] P^ P^
S.EvsUiER.Ep. LXXad Magn.
in
pito:
impropria dicendi ratione
P' omette etiam
5.
22.
erit
cui sostittiisce \pss
§
et
est
11.
P' P^ comp.
sit
;
P^ dopo
impertiut tlieol.
P' omette
25-26. P^ poetici
« difendessi
ut
Girolamo
dd
ratione a
29. P^ distortum
della
allega-
«
zione de' poeti, se non perche egli
«
aveva allegate
« gli versi cit.
p.
257.
cose santissime co-
de'poeti?»;
Stolfi, op.
fimepar vcnze.
EPISTOLARIO
200
nenter nimis inferas divinam Scripturam esse poema, quod nobis vclut inconveniens obiecisti.
o"gni""v'er"tA che viene Ja Dio.
multa de veritate
Q-"^' ^'^^°
aicu^r^^Xb/Xni
quorsum cant (').
nonne verum
.•....,. micni
ritas ?
quidem opusculi
Deus
hic solus scripsi,
omnis
scilicet,
germen
omnem
dens
est,
non
nam
Deo
cum
significandi difFerens et
prophetis et
veritas
aliis
quidem
est et
eam
inveneris ubi
nec
eam
Gtovai^ra^^lo
0-
Deus
minime
quam aUi Quod autem de ^
5.
P' P^ ig. si]
margine
mano.
testo e
vel de
stion.
LXXXIU
lib.
a
P^
15-16. P'
sacr.
Ved.
lib.
P* omnes
turpi
est,
fidelium
in
cum
sibi
fimo 25 ad
'
nel-
26.
(4)
diversis qiiaeI,
se ipsa sit, in
16.
ma
P' omette
ut e scritlo in
L^ dd tractatum
P' P^ oratione
541.
dov'
questa ei
parte della sua
toccava,
come
rile-
viamo da coteste parole,
del libro di
Coluccio De saeculo lib. V, ep. v;
XIV,
cui v.
et
religione (per
lib.
ep. x;
IV, 73), e stata soppressa da fra Giovanni. II,
III,
conc. ment.
Anche
epistola,
unus, quaestio
-
meum] P^ nostrum
margine.
XII, ep. xx;
20
refert.
meum, quem
Per ut P' da et;
22.
litt.
Opera, VI, 11. (3)
Deus
postea vero presulem vestrum Hiero-
TiUto questo manca adesso
AuR. AuG. De
non
sicut vides, est, ut
iaspidem
gallus
23. deceat] P' debeas
aggiunto
Utrum anima
Deo,
15
reperiatur veritas
poetarum, nichil
oratore dixisti^ ' tractatum
Tepistola del frate. (2) S.
Deum
verius iudicant speciosissime coUocatam.
20. P^
sive
si
est.
non Deus
est,
forte vis
quare
scilicet
omnis
res
sive Gentilium, sive
sacris,
non cred. michi crede
P'
d' altra
omesso nel (i)
si
quod
prece-
cogitabas, letius ipsani deceat amplexari.
optimum tunc confratrem
est
rerum
est,
lO
manifestans
sine dubio realiter
re.
in carminibus
spernere, sicut
velis
sepultam, di
litteris
quod abhorres,
dictis sive,
non
et origo.
veritas, fons
omnem
sed
hanc
Deum
reducatur in
sed
modo
j
omne unum
non solum
('\
et ostendit id
rectius dici potest.
esse;
quindi toccn certe osserva-
germana
ac
est,
terminus
sit
quidem quodam modo
intellectu, qui
ironte
veritas, sed, ut tunc tibi
veritatum
quod
mentis conceptus qui docet sed de
est,
in
solum
omnium
veritatem, que est
cum
adequatio
c
•
m
oportet cnim
declarans veritatem, que rectitudo mentis
et
E
veritatum verus
simpliciter
et origo
inteliigo
omnis ve-
de veritatibus in verum
sit,
vera et infinita
veritas
non sit
oct ogin ta tribus questio-
dicit et tenet^^).
infinitus
omnium
quod
reducere,
»!•
,
De
hoc probat,
edidit,
verum, ne processus
Deo
a
credas, precor, Aurelio.
credis,
quod
sui,
quod
est
,.
non
si
nibus
et oratione subnectis,
10
sg.,
;
.
COLUCCIO SALUTATI.
DI
nymum
commemorans,
scripsi
me
intelligo
non
fateor
201
intelligere
pro orationis maiestate vel sanctorum patrum, qui de
ea locuti sunt, profunditate et copia penitus nil dixisse
ex parte, 5
scio et
<^').
Deum
me
testor, id
me
De
scculo
reli-
el
riuscitcgl
,
i
inintclligibili,
scio maiori
omnium
scnpsisse,quod ipse bonorum
in quibus novit ipse qui
auctor infudit.
;
suo libro
sito dcl
gionc
me
docuit nichil
nisi
protcstando
d' a-
vcrlo mcsso insic-
quod
non quesitum,
iuxta Ciceronis sententiam venit in buccam*^^),
non mendicatum ab
tum meminerim
aliis
tu tamen,
curavisse.
si
quod
tractatoribus retulisse; sed
vel sors et
mens
obtulit,
imo Deus
vel audi-
Deo
sanctisque paet licet nil
dixi,
c ricordava, senza ricorrerc ad altri raai
sicch6 se qualcosa v' ha
quorum
10 tribus, in
sententias
credam quod pie substineri non valeat universa
tamen
serie contineri, te
omnes
et
qui
in
esso
di
buono, il mcrito deve darsene aDio,
opusculi
illius
mea
vel alia
illa
sa-
pcva
infudit, scribere
inciderim, imputato.
qua bene tunc
mc con quanto
legerint
obsecro male dicta michi debeas et debeant imputare benigneque
se dcl cattivo alla
debolezza sua.
corrigere quicquid erratum est.
Multa restant; multa quidem
15
quibus possem
scripsisti;
respondere, sed ea duxi, ne bellum indixisse
cile
unum tamen
mittenda.
ut verba tua referam
videar, di-
tibi
Rcfuta
enim,
dicis
quorum
per
ul-
timo r asserto di frA Giovanni che i filosofi
riori in
nolo nec omittere possum.
in quibus, si philosophis,
:
fa-
siano supedignita ai
poeti,
dignior
status est, prudentia refellitur, quid de poetis disseras, ipse iudica*^').
20 quibus verbis
philosophos
sentire videris
quod quidem unde
tu tibi persuadeas,
digniores
esse
poetis,
ego non video, cum ad
non autem
poete perfectionem philosophie scientia requiratur.
e sostiene
tam I.
P' P^ fors
8.
L' omette
16.
quale io scrissi a
«
il
«
tuo simile fratello,
«
nostro
«
il
timo
« fa
pastore
Ma tutto,
»: e
mc
inlrodotto per ricondurre
tamen 7-P'
il setiso.
P' P^ poss. omitt.
17.
il
1
mio
che
trattato
P' diiudica
19.
e di
poi io
lo Stolfi, per
lib.
mut6
«
ottimo
menzione
op.
cit. p.
xii; e
altresi ib. XII,
cf.
261.
Attic. i.
vanni neirepistola rimaneggiata.
» in « ul-
«Niuno
ne da tutta
Coluccio Salulati, IV.
»;
vero
di questo trattato,
« in questa epistola se
I,
che ne sia
M. T. Cic. Ep. ad
con-
oscurar me-
quindi pose innota:
Cf.
(2)
Neppure codesta argomentazione e stata mantenuta da fra Gio-
ottimo allora
Geronimo,
« certezza
ttu
(3)
intendere»; cod. Ricc.
nollo
57 A.
nulla doceat ratio, potest
indixe
incompren-
« Q_uello
:
« dicesti deirOratione,
«fesso
U
si
tibi
(i) Q.uesto passo rimase
giio
qua ratione conficitur maiorem poe-
L' P' P^ omettono commemorans da
sibile al Castellani
c.
;
quod
esse pliilosopho<^+).
meditatum 21.
perficit poetria
ma la
(4)
monaco BoccACClo
L'opinione tenuta dal
era condivisa da
altri,
ed
il
stesso ha dedicato alcune pagine {De gen. p.
«
deor.
XIV,
xvii,
ed.
241 sgg.) a dimostrare
phorum symias minime
«
Hecker, Philoso-
poetas esse » 13
che que-
airopposto son maggiori di quclli,
sti
philosophum
EPISTOLARIO
202
et debet et tibi
et
abunde
aliis
videris
multos autem possis philosophos numerare
la
somche
diflicoltd
raa
mcontra chi aspiri a voler csser vero
P°"*' auaie egii definirlo
si
piace
con parole da
toite a prestito
Cicerone.
J
tiarumqucet Hberalium artium eruditus? ^
gum verba Ciccronis dicere mea quidem
redundet
et
nisi
oportet
cum illo nemo potest esse omni laude cuomnium magnarum rerum atque artium
erit
etenim ex rerum cognitione florescat
que
oratio,
in
confidentius
poeta, numeris
restant, quibus
qua
lo
pregare
esorta a Dio per
accepi
dem
eadem
liceat
illa
20
satis.
;
que responque decrevi,
quod autera me
eorum
partera et
'^
pendo
'"'•
bonam
in
hec
et
ei
epistolara refersisti, ad
pcrgas, in tempus aliud reservare.
admoncs,
ij
nullis ut terminis cir-
quo minus
nulla taraen difficultas
;
(0,
teste,
verborum
paulo,
astrictior
velit'^^^.
tuam
dere tediura et labor esset
et
vero ornandi generibus socius ac
hoc quidem certe prope idem,
facultate et copia vagari
pene puerilem
et
eodem Cicerone
facio, quia,
curascribat aut definiat ius suura,
Multa
lo
poeta percepta et co-
a
nisi sit
licentia liberior; multis
pene par
qua quidem re r posi i
inanem quandam habet elocutionem
eo quidcm
autem
gii e
in
sententia
finitimus est oratori
si
1
ad »poetara de oratore transferre et
scientiam consecutus.
gnita,
5
'
'
'
mulatus poeta,
ringrazia infine de' suoi consi-
crede michi, maius
?
:
:
Lo
tempore tuo poetam,
quam ut facile dici possit hic est poeta, quam quod quisquam disfnus sit hoc nomine rationabiUter anpellari. putasne ^ r ^ quenquam hoc mereri nomen sive vocabulum, nisi sit tam rphilosophie quam omnium rerum divinarum et humanarum scienest
aiiegando
infinitos videatis
caritatem et penuriam poetarum.
unum
quid cogitas esse quod vix
et
cum
sufficere,
miram autcm
esse philosophos,
'^
finaliter
gratia dignas o o
re-
25 --
me ores quo Dei manu; ille quime ad se dignetur misericorditer
grates, obsecrans ut pro
solus potest
liberer et
;
evocare. Riassumetuttaia dimostrazione in
NuHC autem,
ut totum,
non
orania, repetam, videre potuisti ^ ^-
fatt.i
forma succinta;
qujd poetica
cognovisti
;
taliter
formam
ciari
non
cum
poetice dictionis forraa
I.
P^ omette
L^ omette
26.P'P^ (i)
possis,
et
innanii a
videris
ores pro
si
5.
me
M. T. Cic. De
tibi
2.
quam] P^ P^
dicendi consideres,
commertium P^ P^ raritatem vel
30-31. P' P^ quod
orat.
I,
iv,
quod divinara Scripturam
20.
quod inf.
non poss.
(2)
sibique dicendi ratione
3.
18.
infi-
summura habere
P' aggiun^e cause dopo esse
P' ordinandi
22.
P'
referisti
div. Script.
M. T. Cic. De
orat.
I,
xvi, 70.
30
D
COLUCC O
non
plurimum adequari.
1
203
.
non probationibus
persuasi,
studendum
clarissime demonstravi
ALUT AT
S
I
I
docui, sed
esse poeticis, oratoribus atque
philosophis, pro noticia sanctissimorum doctorum, qui creberrime
cum
taHbus usi sunt, ne, velut attoniti, 5
bus se exornent
poete versiculum aut philosophi
mus, utque
possimus
resistere
pennis illorum et colori-
probent
vel aliquid forte
('),
sciamus
Ethnicis,
contingat, ipsorum propriis rationibus respondere,
cum
carminibus inserta,
si
cum
eis
auctoritate nitatur, nos disputare
vel aliquo, qui forsan illorum
10 dictionis ornare veritatem.
allegati
sententiam herea-
vel oratoris
et
brevem
circa
poetarum
stupra sceleraque
vidisti
fictorum deorum contu-
et in
ficta sint
quoque possimus
vidisti Hiemeliam ordinata, non esse detestabilia, sicut putas. ronymum, Augustinum atque Boetium, qui nunquam allegare poetica destiterunt, vatum carmina non prohibere Gentiliumque
15 doctrinas, sed eas permittere,
•^
doce cunctos quod ad
non
alia
20 malum mala ad exitum
properent
cum
3.
P' celeberrime
P' P^
sistnnt
(i)
5.
P' exornant P' P^ non
carm.
20.
P' P^ mala malum
di
L^
saputo afferrare il
il
Ca-
stellani
ha messo insieme uno strano
accozzo
di parole: «
« spesse volte « «
quali [dottori]
usano ne loro
parllari
quando poeticho modo e quando Toratorio e quando il filosoficho di-
« scorso, acci6
che
tagli
huomini,
i
« quali fussino ingnioranti pelle (sic) « prefate scienzie
« intronati « et
non
si
come
sinceriti (^zc) et
adornino collepenne
colorc di loro
»;
possimus
cod. Ricc.
c.
;
falsitatem
si
legis
adeo
et quis
?
quis discere prohibeat
P^ P^ probant
57B.
10.
carm.
proii. vat.
21.
questa proposizione,
E
sed
scire,
vera credit aut imitanda putet scelera
14.
ins.
Non avendo
bandolo
quo
carminibus poetarum
in
vel aliis secu-
malum
est
contraria sentientibus disputare
delirus et stultus est qui
II.
et in poetis
putasne reprehensibile fore
operari.
legem saracenicam addiscamus,
que leguntur
terminum
P' P^
18.
veritatis orn.
P' omette ad
que
dictionem
19.
P'
per-
qiio (sic)
Lo Stolfi,
op.
cit.
p.
267,
intro-
dotte nel passo inconcepibilimutazioni (« senzienti eintrovati », « colle
«e « si
come
« ed «
e'
sono
trovano anche
« tronati I
penne
colFalie di loro »), annota: « In-
« tendi
«
c
consigiiando ra-
niico a darsi vinto,
non enim malum
persistant.
ostendere vel
velut in fine
vides alia multa, quibus mutare senten-
noli posthac igitur studiosis talium adversari.
tiam compellaris.
laribus
dummodo
10
non figamus.
in talibus
non
i
piii
senzienti (che
giu) eglino in-
s'arrestino,
quando &c.
senzienti sono quegli che sentono
opinano come D. Giovanni; oggi
preopinanti direbbesi
(I).
Ma
non ^ troppo chiaro... commenti guasterebbero. « dice
il
».
coI
X°e"°ifsmdf'^oi''"'^''
;
EPISTOLARIO
204
nos exornent ad reprobandum que
falsa
curaque poctarum lectio
asserend:iin nos adiuvent veritatem?
chiude citando pcr ultimo un passo di
rutuilrche"
p7dl
dluonosc^rciw ""^"
°"^'
auctore Quintiliano, iubeatur
studiosis,
tliorice
nobis opitulentur et ad
nobis etiam oratoriam facultatem
rc-
prohibebisnc
'^'^,
in hoc rpatrem audi,' precor, ' r
?
optimum Augustinum, verbisque suis mecum in hac parte conclude. "^01 cum pet artem rethoricam ct vcra suadeantur et falsa, quis audcat dicere adversus mendacium in defensoribus suis inermem debere consistere
vel docilcm
falsa breviter,
prooemio
apertc
facere:
non
nec vera defendere nec
auditorum
et
isti
in
valeant refutare
falsa
frigidique dormitent? sit
in
lo
libeat ?
?
illi
animos
errorem moventes impellentesque, dicendo terreant,
contristent, exhilarent, exhortentur ardenter;
ergo
illi
vera sic narrent ut
postremo credere non
pateat,
?
argumentis veritatem oppugnent, asserant falsitatem
fallacibus
isti
inten-
vel
autem non noverint
isti
verisimiliter,
et
audire tedeat, inteUigere illi
qui rcs falsas per-
ilH
conantur, noverint auditorem vel benivolum
suadere
tum
vidcHcct
veritatem, ut
5
medio
quis
isti
posita facultas eioquii, que ad
seu prava seu recta plurimum valet,
comparatur, ut militet
veritati, si
cur
cum
hoc sapiat?
desipiat ut
ita
persuadendum
bonorum
non
studio
eam maH ad obtinendas
per-
versas vanasque causas in usus iniquitatis et erroris usurpant
que quidem Augustini verba non
in rethorica
15
pro veritate lenti
20
? (*)
solum vera sunt,
sed in omnibus que faciunt ad probationis vim, ornatum et dul-
cedinem nari
quaHa sunt carmina poetarum, quibus
orationis;
quod dicimus
et probari
quod volumus consuevit.
omnibus hec prodesse possint nec
quod nocere
credantur
iuste poetas, quibus ratio sanctitatis
non
multa debes, ingratus offendas, est aHis
que
P' que aggiunto in interlinea.
P^ ometto7io
et
dinan^i a verisim.
in interlinea.
P' P^ cred.
piur.
P' etiam
(i)
27-30.
26. et]
et a
cum
25
discoHs
possint, contra rationem est et stultissimum prohi-
melius ergo consule ne vel erres vel errare
bere.
1.
sic
or-
et
ut
M. F. Q.UINT.
postr.
27.
Inst.
14.
orai.
X,
2-3.
P' P^
P^ omette non innan\i a L^ reservare
L^ omette
et
dopo
II,
17.
stud. reth.
pateat;
L^ decipiat
11. P'^
mafu aggiunto 19.
P^ P^
vai.
est
{2)
i,
et in-
quotidie prodesse et opitulari
tibi
L^ assorenda
2.
12.
facias,
memor quod
S.kvK.k-UG.Di
§ 2 in Opera, III,
docir. christ.lY, i,
col. 89.
30
COLUCCIO SALUTATI,
DI
sentias prohibere.
pro
valc et
me
205
Florentie, octavo
ora.
ka-
lendas februarii, anno gratie .mccccvi.
XXIIII.
A
FRA GlOVANNI DOMINICI [P',
c.
8) B.]
Linus Colucius Salutatus multe venerationis lohanni Dominici ordinis predicatorum pi p2 QP2 pro
i_
tne
P^
mss. in 4'.
le
in
Christo patri
nuovo
al
e gagliardo
:
Extat epistola predicta
vergiliani;
come vedemmo
moIt'im-
con
teste,
prudenza provocato,
Giovanni da
fra
Samminiato ebbe certo Le viete armi, di
a sentirsi per-
duto.
cui
mu-
era
s'
uomo
tro
ingegno,
d'altra dottrina,d'al-
che
il
d' altra
;
regola
gli
proibisse d' uscire, bensi a
impavido tra varcare mari
tumulti
ineguale battaglia, giace-
gettarsi
vano spezzate ai suoi piedi ma neppur dinanzi alle luminose confutazioni di Coluccio ei poteva deporre Tavver-
dani, a tosi
sione per
gli
pergamo; natura complessa
diffidenza
verso
per
1'
;
d'
scrittori pagani, nfe la
classica
ma
ceva prevedere
i
quel complesso
di
metodi inspirata
piii
cultura,
oscuro
istinto
que' nuovi
sempre
educazione,
alla
un
quali
de'
infallibile
gli
fa-
per tutto
pericoli
fare in simile frangente
Ei
?
Che
guardb
si
ansioso dintorno, cercando qualcuno che,
piii
dotto e piu
agguerrito
di
nelle letterarie contese, potesse ri-
prendere nelle
difesa
la
disperata.
N^
gran
causa che
della
mani scorgeva ormai
proprie
la
ebbe a
ricerca gli
al
volte; e derlo;
il
non aveva cura
Trn
leo
le
di
naturas a tutti
cento
nasconi
carmi
nome
odi implacabili e
A
una parola,
in
Giovanni Dominici. lui
dunque che, bandito da Ve-
nezia per decreto di quella Signoria,
aveva cercato quattr' anni innanzi fugio
nella
citta
nativa, e
da
ri-
pre-
cursor vero del
Savonarola
cava a ravvivarvi
la fede, a purificarvi
i
costurai; io
penso
si
s'affati-
rivolgesse
il
tnonaco degli Angeli come alTunico uomo che con speranza di vittoria
babile.
preferiva
suo
devozioni illimitate: frate
tiche usanze in fatto
educazione, che
di dotto
in-
torno
indotto;
scuola e di
sul
irresistibile
re-
nici
di
pie-
acuto
riformatore e di
e di mistico, di
fane, sostenitore caldissimo delle an-
fatica.
oratore
mon-
monti in
trivo; fatto apposta per suscitare
Viveva allora appunto in Firenze un altro monaco, avverso quanto lui alle lettere procostar
i
e
professore
pellegrinaggi;
in cattedra,
credenze e d'idee,
ond' era fervente propugnatore.
lui
in alio libro
tempra per6 Camaldolese non fosse solito a vivere non gia rinserrato dentro le quattro pareti d' una cella, da cui la
assalto del S., ch'egli aveva del resto,
nito
fratri
doniino nostro Ihesu
parole anno gratie .mccccvi. sono d' altra mano.
recente assai, si legge
piii
in
Exp)icit.
Di fronte
(i)
In P'
2.
Al di sotto poi, di scrittura
^'\
potesse riattaccare
il
stesso
spontaneamente
ma credo la Comunque
Ben Domi-
Salutati.
sarebbe possibile che a ci6
cosa sia
il
fosse
si
meno
pro-
ci6,
di
in
quella ristretta societa fiorentina che
seguiva con interesse
lemica intorno
le fasi della
alla poesia,
si
po-
sparse
EPISTOLARIO
206
quo
Chrlsto, in
tamen
ea
cuncti fideles ad unara gloriam vocati
quam
participationc,
bimur obtinere, salutem
sumus,
operibus Dei gracia mere-
iustis
dicit.
Firenze,
itivemo Jcl
1406.
Vide il suo libro, pieno e palese meiggio.
IDI, venerabilis
v:
mque meridiem,
sul cadere del
il
1405
Giovanni
fra
che
teologo,
il
polemista, Toratore popolare, stava
per scendere in
campo contro
il
Sa-
Ammaestrato
dalla triste sorte toc-
sapendo
cata al suo predccessore, ben
con quale avversario surarsi,
dovesse mi-
egli
Dominici da loico
il
mato, che teneva a propria zione tutti rente
i
disposifio-
scuole domenicane, non
nelle
opportuno
mente
crociata
la
consu-
della dialettica
ferri
credette
bandire
comro
aperta-
gli studi
li-
esprimendo senz' ambagi suoi come aveva fatto nel trattatello pur allora composto in servigio della sventurata Bartolomea degli Alberti, dove fermava, tra altro, che gli « antichi viddono lume dot« trinando la puerizia, e i moderni « fatti son ciechi, fuor della fede cre« scendo lor figliuoli», quali prima diventano « pagani che cristiani ». Ved. G. DoMiNici, Regola del governo berali,
i
pensieri,
i
cura familiare, ed.
renze,
op.
1860,
cit.
coperte
due
;
p.
134:
alla
onde
il
Salvi,
Fi-
cf Rosler,
e
si
meta per libro
parti, di cui la
ad accogliere
D. Egli
187 sgg.
p.
giungere
di
fcde e della morale cristiana;
ma
do-
versene tenere rigorosamente lontani i
fanciuUi, chi volesse crescerli onetimorati, credenti.
sti,
Com'ognuno
iutati.
di
liqui-
tenebras non admittit, non, ut ex
qui
novella
la
persona,
in
tuum verum
Christo patcr, librum
in
suo
prefisse
vie
piu
divise in
prima, destinata
tutti gli
argomenti ed
i
intende, il Dominici mirava per questa guisa a colpire in
pieno petto Tistruzione classica.
Im-
pedire
fan-
ch' essa
s'
impartisse
primi elementi dello scibile,
ciulli coi
come condannarla
cra
struggere tutto
facendo
ai
fin
a
morte;
s'
era venuto
quanto
di-
a]lora,anche nelle scuole
dove dairalto medio prima istruzione erasi fondata costantemente sopra gli scrit-
ecclesiastiche,
evo in poi
la
tori gentili. II
naturalmente,
stava,
S.
guardie, perche
sulle
sopraffina per fermo,
siccome
dedicargli
non
del suo avver-
mancato
1'
accorto frate, oltre a
proprio libro, non aveva
il
di profondersi in proteste di
ammirazione,
d'
ossequio, di illimitata
deferenza ai suoi voleri, cosi
meno di cambio. E noi pot^ a
in
troppo
astuzia,
giungesse a trarlo in inganno.
sario
Ma
1'
rendergli
il
non
ei
contrac-
vediamo dunque
lo
questo scritto esaltare ampollosa-
mente
dottrina del Dominici, giu-
la
dicarne insuperabile tica, e,
quel che t
I'
efficacia dialet
affermarsi dal
piii,
proprio canto prontissimo a rigettare
riflessi
che confortavano anzi stringe-
o in tutto o in parte
vano
fedeli di Cristo a studiare
allora tenute, quand' esse avessero la
i
lettere
pagane
strare
contrario.
il
;
la
seconda a dimoCosi dibattuta con
apparenza d'imparzialita ei
le
la
questione,
veniva aconcludere: potersi conce-
dere gia
la fatti
lettura de' classici ad e
ben
uomini
saldi ne' principi della
le
opinioni
fin
giudice inap-
sfortuna di spiacere al
Tutte ben guardi, cerimoniose e
pellabile, al venerato censore.
queste, per6, sono,
semplici nulla
biarao
parole, frasi
piii. 1'
chi
II
Rosler, a cui noi dob-
esposizione piu ampia (non
5
:
COLUCCIO SALUTATI
DI
207 non
Luculam
humilitate nuncupas,
noctis*^'); quem, post prolo-
accurata) che
piii
fatta
siasi
nora della polemica agitata luccio e fra Giovanni (op.
fi-
Co-
tra
cap. III,
cit.
Wiederhe§ 3, Dominicis Stellung lur lehunodes Uassischen AUerthums,pp.6^-
120); parmi, ad essere schietto, che voglia illudere s^ stesso ed i propri
assevera che la
lettori, allorchfe
tura del frate ebbe
dere
che
quando afferma,
S.;
il
non
essere
gli
loro
stessi,
ma
via e passaggio
:
a
ad
una concessione Dominici ed un effetto (eine
acquisti, «fe gik
« fatta al
Wirkung) delPopera sua » op. cit. Se egli si fosse dato p. 117, nota j. «
;
di
leggere attentamente Tepi-
stola a fri
Giovanni degli Angeli, che
pena
la
t la xxili di
questo libro,
imparato che fatti
concetti,
avrebbe
v'
esprimere
S. per
il
non aveva
attesa
rizione della Lucula noctis
Tappa-
(cf. p.
nulla ritratta di quant'aveva scritto
veruna concessione
N^
186
In realta Coluccio
di questo volunie).
fa
sif-
all'
;
non
avversario.
deferenza di cui fa mostra a parole.
Dominici desse suo trattato, egli non aveva
Prima ancora che in luce fatto
tagli
il
il
mistero della dair autore
inspira-
sfiducia
dal
e
libro
;
era
imprese
giunto anzi a dire che
siffatte
non erano per
moderni; come
i
frati
il Dominici un passo del suo libro, sfugcom' altri non pochi, sebbene
ce ne reca testimonianza stesso in gito,
singolarmente importanti,
al
suo bio-
quendam magnum «virum michi venerandum « e t c a r u m ubi primo audivit me
grafo: « Scio
,
« «
«
avveduto
hoc opus aggressum, extimplo in hec verba prolapsum " non sunt religiosi moderni rethores nescitur si
« iste exorbitabit
:
;
ab
illis
"
« valeat sine lepore veritas »
;
;
di nulla
do-
che 6
1'
elenco di
tutti
commessi
colpo sarebbe stato
II il
Domenicano,
seb-
bene questi avesse gia anticipatamente cercato di stornarlo, con quell' altezzosa dichiarazione di non aver mai dato opera ad imparare la grammatica
(la
riferiamo
piii
sotto, nota
i
a
pu6 sembrare a fatica tollerabile nella bocca di san Gregorio Magno, rlesce addirittura grottesca sulle labbra d' un monaco deirultimo p.
221), che se
Trecento,ilquaIe attendevaalla lettura Bibbia
della
in quello stesso Sludio
dove poc' anzi aveva risonato la voce di Manuel Crisolora, che commentava Omero, e s' alzava pur sempre quella di Giovanni Malpaghini intento a dichiarare Cicerone e Vergilio. L'epistoIa del S., rimasta interrotta
proprio
punto* dove terminava la
al
parte destinata
a
difendere
deir istruzione classica,
neppur giacche
il
non
rutilita
usci
mai
che probabilmente, Dominici n' ebbe contezza,
alla luce; e
in
piii
caso diverso egli avrebbe
senza dubbio partito dalle osservazioni mossegli non troppo vela-
tratto
tamente dal Nostro per far sparire dal suo volume quegli svarioni che lo deturpavano e lo deturpano tuttavia.
Evidentemente avendo tenuto il
il
solo copista di Pi,
a propria disposizione
copialettere originale di Coluccio,
ebbe
la felice
inspirazione di trascrivere
insieme a tutte
le
rimanenti epistole
anche questa che ne occupava
quasi nil Luc. noct.
E
b.
R6sIernons'e
il
!)
grammaticali
assai fiero per
costui sente davvero quella
per
91
d' inserire,
e
(ma
propria replica
dair autore.
fme
classici
studi
bucce
le
altro,
presente
c.
peggio, con implacabile sinceriti nella
gli svarioni
tra
dell' epistola
dergli
persua-
dichiarazione fatta dal Nostro
la
sul principio
altri
di
virtii
scrit-
cap. XLii, cod. Berlin.
poch6 il libro gli pervenne alle mani, egli non si rifiut6 davvero la soddisfazione, un cotal poco maligna, di rive-
(i) V. nota
I
a p. 208.
gli
ul-
notturna
comc
lo
chiama, per umilti, il
dir6
gii
facella,
Dominici
208
Jroiog"'*'
di"bcn
EPIST
g"'"' ^"°
O
I.
AK
O
I
'^™'^ tribuis, quadraginta septem capitulis iuxta
"^''-''^'
quaraiitasette c>ipi> toli,
In cotal guisa ci e stato per
coli xvi. xvii, xviii accettarono tutti
buona ventura degli studi conservato undocumentodisingolare rilievonella
spropositato del biografo di Giovanni
timi fogli.
storia di quella controversia che,
aver dato origine a
dopo
contese
fiere
si
neir et^ dei Rinascimento, ha
conti-
nuato e continua a preoccupare nioderni, soprattutto
dagogisti
come,
lici,
di
scritti
di
pe-
catto-
a tacer d' altri, provano gli mons. Gaume, del Bonetty,
mons. D'Avanzo
DcUa
cora.
i
e di parecchi an-
lettera presente del resto
niuno sospettb nemmeno Tesistenza prima che noi radditassimo agli studiosi in quella
stole del BuUdt. deW
S. che vide
la
Epi-
iuce nel
Stor. Jtal. n. 4, 1888,
Ist.
Grazie
321,
104, n.
p.
Tavola delle
nostre
alle
dunque ne consegui nosebbene non siasi curato di ac-
indicazioni tizia,
cennarlo,
il
soprappiii
tuto darne i
p.
Rosler,
il
quale
per
non avrebbe neppure poriassunto ed il sommario
pochi estratti che ne inseri nella sua
opera gia
citata,
vito del
con non si
se
assai problematica
come moncta sonante
quanti
Dominici, (ved.
che
Giovanni
a combattere
De Falo
luccio nel suo libro
IX, ep. xx;
(cf. lib.
sta falsa opinione,
veder
condivisa
L. C. 5. £/>.
I,
III,
che
trov6 de' fautori
centi, quali il Salvi, op. cit. p. Lix; che pur fece vane ricerche per rinvenir un esemplare della Lucula noctis nelle librerie fiorentine; ed I,
207, che d'indagini
11 Voigt, op. cit. non ne intraprese
non ^ stata definitivanon dal Rosler, op. cit. p. 88 sgg., dopochd questi pot^ metter le mani sulla copia del libro posseduta un tempo dal convento di certo veruna; e
mente
distrutta se
S.
Maria Novella
n.
540 de' Coiv. soppressi in Lauren-
Non avremmo
d'esser dotato di
memoria troppo
quando
tratta di ricordare
ziana.
II
e divenuta
cod. Laurenziano
come
pub-
e stato recenteraente acquistato dalla
biblioteca Reale di Berlino, ove e re-
in
s'
che del Dominici
che discepolo, ne tesse
Summahist.
par. III,
tit.
le
lodi
XXIIIj
fu an-
nella c.
11,
§3),ricopiata piu voIte,cadde bentosto in
un obblio tanto profondo, che
eruditi toscani e
X 220, scritto pessi-
mamente, di lettura oltremodo faticosa, non h il solo che a noi sia giunto della Lucula noctis, come il Rosler par cre-
intende,
con molto
dai confratelli deirautore (sant'Antodifatti,
16
pero.mem-
cenventotto,
dere (op.
Un
X
L'opera del Dominici ebbe sorte
resse ne' giorni in cui usci
nino,
1
il
intc-
i
lavori altrui de'quali suole tuttavia ben
specialmente,
mm.
oggi
cit. p. 88; cf. per6 p. 190). secondo esemplare, esso pure membran.-cartaceo, di carte cendodici, che mis. mm. 145 218, privo di rubriche e d' iniziali, copiato da varie mani nella seconda meta del sec. xv,
la-
largamente giovarsi.
blico,
Q.ue-
meraviglia
fosse ser-
dato luogo a questo rilievo se decisamente il p. Rosler non mostrasse
.^ccolta
fa
anche dal Mehus, p. Lxxix sgg., anche in tempi re-
che mis.
singolare.
Forluna
Scripta,
ziana di Firenze dietro nostra richiesta
(i)
et
145).
correttezza
cod Parigino, mentr' esso trola Lauren-
si
opinioni
certe
bran.-cartaceo di carte
bile
Carlo
poco eterodosse esposte da Co-
vavasi depositato presso
ed in nostro servigio.
di
406, § 3}),
p.
Lucula noctis fosse un trattato
la
diretto
un
frate
Acta 55., x lunii,
rasserto
non toscani
gli
dei se-
gistrato
come
Lat. Quart. 399; ed io
ho potuto studiarlo a mio agio, grazie alla bonta dell' insigne erudito che governa quell' istituto, il mio venerato amico prof. A. Wilmanns. Un terzo piii
esemplare
della
Lucula,
assai
elegante ed accurato dei prece-
COLUCCIO SALUTATI,
DI
numeriim litterarum denti, in carattere,
pergamena con iniziali
auctoritatis
p.
letto,
in taluni dialetti
vendita
in
andato a
finire.
sappiamo dovc sia Ove con nessuno di
che nel sec. xviii esisteva
Paolo
Padri
i
de'
Ss.
Salvi, op.
(cf.
luna»
possiamo concludere che
stato ed b
p.
12.
(i) Trattandosi di scrittura
non
inedita
e
del titolo apposto al proprio trattato.
ha certa
si
qui
quale
Dopo
avere dissertato assai a lungo
contezza di quattro copie della Luciila.
intorno al testo scritturale da
Ma
sunto
un tempo
ne dovettero correre
probabilmente molte
La spiegazione ciila
piii.
ma
Lti-
«
con-
e
messa
gusti del tempo, e
ai
come
« nebris
questo titolo
bizzarro per noi
noctis,
forme
di
sempre
riusciri superfluo riferire
Lix), noi
Venezia
in
Giovanni
cit. p.
e
cit.
b
chiamato appunto e «lucerna». Ved. Salvioni,
un brano di questo Prologo nel con arguzie etimologiche di dubbio pregio il Dominici ha voluto esaltare Coluccioe dar poscia ragione
codesti mss. debbasi identificar quello
presso
«
op.
Catal. a. VII, n. 47,
ma non
57);
che popolarmente
finissima, di bel
dalla libreria Franchi e C. di Firenze (cf.
proposueras compilasti^')*.
a colori, di carte
cenquarantuna, fu posto
r anno 1885
quam
209
in-
lui
as-
Lux in tetenebrae eam non
«autorita»: «
lucet
et
comprehenderunt » (s. Iohann. 1, 5); asserito che non v'hanno tenebre piii
orrende di quelle addensate intorno a
nanzi dal Dominici stesso nella parte
coloro
del Prologo
rife-
mangono chiudendo gli occhi alla luce della verita, il Domenicano continua
latina, onde provenne la voce letteraria «lucciola», che oggidi
(cod. Laur. Conv. soppr. 540, c. 17 a; cod. Berlin. Lat. Q.uart. 399, c. i a):
riamo piu
all'
che
opera sua
sotto.
La forma
^ di tutta
Toscana,
Marche
bria, delle
di
Salvioni, Lampyris ai
nomi
Roma,
Italica,
Um-
dell'
e deirEmilia;
cf.
saggio
della lucciola in Italia
C.
int.
(Nozze
Salvioni-Rossi, Bellinzona, 1892, p.9), ^*lucia (cf. parm. lu\xa), onde poi il
•luciula. Lucula income osserv6 gia A. Zeno {BiU.
diminut.
vece,
deWeloq.
ital.
di
mons. G.
Fontanini,
Parma, MDCCCiv, II, 481, nota d'), e « vocabolo, che nemmeno si trova nei « lessici latino-barbari »;
ma
che
tut-
regolarmente dedotto qual e da
tavia,
« lux » (cf.
SaLVI, Op.
Cit.
p.
CXLVIl),
pu6 averepreso posto nel latinomedievalemolto prima del sec. xiv, sebbene non se ne sian fin qui additati esempi ne' testi medievali. Anche la voce «noctiluca» adoperata dal Dominici per designar la lampiride, non ^ attribuita nel latino classico se non alla « luna » ed alla «lanterna»; ma e ben ovvio comprendere come sia vea
designare poscia anche TanimaColuecio Salutati, IV.
virorum optime, miciii quampiurimum(a) veneraiide,
Ista inepte dixerim,
semper
ut pater
quoniam inpenetralibusmentiscuiusdamlucis, ut credo, aculeum sentio vel stimulum, me (J)
dampnandum secularium literarum studium, non solummodo commendatura sed etiam a vi (c) spiritus obnixe protectum, frequentius impellentem. me denique etiam miclii ignorantem esse negare non possum; id ad
a pluribus
propatulum satis. hinc timeo in non parum errare. eos vero qui prefatis dictis meis opponunt fama non mediocriter celebrat (d) in utroque hinc titubo magis («) nec sic tamen adhuc langor (/) mentis me ceteris est
re
tali
:
quiescere
pacifice sinit.
lustrato igitur cetu
virorum illustrium quibus nostra tempora florent, te pre ceteris iudicem dirimentem, ducem conducentem et doctorem prelucentem elegi. te, inquam, iudicem sumo (^) quia et corde
et verbis (/;) et
(a)
B
omelle quara
(i)
B
rae
(c)
etiam a vi
dal copisla in
opere dicis, sicut eufoni-
que i' altra
mano
nel bianco lascialo
B
B celebratur B huic titulo (/) B languor
(d) («)
(^)
nuta
quali volontariamente vi per-
i
(/))
B sumo B qui recto
verbo et opere
14
EPISTOLARIO
210
opera davvero ingciiic, che racchiuUc molto di buono, eJ appale&a la va-
opus quidem ingens,
Slissima scienza di chi
rha
dctlala.
Chi non stupiri pcr fermo, pensando che un uomo oc-
in
quo multa bona
quis
recolHgis, et
mee
rabilem scientiam non sine concursu
tuam inenar-
admirationis ostendis.
enim non miretur homincm occupatum semperque
sanctis-
verbum
Dei, aut
simis intentum rebus
admones
cupatissimo e tuito assorto nelle cose
audis et
divine,
cum Domino
;
aut enira predlcas populis
intra confessionis penetralia peccatores, aut orans
aut
fabularis,
Dominum
audis
legens
quid lo-
quatur, aut in admiratione et quasi supra temet evolans, contemquale a fatica trova il tempo pcr il
plationis pennulis elevaris
;
occupatum hominem, inquam, vixque Neco
bentis, qu! verminis (a) terminus est, sive rc-
laus; hoc nullus iniustus nlsi falso valet fateri, ducem equidem debiium minantem ad fi-
sed eiiam ex parte determinationis tue, prout
zatum
(tic) radix (a) tui
nominis sonat,
nem. testatur istud anthonomasticus (b) cultus idem nomen cum auferesi prudentius apocopatum, ceu lucidus doctor huius dubii ablgens (c) cali^inos tetras, hoc insinuante diminutivo nomlnls antedlcti tlbl humiliter reservato, ubl non sine eufonia tcstantescientia a per
Domino
tibidata,tam unlversali
quam
facunda,
clamas ubique: colluceo. multa quidem et in multls multa lucent; et tu vere in omnibus illis. et quonlam dubitare non possum quln apud hanc luculam noctis legeutes proverbium antlquum renovabitur illud: «num « et Saul Inter prophetas » fl lieff- 'o-nl, superest mlhi tuam seculis venerandam prudentiam humlliter exorare, ut non dedignetur tui intellectus nobllls altitudo parumper ad presentem luculamnoctls mitius ac benignius Incllnare. qui enim creavit solem fecit et illam ipse enim hoc insinuat per Ysayam(ii) dicentem: « Ego domlnus et non est alter formans lucem et creans tenebras, faciens « pacem et creans malum ego dominus fa«ciens omnla hec » [Isai. XI. V, 6-y^ et cum superficiem eius transcurreris (non enlm habet profundum), quld sit sentlendum determina dampna totum vel partem totumque vel partem confirma; argue, increpa, confuta maledicta et quicquid senseris tecum seiitire conabor et quecunque apposneris (e) ;
spectu luminis almi exequltur, huic
nomen
;
vel deleveris, Id vermlnis(/) huius parti finali
tuncque,
te
qui colluces appositum reputabo,
lucem desinens, n o c t u c a poterit nuncupari, quod, sine te exorsum, a luce lucula noctis supra extitit appellatum. sicque non solum ex parte materie que minima est, aut ex parte petentis atque scriiii
i
I
(o) radix aggiunto in margine d'altra invect
(V) (c)
il
maximum
lucula noctis
corpiis solis ecllpslm obiectu tetre
molis minime.
igltur
sub unius questionis
pandam quid sentiat de re pertractanda hebesacles mee invalide mentis; vldelicet: An fldellbus christianis llcitum sit lltteris secularibus uti. titulo
La
Liiciila noclis k divisa,
che avverte qui capitoli
(il
il
S., in
il
secondo-
quarantotto
prologo compreso),
costi-
un enorme acrostico, giacche ognuno d'essi comincia con una pa-
tuenti
rola, la cui iniziale corrispondc
pro-
gressivamente ad una delle lettereonde
risuhano de' quali
«Lux come
i nove vocaboli forma il versetto
:
«
tema
»
dal Doininici.
Anche
stici,
i
giuochi di parola &c., e carat-
tere peculiare della letteratura fratesca
del tenipo, irrigidita
B L
anthomaticus
(a)
abiges
(i)
B
in
correttore scrisse veruis (?J
riunione
scritturale
questa puerile prediiezione per gli acro-
tnano in
(c)
(i) in cui
la
lucet in tenebris &c. », assunto
prinio copista aveva scritlo et a die
margine Ysaias («) L opposuer. (/) In luogo di verminis B reca un bianco (d)
dirlgltur,
imponitur.
neUMmitazione
viete formole retoriche.
B;
quem
;
;
lucem a
tractalui
ad
neque reor convenientlus posse res nominari, quia cum cause plenius in ipsls nominibus Incliidantur (c); est nempe apud Isldorum nomen dictum quasi mentis notamen [Isio. Orif;. 1, v, 3J. cogitavi preterea meum non apponere nomen, non solum ignorantiam propriam horrcscens. sed neutrumque {d) lucis scintillulam («) velamlne mee oppositionis (/) occultem. patltur enim (i)
II
:
tui
(<)
(/)
B vermis B nomine B includuntur B utrumque B scintillam B copositonis
di
5
;
COLUCCIO SALUTAl'1.
Dl
quieti et alimonie
21
tempus necessarium quod impendas habentem,
dormire c prendcrc un poco di cibo,
volumen
abbia potiito mctter insicmc tauto c talc volume per dcfinire una qucstio-
pro determinatione unius questiuncule tantum et sed
edere potuisse?*^')
cum Dei benignitas et quam credamus: imo plus
gratia
possu-
mus quam poscimus. ille, ille spiritus, qui supra nos est, ultra summa nos, hoc est. plus quam instrumcnta sua valeant, operatur. quidem immensitas mensuram hominum, licet per nos et in nobis operetur, sine dubitatione
quid ab homine
fieri
non servat;
quod excedere
mus: digitus Dei
est hic^^\
sic,
cum
cisse,
deficiinus,
communem hominum fateri
Hieronymi
vitas Augustini,
quo
eorum scriptapensamus,
fit,
non solum quia
id fe-
mi lohan-
venerabilis
contremiscam, nec ausim de
firmaveris aliquid labefactare,
po-
predicareque debea-
vereque Spiritum Sanctuni
non eos homines, iudicamus.
ncs, ut totus contra te dicere
nc cosi modcsta?
Ma
in realti
a digito
his
que
Dei sunt,
sed etiam quia stultissimum videatur quod sanctitas et eruditio
Id-
dio fa di noi, suoi strumcnti, cio ch'cgli
vuolc
pcrmcttc agli propri
atque Gregorii occupationesque ipsorum et
miramur atque animo
videmus ah-
ut quociens
10 tentiam videatur, dicere possimus, imo
15
tale
infallibiliter
nos perducit, plus possumus 5
1
I
uraana
ti,
misura;
quando
sicchi
giam
clctti
d' eccederc
le
leg-
vite di san-
quali Agostino,
Girolamo, Gregorio, ci e forza
con-
cludere, tutti smarriti, che lo Spirito
Santo li inspiri c guid6 neII'operare. Di qui il suo sbigottimento al pcnsiero
contro
di
di
scrivcrc lui,
oppugnar
di
quanto
dcterminato, perche ed ha Iddio con sc c dubitar di cio che af-
da
lui
fu
fcrma pu6 sembra-
(i) «
re stoltezza.
Cod. omette animo
13.
S.
II
gente
»
il
ha ragione di Jefiuire «inlibro del Donienicano, che
occupa ben cento pagine
ottavo di
in
dove le citazioni si afFollano une dietro le altre senza tregua,
bile,
le
in
servigio di pochi concetti, ripetuti fino
Dominici stesso deve,
scrittura fittissima ed irta d'abbrevia-
alla nausea.
zionineiduecodici cheneabbiamoavu-
del resto, essersi avveduto assai pron-
to sott'occhio,
ziano.
il
Berlinese ed ilLauren-
In quanto poi
all' «
inenarra-
«bilcMScienza che,secondo Iui,viriful-
Certo
gerebbe, fa d'uopo intendersi.
niuno vorra negare che la Lucula non riveli nel suo autore un uomo d'im-
mense
letture,
dotato d'una niemoria,
che ha del prodigioso (egli aJlega cosi a mentede'passid'autori che dice aver letti piii di c.
45a); un
trent'anni prima; cod. Berl.
uomo
quale ha studiati
il
quanti son Padri deila Chiesa, dottoii
medievaH ed
e teologi
gli scrittori classici, i
i
in pari
filosofi greci
loro commentatori arabi,
tini
&c.
Ma tutta
zionenon
k
quest'
i
done indigesto,
con
poeti la-
immane
animata da verun
vita: sicch^ la
tempo
erudi-
soffio di
Lucula resta uno
zibal-
di prolissita ii.tollera-
tamente
di
II
questo capitale difetto del-
Topera propria, e se ne scusa a piu riprese, ora
affermando che vuoi
scri-
vere « propter minus scientes ad quos
hec noctiluca existimatur
« fortassis «
ventura
» (cod. Berl. c.
statando che
la verita
3
a), ora
con-
non vien mai
a
noia, ed infine facendo ragionamenti di
questa forza: « Quid enim
ponam
meo, egenus et inops, qui nescio «loqui? cur inveniendis novis ora-
« de
« tionibus
insudabo,
cum
nil sit
novum
quare honorem non «subcelo?... « reddam patribus venerandis quorum « nos laboribus honoramur? anne pu« tabo furandum esse, ut cum dedecore « restituere c.
11
a; e
(2) Cf.
cogar invitus? cf.
anche
c.
» (cod. Berl.
30
Exod. VIII, 19.
b).
:
:
EPISTOLAR
212
TutlavU essentlo pcrvenuto n«I
il
dubbio se
m
tua affirmandum duxerin
lc(;-
gere il Ji lut libro a qucl punto dovc si iletcrmina la i]ucstione e si propone
lO
dubium revocare.
verum enimvero
cum elegantissima illa tua perlegerem maximo cum affectu, ad eum locum perveni ubi totam determinas controversiam, et cum
ai fc-
dcli cristiani sia lc-
o no truir dellc lettere pagane cosa cbe (li Giuvanni negava, eJ egli invece stimava nc-
dubitationem adducas an fidelibus christianis licitum sit
in
cito
;
cessaria
litteris
meum
secularibus
uti('\ et ego pridem ad fratrem
de Angelis iam scripsissem, quod obnixe
hoc
sabat, catholicis
licere,
imo necessarium
esse pro
plures ediderunt, intellectu
;
et ut,
et
contra nitentes auctoritati
Gentilium, sive iiystorici sive poete fuerint, aut, quod est periculosius atque difficilius, oratores sive philosophi,
non quod finem nobis
esse possimus armati, et traditionibus avveduto comc Dominici non il combattesse la sens'i
tenza sua, giacchc, dopo aver dedicato dodici capitoli dcl suo trattato a raccoglier eli argomenti in Tavorc dcgli studi
secolari
;
ncgli altri proceJc cosi da mostrar la
ferma intenzione di por fine alla controvcrsia e conclu-
dc
col
contrarium
che gli uomini ma-
bcn
di nella fede
arbitrari
veritas est, ut a
sed
(').
quo velut
a
Deo
alia
illorum studiis
in
transituri
gratias, qui
10
modis omnibus
(*);
summa
tu dicebaris et
germana
germine quodam omnis prorsus ve-
15
ritas derivetur, primis tue disputationis partibus miris rationibus
asseris
quod dicebam
:
quod quidem duodecim
solum, sed validissime disputasti;
tandem, velut sententiam ferens,
imponere
concedere
turi d'eti e
proponamus, sed ad
5
multorum
Hieronymus
librorum, quos sanctissimi doctores Augustinus, alii
lohannem
penitus recu-
et
fide
lectio
sit
autem
capitulis
non
sic procedis,
late
quod
questioni finem et silentium
toti
consentis enim
videaris.
neganda non
alteris
quod
instructis et firmatis in
secularium litterarum
W; nec unquam
sal-
s'ac-
15.
costino alle scritture dei pagani.
(i)
Cod. omette a dopo ut
AUude
certo al luogo,
avendo terminato argomenti, in
18.
di
virtii
esporre
ia i
dei quali
Cod. procedas
si
(2) Cf. ep. xxiii, p. 186 di questo
cui,
dodici
puo
volume. (3) Riferendo codesta frase del
RosLER, op.
asserire esser lecito ai Cristiani valersi
il
delle lettere secolari (Z,«c. noct. capp.
nota
XIII,
cod. Berl, cc.
i
B-26
b),
i-
passa a
mettendo innanzi una sola ragione, capace secondo lui di sbigottire qualunque avversario: « Lucet ad « oppositam partem unica ratio talis: « Christianus quilibet illis solum debet « intendere que ipsum ad veram bea« titudinem ducunt aut saltem non im« pediunt. sedphilosophorumstudium confutarli,
luccio
(4) Q.uesta concessione,
b.
allu-
tra lui e
sebbene a
Lucula cosi, ad esempio, nel cap. xxvii ;
«
26
seguiti
denti stretti, e fatta ripetutaraente nella
eorum c.
non voiendo probabilmente
qualche amico del Dominici.
sedplerumqueimpedit:
Luc. noct. cap. xiv, cod. Berl,
Diese Worte zeigen, wie that-
dere che a discorsi
«
eis » (iiV);
S.,
an-
die obwaltende Frage das Tagesgesprach in Florenz bildete ». La deduzione ci pare esagerata; Co-
«
non debent ab
3,
«
ad veram beatitudinem non perducit,
« dicta studeri
«
117, nota
« sachlich
«
igitur
:
cit. p.
Nunc modo
qua sit ad perfectionem, de argumento agitur, gradiendum; nam primo obedire oportet divinis
« in «
itaque manifestum puto quo-
20
;
;
COLUCCIO SALUTATI.
DI
cum
michi de hoc si
vellem
lohanne de Angelis controversia
fratre
quod
fateri
tibi
213
dicis,
quod contra
nichil prorsus
ut
fuit.
ea que
Ma
verum opinio multorum
est,
quod
non
mai
con
Giovanni, talsc accordassc Dominici ijuanto
frA
chc al
tunc disserui veniat, remaneret.
di ciA ei
discussc
ci
vuolc, sarchbc fidisputa.
nita ogni
omnino
volueris interdicere Christianisiitteras seculares,
quod ego
pcr6 avviso di chc cgli intenda interdir del i.
niolti
5
dcnegabam,
simpliciter
fieri
et vere, vir religiosissime,
non anteponeres
legum
si
(').
tutto ai Cristiani lc
nobihtatem intellectus tam ardenter
voluntati(^), cuius
medicine
et
ex parte, consentis
et tu ipse, h'cet
oppositum,
dissererem,
posui
cum de nobilitate
<^3),
responsionis
forte
Icttcre secolari
sc a questo
iuvat de hoc secundo discutere, dicam pariter de utroque,
cio altrove difcsa, qucsti si vedc nclla
recte fecerim
cum
intellectum nobihtate postposui
neccssita di rispondergli su entranibi i
Cod. volunlate
imbuendi sunt parvuli;
« preceptis, his «
hec
ianua rudibus priinam queren-
sit
artem
« tibus
(*)
secundo
;
quam
« loquatur, «
que
« caritas,
illa
Deus
docuit
nara notitiam tradif.
«tunc
doctrina ct divi-
obtinetur
sic
virum perfectum.
facit
philosophos, poe-
licebit legere
magos, quando dicere Ucebit: nos separabit a caritate Chri-
Veramente codesta questione e Dominici nel cap. xxxviii della Luc; cod. Berl. (2)
trattata solo per incidenza dal
c. 79 B sgg.; il quale conclude per6 il suo breve ragionamento con paroie aspre
e
mordaci per gU avversari: « Nescio quomodo vel unde quidam sunt
« igitur
« tas et
« ausi racioni et
« quis
« tibus
« sti ? ))[s.
Berl.
cod. c.
Paul. Rom.VlU,
48
c.
cit. c.
E
B.
6ia;
3
5]
&c.;cod.
ahresi cap. xxxiii,
cf.
cap. xxxiiii, cod.
cit.
66 B &c. (i ) «
poich^
Licet ex parte
»,
Dominici non
il
dice Coluccio
esita a dichiarar
bramerebbe vietata a tutti la lettura degU scrittori pagani; e come da lode a san Gregorio per piii
volte ch'
ei
la pretesa distruzione
deUe Deche nifesta la
un pontefice rogo
« blico «
perpetrata (Liic.
noct.
quale condanni a
tutte le «
:
33 a), cosi
opere de' poeti
Et ideo non so-
legendi non sunt, sed edicto pu-
comburendi;
aUquo pro
« presidente
cod. Beri. (•) Cf. strv.
c.
il
e de' filosofi antichi
lum
lui
masperanza che sorga una buona
finire sul
«
da
Tito Livio
di
cap. xviii, cod. Berl.
volta
com-
battcndo cosi la scntenza da Coluc-
quo videas an 7.
or ag-
rintcllctto a quclla dclia volonta,
quam
;
sed post-
onus, cedens auctoritati tue et reverentie, dimisissem'^'*).
10
s'
giunga chc anteponc con tant'ardorc la nobilta dcl-
{sic, !
c.
))
;
50
l.
Liic.
hoc utinam
fiat
noct. cap. xxvii,
dts doctr.
« ipsius
inteUective potentie et opera-
« cionibus suis preferre,
et exlr.
de mss. lal.
gramm. du m.
a.
pour
p. 47.
forsitan
nisi
«
gracia disputacionis
procedant aut
«
loquantur de facto,
quemadmodum
« in «
non paucis domibus imperat uxor et gaUina vocigaUus obmutescit. hanc
obsequenti marito
« ferat ubi «
tamen particulam
cod. si
Berl.
c.
80
cavilosis relinquo »
cap. XLV, cod. Berl. (3) et eleg.
C.
Sul soggetto
b.
anche fuggevolmente nel
ritorna
P.
Salutati
c.
98 a.
Tractat. insignis
de nohilitate legum
et
medicinae,
Q.uod voluntas est nobilior intellectu et activa vita sit speculativae praeferenda, c. 72 A sgg. Venetiis, mdxxxxii, cap. xxii,
(4)
Ad
essere sinceri, ci par questo
un ingegnoso pretesto escogitato dal Nostro per non mostrare di voler prendere risolutamente di fronte
b.
TauROT, Nol.
a VhUt.
et
pio) viro in Ecclesia
sanctorum auctorita-
obsistentes, voluntatemet actus
nici nella questione piii
divideva.
il
Domi-
grave che
11
punti.
,;
EPISTOLARIO
214
dicendum
voluntati, ct an iurc
tr4po°TjTtWsuoi argomenti, rccarnc giudizio.
correg-
initiari
litteris,
d"ni.
ut,
.
.
ma
profane, ed a questo soggetto dcdicheri sei capitoli quindi passerd a vedcre se a ragione debbasi dar aiia volont.i la precedenza
sacrarum litterarum
satius
atque
sit
5
commodius
,
optime; disceptationem prius an inchoare
a sacris •>
1
i^-j
.
eruditionem
h'tteris
!
•
•
•
•!•
[untatem pretuHnius
quod videtur adeo
inteliectui,
'
et
primusque
cum
secuttdo vcro loco videbimus an recte senserim
ctatus.
1
immoran;
secularibus primo studiis
sit
prmia decertatio sex discutienda capituhs
erit
sit
tue corre-
,
-i'
.
tuum
dlSpUtubO.
nostram, an utiuus .
••11
111
inchoan-
studiis
scntiam,
vel toUere quicquid sub
Instituaui ergo tecuiii, pater
fanciulli allc
i
icttere sacre o aiic
,,
.
eXammC
CtlOHlS
pueros non debere secularibus
sit
videris in utroque quid
j
quela^discus^sfone"
megifo""a^iar pr^-
postquam
sit a
emcndare, corn^'ere, mutare
gendo
quanlo gli sembrassc erronco.
sed eis
tra-
vo-
'
do^
niagnis atque sanctissimis tue rehgionis auctoribus non placere^').
"ITesamitrciJesti
quibus absolutis finem omni controversie veritati meliorique sen-
che rr
fiioso°fi
problemi,
la
con-
troversia avri fine.
.
.
.
,
.
/•
.
.
tueque corrcctioni semper obnoxius raciam; certus quod,
teutie,
hcet in tua sententia opinioneque remansurus forte sioneuter^i^^raou ta franchezza, trat-
tandosi di materie chc non hanno a che far coiia fcde.
Che
ridebis aHtcr sentientem.
mcnti,
egii
dcttare Giac Giacchfe
dicesi
iddio
ha concesso
la
fJmpo mai'"ed""in ui"uii)ciiiu argomento
amrmare
quod
;
qua quidem
in
^
arbitror,
contra
lorsan
si
,
propositum
vel
i
nunc revoco
ex
esset,
agam, quo-
re hberius .
,
hdem oppositum
r
•
i
et
condemno.
siasi
trovato
pcnsar divcrsamente da quanto
enim Deus servo suo gratiam hanc ut nunquam °
dedit
imponc la fcde che scmpre giudico doversi seguirc in tutto c per tutto da
non
sia
pazzo
ovvcro presuntuo-
aliquo
in
'
*
contra fidem senscrim nec etiam,
oieus vel .
3.
.,.
determmaverit,
..,..
..
etiaiTi
'
nullam doctrinam esse q^j^jyg
quod huic
;
Nel cod. precede
problema se torni
la
his
'
'
il
mimero de'
9.
21.
seconda dimostrazione
fa
pagani.
quomodo - potentatum]
op. cit. pp. i
difetto,comegiasiosserv6,nelcod.Pa-
Cod. dopo decerl. lascia
capitoli dedicati a discutere
lecito ai Cristiani lo studio degli scrittori
ritatibus corretto poscia in auctoribus
quod ab ea
que lesus precepit, ab
rubrica Ordinatio dicendorum
brano e riferito per intero dal Rosler,
(i) Q.uesta
potiorem; quicT
mentis stulticiam semper duxi
presumptuosique nimium intellectus ab
uno spa^io bianco, destinato ad accogliere
gratia
michi firmissime persuasi 25 i
; '
fide nostra sacrisque litteris T
summamque
.
.
cum Dei
contradicit falsissimum, quicquidve
discedit esse delirum
6.
...,.
_»
parvulus, et nunc magis
cognovi per etatem plura vidi forteque i o
^
que fidelium univer-
nescio de ahis; ego vero id michi
hesitare.-^
cum eram
20
auderet intellectus
.
,
sempcr;
contrastare videreturhumana
sacris dissentire litteris, vel in his, .
,
sitas
licet
quomodo quidem
rjnioj vel leviter hesitarim.
a
chi
sit,
„
nessun iit:d:>uii cgii
...
.
niam non
non de- 15
sis,
sc fosse altri-
pronto a ritrattar tuttoquantostaper
gli
lo
scioque T
tibi,
'
hec
i8-ig, nota 3,
(p.
2 15,
ma non
il
12.
Cod. aucto-
r.
13). Questo
sen^a inesatte^e.
rigino, ne probabilmente, sorpreso dalla
morte,
il
S ebbeagio discriverla.
;
COLUCCIO SALUTATI,
DI
que Paulus docet vel ab
his
vel transtulit vel
disputat
que uterque
his
Hieronymus, Ambrosius
modo
Augustinus aliquo
tante sanctitatis
eruditionis per
et
tractat,
215
que vult
consulit,
exponit Gregorius
discedere vel noUe viris
omnia
Cristo
gostino,ecco suoi maestri c dottori. i
sequatur
consentire.
Paolo,
,
Gcrolamo, Anibrogio, Gregorio, A-
Scguano
A-
altri
, Platonc cJ il vclcnoso Avcrroi
ristotele
turba philosophantium Aristotelera vel Platonem, sequatur vene-
5
nosum Averroim
et
mina, meliorem.
quem
si
habent, ne per illorum vager no-
miclii vero solus phiceat lesus Christus et ipse
cgli
ha posto inve-
cc ogni suo
pro salute fidehum crucifixus, qui florentibus Grecia Itahaque studiis et hac,
10 tam
placuerat, armis
sicut sibi
omnia pessundante,
stul-
sapientiam huius mundi<^'^; stultam quidem non sapientia
fecit
che alla vana scienza dci
sapientium vel potentia superborum, sed stulticia predicationis et crucis; per piscatores, nis viros,
non per philosophos; per
non per habentes
membrum primum
(^).
quoniam
et
principalius est et multa respicit, utpote phi-
omnes Ethnicos,
qui
discendum aUquid tradiderunt, incipiam a grammatica, quam
sci-
15 losophos, grammaticos, logicos, rethores et
mus
ante
Christi
tempora
queve
floruisse,
hberahum artium omnisque doctrine
stitui
filosofi
so-
semplice
la
fede degli uraili.
abiecte condicio-
potentatum
in seculo
amorc
in Cristo,
Ei
comincer.A
dunquc dal discutere dclla grammatica,
la porta cio4 si schiudc il varco a tutte Ic ar-
ondc
liberali.
ti
omnium
ostiaria est
sive divina dixerimus sive
humana. 20
Non sum animo
I.
dubius quin veHs atque consentias Christi
doctrinam per sacras Htteras intraturos a grammatica debere necessitate
quadam
quomodo
incipere.
noticiam sumere qui htterasignorarit teras qui
25
potest
?
quomodo
tahs habitus laborarunt
?
ritas percipi, fateor, 2.
dante
non enim intelHgunt que
legunt, nec
potest sine htteris fidei
Cod. pessumdantem
Capitulum secundum.
26.
s. Paul. I Cor. I, 20. RosLER, op. cit. p. 119,
risce tradotto tutto questo
brano del-
Charakter Salutato's verbietet
et
omette hac
20. Cod.
ha
la
-
pessun-
rubrica
An
secundum doctrinam gentilium
et
« der Aufrichtigkeit dieser entschiederife-
repistola, perche, a suo giudizio, « der «
since-
Cod. qui
(i) Cf. II
Rosler
Cod. dicendum
i5.
pueri christiani et reh"giosi sint gramaticam instruendi (sic)
(2)
quo
sed non divina Scriptura, non doctorum expo-
Rosler oniette tr&ciax 9. 13. Rosler dd potestatem
ethnicorum.
vides
qui defectu
legenda possunt aHis preparare.
es,
an
«
nen Erklarung zu zweifeln
quanto s'ebbe ad avvertire sito nella nota a p. 206
volume.
siasi studio.
potest scire ht-
nonne
omnes
et
e
enim Scripture sacre
grammaticam omnino non novit?
perduxit ignoratio grammatice religiosos
La grammatica
indispensabile per intraprendere qual-
».
Ved.
in
propo-
di
questo
Non vede il Dominici a che punto rignoranza hacondotto con gli altri seguaci di essa anche i religiosi ?
Senza cultura si esser buoni
pu6
credenti,
EPISTOLARIO
2l6
dlvywo^ni a'com^
sitioncs atquc traditiones intelligi, quas vix capere valeant litterati,
fusTrlr
^^
's«re
\t
^""lagraramaimpossa a jovere senza il con-
nedum
tlca i tale che
parar
si
corsod-aitre dotessendo gli uman: studi aipa-
grammaticam, sed etiam qui
simpliciter docti
ct rcthoricis iusudarunt. .,
rcrum
eadem
et
ipsa
grammatica
....
,.
.
.
dialecticis
sine noticia .
omnium scientermmorum maxima
quiDus modis rerum essentia variatur et
ct
.
tiarum concutsu preter necessitatem noticie
5
trine,
i
ri
ex parte
de sacri stretta-
mente connessi
tra
loro.
non
sciri
*
connexa sunt humanitatis studia; con-
potest. '
taque scientia non possit haberi. faciUtate vel Or un
cristiano
indotto puo credcr
i^lirTrneuwo^T-
^^^
1"*^'
'
divine Scripture vel quavis
auctotitate
sue
jpnorabit incipietquc de veritate fidei vacillare. r i o
simplicitati
quotidie videmus que tutti
VI
si
carcat
fendJrebbril Chfe'''"
miscr?d'entT?'"
cuucti Htteras vel
sian'invenzioni de
Gemiii inchepeccano umani gli stmii
comro
la fc-
in che soprattut-
pu6 peccare grammatica? to
la
liuDi acies contta Gentiles
se
tutte si
le
scienze
debbono
g^
gj
vel hereticos,
prohibentur Cliristianis
f,r'Iitr''V"i'(>T-
non condannano ?
^"perchfe tutti le
Perchfe
si
insegna-
*°^"-
ista
'
cum
quid valeret
.''
si
15
fide-
doctrina deficiat que
si
an dicere potest aH-
quod
studia,'
non esse GentiHum, 20 gramnon etiam ipsam r o
videmus esse ridiculum, quomodo
?
debemus
integrum Ethnicorum studia recusare; ceterum
sic
ad
si
grammaticalcs dubitationes, que profecto ' ^ ° ^rs grammatica non ea que sunt salutis sit
in
huius
non reluctant?
fidei
et
discutit et ri-
fidei
vestigatione periculum;
rei
contra fidem admitti possit erratum.
si
nuHum 25
inventorum
scientie sunt
'
g^^^^^ dimittende,
cum omnes
?
repertas constet a GentiHbus, cur
manibus Christiani
eas receperunt de Gentib"um
lacent
...
docentur
,,.
et .
?
non omnes
cur vestris in
,.,.
.
,
crede michi, venerande
addiscuntur? ,
cur
?
cur non sunt ab omnibus condemnate
monastenis
no persino nei monasteri? Tale divieto deve soio aver luogo, quando la rede ne
i
jijaticam inhiberi
ri-
vatl^^ler^Ge^miii"
quanta
quis Htteras atque grammaticam inventionem i o '
matur, ut non E
et
quid esset omnis fidelium multitudo, T
grammaticam ignorarent
grammatica, logica rethoricaque paratur.? Posfanche che
o quot i
debeat
possit ruditas vel sancta rusticitas,
expHcare! r
littetis,'
trovas-
non
obstiterit,
10
etiam
debili
quid respondere
Q,uantiappaiono adesso in tal caso
se
doctrinam
erit si
Christianus vix scire rpoterit quid credendum: et T
i'a''sua'^fed'c""'''''"
Che sarcbbe
•
de grammatice
sit
eiusdem asperitate discendi, quid
fidci resDexeris ? ' ^'
sed quicquid
lic^t tatione
!
comple-
j^g^a sunt et studia divinitatis,' ut unius rei sine alia vera
.,
.
,
.
lohannes, nec esse rationabile neque lustum doctrinas et traditiones
GentiHum, que multe '
stianorum arceri laribus,
8.
nisi
sunt, velut in
quatenus
Cod. omette de per errore del copista,
margine da altra mano neque
exiHum
veritati, fidei
31.
missas, Chri-
sanctorumque
Cod. dd atque cui
fu
sostituilo in
30
;
COLUCCIO SALUTATI.
DI
vel hic vel
ille
de
fide raale senserit, scicntiam
diderit proscribendam.
quam
artis,
5
enim
aliud est
invenerit, falsitas vel
217
nec par etiam censeo
patrLim determinationibus adversentur.
etiam
quam
licet hereticus, h'cet
artem tractaverit que reprehendi non
de' tra-
scorsi di chi la coltiva.
non pos-
possit,
que recte dicta fuerint auctorum crimine condemnari. religiosi tahter in
scicnza
la
verum
cunctis sceleribus criminosus
publicanus,
quod omnes
tra-
In ncssun modo pcr6 e lecito rendere responsabilc
ut licet ethnicus, licet
dixerit vel sint
si
auctoris crimen aliudque
venenum;
;
:
vellem
grammatica profecissent atque pro-
bramcrebbc
Hi
chc tutti
qiiindi
i
rcligiosi fossero c-
ruditi siffattamentc
soleci-
nella grammatica da cvitarc solcci-
10 smos in constructione, non vocabula distorta contra analogiam,
smi, i barbarismi, cd altri gravi er-
quod non audiremus
ficerent,
voce barbarismos, non
in
i
rori:
non
extra significatum et ut
non conveniat
geremus apud eos: esu quinque beratum
15
(^\
sit;
fructus
lius
inquit:
si
prunarum
li-
prunum
unde noster Virgi-
soleat appellari;
non
confondercb-
bero «
allora
essi
prunum
con
»
,
frutto
prunus
»
pianta
Addam
cerca pruna: honos
non offenderentur aures
(3)
non audirent ex ore
nostre, quia
scirent
iasten'^4).
pomo
huic quoque
erit
religio-
Geneseos, lob et enim Geneseos genitivum esse no-
sorum: Dominus dedit nobis physicam
E ccles
a validis febribus
le-
quod prunus feminini generis arbor
didicissent
autem
non
collocata^').
in
saprcbbero « gcneseos gcnitivo e ablativo ;
chc e un non un »
20 minis huius genesis, non ablativum, nec copulam istam et
unquam partile bonum
coniungere posse diversos casus; nec cerent,
quod pars
esset boni,
6-7. possint] Cod. sint
Incomincia qui
(i)
ditura di bucce che,
(ved. nota a p. 207 il
non ha potuto
S.
gere
al
si
disse gia
questo vol.),
di
meno
suo focosoavversario,
fermo che non
in teologia per
matica
solenne rive-
come a
omesso nel
20. et
la
quoniam omnia
dMnfligpiii
in
forte
gram-
«
« Vidi solo
tatem cepisse
cod. Beri. (})
c.
fu
desinentia in -bilis
ap:ifiunto neWinterlinea.
cere dei soliti lessicografi (Papia, Uguccione, Balbi), ricordero qui un distico,
staccato certo da un trattatello ^'Aequivoca, che fu molto popolare nel
evo, intorno «
ai
nus »,«prunum
»,
»;
Luc.noct. cap.XLViii,
iioa.
Verg. Buc.
ecl. II,
cf.
Coluccio Salutati, IV.
Per
ta-
Dictionarius,
(v.
du Xll'
Sche-
et
Xlll'
de Gar-
n. 30,
p.
25 e
note, p. 52):
Prunus
Dum
pruna
«
pruna pruinas dum deficit ignis.
gerit; defendit
calet est pruna, carbo,
(4) « bis
« et 55.
«pruna»
lat.
siecleSiC, LQipzig, 1867, Ioh.
LANDiA
medio
vari significati di « pru-
LER, Lexicograpbie
latina.
manus contactu re« pente ab incurrente cecitate oculum «liberatum; esu quinque pruna«rum ad tegendum miraculum futu« rum speratum a validis febribus « in momento personam plenam sani(2)
testo
Mon
di-
Dominus enim Deus
phisicam
in
dedit no-
Geneseos, lob
Ecclesiasten
» &c.; Luc. noct.
cap. XLVii, cod. Berl.
c.
106
B.
14*
scriverebbcro
partile
bonum
»
per indicar cio che e parte del buono ;
5
EPISTOLARIO
2l8
aptitudinem significant et non acium,
necessarium
et
ctivum partile per sincopam dictum esse partibilis non
uscrcbbc-ro « fienJutn » comc parlicipio da « licri ».
dum,
nomine hic
a
hoc partibile, sicutnobile
et
nomen
quod, sive
sive p.irticipium
ct
hec
quasi notabile^'>.
fien-
hoc
vocabulum
non audiremus legcremusque quotidie
hoc adie-
est
cum ortum non
sit,
5
habeat et originis sue participium, prorsus reperiri non potest''>;
fiens etenim non habemus, unde posset, Sfuggii ebbero ccrte erronee composizioni quali iidcifica a,
lum
non
exoriri.
nulhi potestas
non adopcrcrcbbcro comc passivi i
factionis sue principium
verbi dcponcnti,
ponente passivum, ut
non
darcbbero
« quilibet »
a
non
rari
deificam potestatem, quoniam cum Deus prorsus non habeat
dicerent
Deum
sit
daretur, tale vocabu-
si
faciens,
nec
non
et esse^'^
est illud
facerent de verbo de-
10
respublica ordinate mode-
:
potest^*); non redderent distributivum hoc quilibet,
carat-
tcrcdi distributivoj
duobus tantummodo suppositis, cuius officium
quam duo
plura
damnasset
sct,
hum 7.
ct
Abraham
eruditissimus Cod.
fuit^^).
quorum nunquam
;
qu
be
1 i
i
t
ipsum damnas-
se
in scientiis Genti-
habeanthonos
enuntiarent:
aggiunto interlinearmente dal cor-
16. fuit otneiso nel testo e stalo
ficus
est distribuere circa
Moyses
sint, ut est illud: alias
retlorc.
Non mi
(i)
nella Lucula
e riuscito
« partile
« partilis » vi t usato casi
altri
per
:
nia
»,
erroneamente
nella frase
es.
scovare
di
bonum -.
in
« istam
il
«
nell'
per
nella
es.
« lus habilat fulgor
[philosophiam] fateor ab auctoribus
« veritatis »
«
commendatam,
cod. Berl.
«
partilis
fuerit integra,
non
Luc. noct. cap. xlii, cod.
»;
Dominici
II
uso larghissimo:
(4) «
Luc.
;
c.
109
deifice cognite ttoct.
cap.
[Romani] evaserunt reipuquamdiu Gre-
lili
fa
«
di
fiendum
Anne Ovidium
»
in
memorabor, qui quasi fanon tantum fiendum, in de vetula ex libris Albu-
corum litteris caruerunt et respu«blica christianorum non creditur
«
bene
possemoderari,
tanta re
«
«
ctum
« lius loquatur in ea » &c.;
«
Berl.
c.
«dum «
cap. XX,
mazar hanc nativitatem divinam...
« cantavit ? » 5
sit
;
Luc. noct. cap. ui, cod. «
b:
vissimo libro concludit
cap. XLVi, cod.
90
quid fien-
ideoque
quidve timendum in no-
anche capp.
Berl.
XLii,
»
c.
xliii,
;
Luc, noct.
104 b; e cod.
92 A. (3) Anche questo passo mi e
cc.
XLVii,
a.
«
« libro
seguente:
« blice patres et mariti
Berl. c. 91 A. (2)
frase
certeque in puerorum mentibus nul-
«
si
opera del Domi-
S. biasima,
nici:
cf.
Berl.
riu-
« Deificus » trovasi
pero usato altrove, nel significato che
Tul-
37 A.
c.
«Nusquam autem
in legalibus,
« in quibus prohibentur observaciones
« stellarum,
somniorum
augurii et fa-
« miliaritates gentilium, interdictc le«
«
«
librorum ipsorum.
guntur lectiones
Moyses
ipsum dampnasset, dampnasset quoque et Habraham patrem suum et gentis sue, quorum quilibet in scientiis gentilium eru-
« alias
«
B,
scito irreperibile.
(5)
nisi
Luc. noct.
« ditissiraus
cod. Berl.
c.
se
fuit »
8 A.
;
Luc. noct. cap. v,
1
;
COLUCCIO SALUTATI
DI
qui tulerint onus
cum
sumentes
f"),
in
potius latine citharedus^^);
nomen honos,
neutro genere
cithareda non
procul dubio masculini.
sit
219
dicercnt, sed
non allegarent dialogum ad Hor-
conosccrcbbero che «
honos i di gcmascolino c I)
ncrc
non ncutro l.itino non
che in
:
si
dicc
« citharcda »,
ma
citharcdus », e chc l'amico di Ciccronc cra Ortensio c non Ortense. Non separerebinettamentc bcro duc « scpcnuin mero a non costruirebbero « dircctiva » coll'accusativo : non sti<(
tensem, 5
Hortensium^'^
sed ad
sepenumero,
non
sicut decet.
ptam tmesin, dicentes hi sepe ponantur
facerent ine-
numero,
et
quasi
multotiens ponantur'^'*). dicerentque non humanum genus, sed humani generis directiva^'); non faccrcnt hoc nomcn Averrois indecHnabile, sed scirent in idest
-im quartum casum, defendente<^^).
exprimitur; ncc 15
id
non
lo-
ctiam
Avrcbbero notizia che
Le parole sed ad Hortensium oniesse nel
4.
5.
uUa
divini-
ma
13. Cod. iubilem;
(i
«
honos
habeant
esse, ut
cogar
dedecore restituere
«vitus?
in-
onus
qui
luoghi
chc
»;
quantunque
in latino ri-
raramente,
femminile;
attribuio
di
hoc
Cicerone iii
47 a.
«
Questo passo mi c sfuggito. Pertractandum est igitur in hoc articulo nono, quod sola sacra
«
sophia est sancta philosophia
(4)
(5) «
Citharoeda
«
(2)
corre,
nome delFamico
e cap. XXVI, cod. Berl. c. 2 b e c.
II A.
c.
il
14. nec[] Cod.
i scritto a dovere; cf. Luc. noct. cap.
« tulerunt «; Liic. noct. cap. viii, cod.
Berl.
marg-ine agfiiunte dal cor-
n& iubilus n& iubilis si rinvengono nei lessici.
Anne putabo furandum
«
j
cum
testo leg^g-onsi in
sepe omesso nel testo d stato aggiunto interlinearmente.
Cod. themesem
k
come
usato molto
« cientissime
suffi-
humanum genus
ad
spessodal Dominici per «citharoedus»:
« quelibet
agenda directiva»; Luc.
neque cytha-
noct. cap.
XXXVII,
«
gramaticus non
«
reda
cod. Berl. «
mini
c.
28 b
«
;
si
cithareda rerum
« lestium «
erit
musicus»; Luc.woci.cap.xvi,
vel
affixus
Deo commissum
cap. XIX,
neghgenter Dospeculationi
ce-
populum
a
dilexit »; Lnc. noct.
Altrove tuttavia egli
c. 3 5 B.
chiama correttamente Davide
«
Do-
« mini citharedus »; Liic. noci. cap. ix,
cod. Beri. (3)
« TuIIio
teste
in
fine
dyalogi
«ad Ortensem, quemadmodum de Trinitate
«
bro
«
guslinus » &c.;
.xiiii.
cod. Berl.
c.
14B.
74
c.
a.
«
« tionabilibus influentem,
quorum
qui-
« libet proprio viget possibili vel pas« sibili intellectu,
« ceteris
Averrois hoc
deffend ente
»;
pre
Luc. nocl.
cap. XXIII, cod. Berl. c. 41 B. (7) L'uso del « proprius » qual cora-
15 b.
c.
«
cod. Berl.
Hinc aiunt nullam esse substantiam nisi corpoream, unicum esse intellectum actuum cunctis ra(6)
«
recitat
Luc. noci.
Perb
li-
Au-
cap. ix,
in altri
due
parativo neutro e tanto
comune
nella
LuciJa chestimoinulilerecarneesempi.
Solo diro che
la
seconda frase qui
ci-
Gaudium nempe mentis per iubi« lum (jfc) sermonem p r o p r u s expri-
tata
:
in
hanno vo
e,
gli
agget-
-ius
non
comparati-
pcr venir ad al-
tro,
rettore.
inde-
clinabilc.
hoc adverbio propriis-
uterentur
ad significata veniam, quis diceret:
et ut
Avcr-
«
nomc
rois »
tivi
proprius
dicerent: ut
gaudium per iubilum sermonem proprius
vel:
sime*^'?^.
ob
et
com-
adicctiva desinentia in -ius
quod
scirent
non habeant,
parativa
mcrcbbcro
-i rationabiliter
quo non scriberent: Averrois in hoc pre ceteris
10 terminari: ex
quar,
tertium autem et sextum in
,
«
i
si
gunrdcreb-
EPISTOLARIO
220
bero bene dairusare
•
ullus >
•
nullus
«
sinc
luogo litcr •
•
pcr
:
tas
extingui potest^'^ ullus
inter
fallo u
in
quod aliquem?
significare
obsecro,
quod
religiosis
in fallibiliter dicere
sine
fallo?^'-'
que quotidie peccnntur
in ortho-
quid
omnibus
;
ore pro
est in
scriverebbero con barbara orto-
et ut ab his nugis abscedam, et
grafia
graphia, in qua
<•
niicci, nic-
quidem
contingam, quid
in
est,
5
ex parte
re plurirai sunt religiosi, aliqua
bratiiim »,
in guisa rir
faciunt
ullum idem
percipiuni
d'
non
cil,
non
ni fratres qui difFerentiam
nullus, quique non
et
da appa-
non meno ci6
di
bratium?
nunquam,
fatebor
vel niccil^'^, quid est dicere
enim ingenue, potui viderc
talis
rozzi
quanto
sembrar sogliano
ignorantie rationem, nisi quod apud Gallos, quibus latinitatis est
i
Francesi, chc di latino sono ignoran-
summa
mos enim
barbaries;
tissimi.
civalier
lunt scribere
chivalier, quasi sonet
strictius
non
latine
cum
c
vergognoso trovar nci
quam quocunque
«
mitur
«
aut corporis gestu »
il
XXV, cod.
superlativo
«
biasimato
gione
Berl. c,
in Liic.
a ra-
Nostro,
dal
corre nel cap. xxxvi: « et
Kd
46A.
propriissime »,
si
quam
«
vi
ri-
frequen-
Deus sub membris nominatur humanis, tamen semper apud se, ubi prius et post non inveniunt sedem, fuerit homo non ficte sed propriis-
«
«sime
ex artubus
cod. Berl.
«
ma
« lus » di
«
si
uUus
piii
m' e rimasto »
volte
per «nulnel
iibro
Giovanni: « sunt enim aliqua
fra
que
trova
«
...
ullo tempore, loco
« tentione a
vel in-
quoquam possunt bene
« fieri » &c.; Luc. noct. cap. XLii, cod.
Berl.
90
c.
qui dicat ethnicos qui
« dicuntur morales,
ymmo
« ligere? «
gunt»
Berl.
c.
(3)
ad Christum
sine fallo
col-
disper-
&c.; Luc. noct. cap. xliii, cod.
92
B.
Queste
grafie
sono sparite nei dove si trova
codd.
Laur. e
Berl.,
scritto
secondo
la
comune
exiliter
per se solum
mihi
», « nihil », I
come anche
il
senz' h
grafia
Dominici
ortografia
ovvero
Poggio
«
i
talia
michi
dal S.;
cf.
» c
s'attenesse alla
rimproverata
,
qui
al
ep. xxii di questo
libro, p. 162.
(4)
Ilsuono
.?,
iniziale d'una
sviluppatosi da c-|-a,
parola
ovvero
iniziale
d'una sillaba dopo una consonante, ^ stato reso fin da antichissimi terapi in
francese con ch; intatta,
grafia che rimase quantunque la pronun-
si monon lievemente; cf. Nyrop, Grammaire histor. de la lanvue fratif., Copenhague, 1899, Su cotesta grafia niun'osI, 316 sgg.
cia della palatale, poi aff"ricata,
dificasse nel corso de' secoli
servazione troviamo fatta nel tico trattato sulla
thograpbia
piii
an-
pronunzia e rorto-
che
Gallica,
zinger nel vol. VIII
si
conosca, VOr-
edita
da
J.
Stiir-
ddV Altfraniosische
diW. FoERSTER(Bonn,i884); neppur il Beza che Taccenna, ne fa argomento di discussione; ved. Th.
Bibliothek
e
Beza, De jrancicae linguae recta pronuntiatione (1584), ed. Tobler, BerlinoParigi, 1863, p. 22 sg.
10
et
cum
rammenteranno
lettori
grafia francese
B.
« Eritne
(2)
vo-
scribere
est videre quotiens et quantis
sempre
Quest' esempio
(i)
»;
73 A.
c.
irreperibile;
espressus
illis
minus
sed si
« nichil ».
« ter
«
suum idioma
iuxta
omnibus ubique
sed hec et plusquam sexccnta
'^'\
signo aliquo legge
si
cum
crassius
aspiratione
maximus etenim pudor
dimittamus.
noct. cap.
eis est
in similibus
et
vel e scribitur vel profertur h veramente
micci,
est dicere
15
COLUCCIO SALUTATI.
DI
221
solum
vestroruni religiosorum ignornntia deprehendatur
rum primorum habituum
quo
ratione^').
ho-
in
ut latine loqui ne-
fit
sciant et ipsas sacras litteras et dicta doctoruni ad intelligcntiam
non capescant.
cum
sed,
ars
grammatice prima
tam perceptione
sit
religiosi
5
ordine, ct inventio sine dubio
sive speculationem con-
sit,
Di qiii avvicne che ne sappian parlarc ne intcnderc le
solum sed
eam
possimus
ipsa necessitas presupponat, nec aliunde
unde sumpta
fuit,
ab Ethnicis videlicet,
eam
non
ea
et
habere,
ratio
Christiani
etsi
GentiHbus certissime sumpserint quicquid
tractaverint, a
libri
i
poiche
grammatica vcnzionc
quam
c
dc' Padri.
Or
positionem inspicias, Ethnicorum,
sideres sive
c
sapcrc.
cicl
Scrittiire
quam
tanta
ignoranza in quanto conccrne gli clemcnti primi talc
tili
c
do
c
de'
la
in-
Gen-
non v'ha mo-
di
dcdurla
altre fonti, cd
i
da Cri-
sti.mi di lA soltanto
trasscro, perchc victa il Dominici ai la
di-
fcdeli sifTatti studi
10 cunt, cur hec et
studia prohibes Christianis
alia
et
.-^
unde
di-
r
Di
essi si giovA Chiesa fin dai primi tcmpi, ne avrebbe potuto farne a mcno, come la
dicit
quod
Ecclesia primitiva
corum
quomodo, cum
?
diceret nisi a traditionibus
gentes, cognoscere potuissent
preciperent atque vellent, 15
rumque grammaticam,
si
nec
arbitror.
quod
sacras Htteras intelUgereque
sua studia,
nescivissent
Grecorum
cur
?
eam
in vestris
te,
ccclesiastici.
Ei conclude dovcrsi dunque studiare la grammatica, di cui chiarisce la
cum
possono trai modcrni
scurarla
congrega-
puto, Hcet universaHter videaris seculares
te
Htteras interdicere Christianis, hoc
non
sciHcet Latino-
sed de hoc iam satis
tionibus et ecclesiis doceri facitis et addisci?
dictum
Ethni-
acceptatio vocatioque divina provenit ad
ista legeris,
negaturum
grande
tanza
verum; 20
utar,
tiam
quia, teste QuintiUano,
brevissime in duas partes et
et
aggiuntn
16. de
Da
questo
aveva gii fendersi,
infra:
come
attacco
gagliardo
s'^ detto
:
«
Ego quidem
« « « «
teste
sopra (nota
fateor in con-
Spiritu
sancto,
non solum me non esse rethorem, sed nunquam gramaticam sub preceptore vidisse; nullas gramaticorum regulas legi, Donatum non didici, nominum verborumque differentias
« penitus ignoro, et solo exercitio for-
«
mas, ut possum, quas studui per memetipsum, ethnicos et catholicos an-
«
tiquos et
«
modernos metris
legisse
loquendi scien-
recte
in recessu satis
quam
fronte
excutiendum
est:
18. Cod. indicere
in interlinea.
in anticipazione tentato di-
« scientia vera,
«
dividatur,
nec poetas
a p. 207 di questo vol), il Dominici confessando la propria grammaticale
imperizia
hec professio, ut eius verbis
poetarum enarrationem, plus habet
promittit.
(i)
cum
et
prosa
« currentes « et
loquor imitatus doctorum.
tamen veritatem
« preferens dictis, dicta «
pnans.
« in verbis «
non
veneror,
ergo philosophia
est
primitus exquirenda, sed in
rebus precipue colenda
cap. XLii, cod. Berl. teste dichiarazioni
argomento
rem
vera non dam-
c.
91
»; B.
Luc.noct.
Da
co-
sant'Antonino cav6
a lodare
il
proprio maestro,
perch^ « quasi alter Augustinus per se « omnia didicit quae legere potuit»; Siimma cit. in op. e loc. cit. Di qui deriva quanto leggiamo in Raph.
VoLATERRANl
Commeiitar. Urban.
li-
^;n"A'A'XF//7, Basileae, MDXLiiii,p. 241, sul
conto del Dominici e del libro suo.
inipor-
valcndosi parole chc Quintiliano ha usato a celcbrarla, delle
,
EPISTOLARIO
222
ilz"onf"ortult/k' '"'
''
be"r"ir""
omne
scriptorum genus, non propter hystorias modo, sed verba,
quc frequenter
ius
grammatica potest esse
sicen
que dicendum
sit;
telUgat, qui, ut
tum neque
ab auctoribus sumunt.
nec
si
cum
perfecta,
de metris rhythmis-
ei
rationem siderum ignoret, poetas in-
occasuque signorum
mittam, totiens ortu
alia
mu-
citra
5
temporibus utantur: nec ignara philosophie, tum
in declarandis
propter plurimos in omnibus ferme carminibus locos ex intima
Em-
naturalium questionum subtilitate repetitos, tum vel propter
Varronem
pedoclea in Grecis,
Lucretium
ac
dicat proprie et
copiose.
quo minus sunt
ieiunam cavillantur, que
cum
et
ferendi, qui
ista
narrasset Fabius,
hanc artem ut tenuem ac
nisi oratori futura
fundamenta
senibus, dulcis secretorum comes, et que vel sola in
rum genere
''
"'"^
riarum
quam
plus habeat operis
tissimus auctor
qiiciif 'dTMrrciuro
Hbris edidit, quibus
quibus iungi debet, ut amplitudo huius
quod Marcianus Mineus Felix Capella nomine 20
postduos primos de
cum hoc
scire
u
grammcitica dcvc dunque
ni
ma
considcrarsi indispcnsit-
quaic
fondamcnto
bilc
'rl
inLiicttri::
P;,ssa
poia
"^'on
c'
discovnr
il
pcr
vero.
et istius
nedum hec
jjon prohibcnda Christianis,' sed
ea
omnibus
'
^g^
(jg
ctum
est,
jj,
^^^
j^q^. ^jjj^g^
nuHC autem, quoniam de o grammatica T '
niatur. 29. Cod.
(i)
satis di-
potest, cum dialectica sit inquisitiva veritatis, r omnium HberaHum artium et quaruncunque 3^
QuJs ^ ncgarc c>
^°^^
25
aHis studiis premittenda. r
ad logicam veniamus.
^"^'^
^^^
scientiarum, quod
mezzo
sit
traditioncs sint, rationablHter et necessario concludatur,
cum An
'
M. Fab. Q.UINTIL.
dalla vulgata.
quam
hec inveniende
logica christianis adiscenda
histil.
orator.
Christianos?
discere
sit
veritas est, et in
igitur D
'
"l
hanc necesse
enim nostra summa comc
cum
GentiHum
toc-
m^^n^^^^rand^
brevitatis perfectione
ceteris
car dclla logica, di
pcr tutn,
Mer-
nuptiis Philologie et
docereque grammatice
doctrina debeat omnibus anteponi et
,,roiiMrsi ai cristia-
studio-
hec excul-
ostentationis.
septem Hberaliura artium doctrina mire
narratur; ut
omni
15
M. Fabius Quintilianus Institutionum orato-
Hbro primo^").
facultatis intelligatur,
curii,
non
fideliter ie-
quicquid superstruxeris corruet: necessaria pueris, iocunda
cerit,
z.^dlaulntTurnn
me- 10
unaquaque earum, quas demonstravimus,
diocri est opus, ut de
subinfert:
Latinis, qui pre-
eloquentia quoque non
cepta sapientie versibus ediderunt.
rerum
in
veritatis
instrumentum
sit et
quando.
Capitulum tercium.
I, i\',
2,4,
II
5.
fides
infinitis veritatibus
vesit
Rubrica.
testo s'allontana
molto
.
DICOLUCCIOSALUTATI.
eam necessariam
atque iudicande, quis non videt Christi fidelibus
non
postquam ex 5
i
j
te
habitum, se convertet ad
his fecerit, ut vis,
illa di-
iam percepta vel intelhgat vel defendat
scenda, quibus
?
tione quis in fidei sinceritate
usquequaque firmatus,
prima impararc
^jj'-^^?,^",
^^."p^j^l^
dic
\l°'ZZ diTucn-
ra-
crcdcnzc°propHc
^*"
mi lohannes, quando potest esse humana
michi, venerabilis
Dovra n crcdcn-
addiscere primo que sunt fidei et
fidelis incipietne r
?
terminum
possint ad christiane veritatis
fore, sed esse, ut
pervenire r
223
ad hanc
nisi
veritatem, discussis infinitis dubitationibus, quibus ea labefactari soleant, intellectis atque sublatis multis hinc inde ratiocinationibus
verissimum enim
10 veniatur? cntus
naturam
dixit,
ut
struxisse<^"\
non
norit;
infinita potentia,
15
naturam debeat
-
veritatem
fundo
in
ab-
penitus
natura veritates; naturales sciHcet, aUas quidem
si
profundura
in
'
i
scilicet
Demo-
quod, teste Cicerone,
est
que
sic
putandum
abstruxit, quid
natura
infinitam oporteat confiteri
illa
aifficiHssima ld"Truirc,
3op,af4ttura?"?"''
quod merito recteque supra
est,
cum
appellari, presertim
de
est
sc, comc yoieva Dcmocnto, la ve-
illa finita sit,
hanc autem
quo profundo, quo baratro quoque
?
abyssu debet supranaturalis veritas delitere?
Nunc autem que
sola
i
naturalis ratio
non
tenemus
fide
pertingat, ut facile
sola fide
sit
_„ 20 cums humane ratioms apparentia loco, quem •
^'
I
•
..•
.
quare
necessarmm
1
.
ratione valeant se tueri. ris
r"
.
quis
J"
commisceri,
qui
non
tione poterunt etiam in
arma
pugna
tractare, pugnare, vincere
congressu capiantur. '
30 cogitque voluntate
territi
.
si
suis rationibus intellectum;
congreditur, veniamus.
k fede
arma
qua
ra-
addiscant simul
et
'111
sit,
que quidem capit
ad rethoricam, que
ambe quidem,
licet
cum
^^^"
disponat ut
velit, et
alia
II,
32.
ratione
illa
:
e
'^'^''^
tempo
di
ch"'' s1bbene"'per
diverso t^^^e
probet
^!''"'
,
logica
la
ut doceat, hec vero persuadeat ut incUnet.
Academ.
porgere armi
novizi !e per tuteiarc
armorum
intendunt, quamvis una dilucidet intellectum
sciat, altera
(i) Cf. Cic.
ccssita di
discedere nequeant,
<-'
unum
di
"^^^^2 cho^u rt ijione umana non ? capace d-intcn-
-^i
. ,
nesciant,
et feriant? ?
la fc-
impone
ci
rebusque dubiis obviare, ne primo
retro ferant, aut,
sed iam satis de logica dictum
tramite, finem
animo
pedem
leviore versari
qua
tirones, rei milita-
imo
habeant,
or quanto de
derlo; di qui la ne-
J*
adaiscere
.
.
enim consentiat
quibus se tueantur adversariosque adoriantur
ut
J
1
simui
ali-
dimovere.
tenuerit,
inexpertos et rudes, sine doctriria preceptisque bellicis
periculis 25:
J cum hde
est neophitis
fundatum '^
^
I
•
quod ad ea T
sunt,'
talia
swsso^^cul volonta aspira.
;
1-PISTOLARlO
224
chl'*egii°ndi)fju' clrina chritliana nc
ha dichiarato somnia uliliti,
1.,
N"ci"
^^^*
goM^t" u^difcM
<^u'Tfi •
i
hoc comraodius expedirc valeam quam
qualiter
Aurelio Augustino. •
•
christiana questionem
quarto
dicit eiiim in
m •
i
i
lianc absolvens
De
•
r
per artem rethoncam
i
•
• \
vera suadeantur et raisa, quis
et
audeat dicere adversus mendacium
defensoribus suis
in
debere consistere veritatem, ut videlicet
illi
inermem
5
qui res falsas persua-
noverint auditorem vel benivolum vel intcntum
dere conantur,
prooemio facere
vel docilem
J
hac rorma, videucet:
,
nam cum
doctrina
r
i
non
deat, intelligere
autem non noverint
isti
:
breviter, aperte, verisimiliter, et
?
illi
postremo non Hbeat?
pateat, credere
falsa
vera sic narrent ut audire te-
isti
illi
fal-
lacibus argumentis veritatem oppugnent, asserant falsitatem;
isti
nec vera defendere, nec
falsa valeant
refutare
?
illi
10
aninios au-
ditorum in errorem moventes impellentesque, dicendo terreant, contristent, exhilarent, exhortentur ardenter; lenti frigidique
ergo
sit
dormitent?
medio
in
quis
desipiat ut
ita
posita facultas
comparatur, ut militet
eloquii,
vero pro veritate
hoc
sapiat
cum
?
veritati,
si
eam
mali ad obtinendas per-
versas vanasque causas in usus iniquitatis et erroris usurpant
hec pater sanctissimus
Augustinus.
tantus doctor rethoricam,
tum
singulariter,
telum
licet
quam
docti
facile
sit
et iaculura
viam ingredientibus inhibere in seipso
15
que ad persuadenda
plurimum, cur non bonorum studio
prava seu recta valet
seu
isti
et
quid?
traditio Ciceronis,
aliis,
tibi
20
instrumen-
Ethnicorum, Christianis
videbat in
?
videturne
? (')
et
Dei
sentiebat etiam
grammaticam, logicam atque retho-
ricam in veritates theologicas penetrarent.
videbat
quam hec
ne- 25
cessaria sint neophitis, ut sacras litteras intelligant atque discant. da
lui
stesso espe-
rimentat.-i,
dcl
nianicheismo con-
aiia sua stessa
\ersion
rccordabatur,
quando
voiietrarsidaiiacci
del
la lettura dell'
Or-
tensio ciceroniano.
incidisset in
heresim manicheam, quanto '
fuissent ista prcsidio, inscitiam in incepti ne per ' r r r /v
splendor
Jdem ipsius I.
de tenebris Ciceronis, cuius
iuquit, fere
omnes mirantur, pectus non
'
exhortationem continet ad philosophiam,
sibi
(i) S. II,
28-29.
Rubrica.
AuR. AuG. De
§ 2, in
im-
salutis
linguam, 3° ut ipse > O f sed Hber ille -^
ita.
et
vocaturHor-
Cod. De rethorica, nunquid christicoias deceat eam addiscere atque quando.
tulum quartum.
IV,
erroris
sibi
.
effulslt
^
iam
nec oblitus erat quod primus sue
pietatc mancret.
resto
avcva dato impuiso
cum
Opira,
^opo
doctr. christ.
E
cf.
col.
p.
204.
III,
i,
Capi-
impietate cod. reca iam caucellato.
89.
repistola xxiii di questo libro,
.
DICOLUCCIOSALUTATI. tensius;
ipse vero liber mutavit affectum
Domine, mutavit preces meas,
meum,
te
mea
vota ac desideria
ct
ad
ct
ipsum,
fecit alia.
michi repenteomnis et vanaspecies, immortalitatem sapientic
viluit
concupiscebam estu cordis 5
225
ad te redirem
iam ceperam, ut
incredibili et surgere
omnia patcr Augustinus, quibus videre
hec
(').
•^
quem fructum
potes
'
elicere noverit creator,
redemptor
medio quisquiliarum
Dei gratiam
instrumentum
10 quasque norat indaginem fensionis atque victoric,
non doceret
diatur
*^
vis,
exilium
in
non
callcat,
...
illa
1
non
denique
.-^
finis,' et
cum totum
imbevcrA 'deTic"sa-
quem
;
logicc trivium via °
est et penitus
non
an ut in
grediare
?
at
istis
mancas?
aliquam rationem; est errantibus
serint,
at finis
penitus
.
ut
remaneamus
convcrtamur
.
non
m
in
nisi
ea soliuum
an
progredir
pm m-
brwiiTrabiie^cte Fa"^\ta' e'°qutnd! 5' rifacesse il cammino che ad cssa
ultcrius pro-
si
....
restat
omma
attigeris, sicut
viam veram, debitam sed hec
et
satis.
mos
rectam ami-
commodius ve-
quadrivium, ne tractatum hunc ad tuum atque
AuR. AuG.
Conj.
Coluccio Salutati, IV.
lib. III,
cap. iv, in Op.
Ma
cit.
coL 685,
§ 7.
15
bast;
qucsto
anche
or ri; a discorrere del quadrivio. '^'
simul miscebimus, tractabuntur.
33. Cod. quadruvium
S.
"^^
dic, obsecro, propter
sunt.
quod, quasi finem non
itinere,
enim atque cum hcc
(i)
?
,. J
.
ct
siccomc poi ii non fine, strumento a
trivio 6
non video, mi lohannes, huius opinionis
ad erroris initium revertaris.
rum, quia
et
transitus et
iam transmisso termino finem omnium doctrinarum
post humcros rcliquisti.
30
sit,
irridendum, quod, adepto
25 fecerimus fundamentum, hec discenda sunt,
quid?
crc dottrinc?
.
.
putas citms et per-
pcrcepenmus que sunt ndei
vis,
sto
ranfe? ^quak^Tci
ad ea que sunt ad finem ordine retrogrado
postquam, ut
Po>igansi dd reun di frontc
est
ipsum cum aUo, quen-
,~
si
hoc
christiane doctrinam et sa-
ordinata ut alia discere valeamus,'
nonne preposterum
in ipso, fine,
in trivio,
imbui posse vel debere: peritum illum, an rudcm
fectius
davvero avvcrsari
que queritur, gra-
^
crarum litterarum mstitutionem nicipere
20 ignorantem
gli
enim de scho-
quis
.
.
nover.irsi
dcgli studi libcrali.
decertetur,
littcris
quempiam ^
fidei
t.come sant'Agostino non possa antr;i
instrumenta de-
tela et
in veritatem,
eruditum: fac
scientiis,
qui studia
veritatum,
si
Iddio
doctrinas, quibus quotidie
ire
ante oculos unuin
tibi
sermocinalibus
arma,
de fide vel sacris
magis atque magis
pone
}
vcritatis, si
fidcHbus inhibendas.
Christi
larum auditorio iubeat proficitur et
etiam plurium
sed coUectionem
esse,
Ethnicorum; ut quas per
et sordibus
sciebat nedum meminerat ad salutem, quas *
sibi fuisse
*-'
Deus no-
et
'
'
ster de
I -^c
vcdc pur daiic quisquiuc dc' Gcntiu sappia trar'"'' "i'"''''' fr""';
D' qui
comc
_
^^^^
EPISTOLARIO
226
legentium fiistidium extendamus, de toto simul quadrivio disseramus. che
mai uuadnvio, ove c- 6
'
^'
fc^jVo^Tpreccttl sa-
cre?
Posto pur chc le dottrine in esso inscgnate raescoiino al
quadrivio, venerabilis mi lohannes,
in toto
est
si
fini'"a'ii''Istroio'"i"'
delle Scritture
Quld
HII.
nei
vero alcunche
di
'^''°'
astrologlam
contraxeris ad ea que geometria arythmeticaque
probantur aut velut probabiHa recepta sunt circa stellarum j
•
uerum motus tradicat
i
quod hdei nostre
et situs,
possunt
?
Quoniam
r
i
nam
;
quodcunque notissimum principium ex
esset
verum
; '
*
contra fidcm in his doctrinis nichil arbitror reperiri
falsum
mendacia,
perfectum
'
tametsi
his
pro veris ct certissimis recepta sunt, quibusque non posset verun danno da cii provienc all intcaUuna^^tcritA^^^ieo^
"'
'^""'""^
o°ffe's".
Questo deiic
si
teorichc
cspone
la
dica
che
geomc-
tria,
di quciie
chc
!'.v
5
httens con-
esse
istis
est
et si-
i-
vel sacns
forsan in traditionibus
humanis inventionibus
nichil in
•
i
que 10 intel-
Iqq^^ hominis disscntire, nichil tamon ad integritatem fidei pero r tincret, Hec aHcui theologice contradiceret veritati. etenim, ut a '
georaetricis inchoemus, ,.,
i*
i
non
si
forte
sit
.... hcet tah que presupponitur .
sentiat intellectus,
si
logicam veritatem
et
verum quod
]
i
hbus equaha demas, dempta
et a
^ , lalsitati .
ab equa-
si
repugnet sensus
tamen falsum nostre fidei
et
earum
nec verum
sciHcet
quod,
sit
ij
nuUus conad theo-
esset, nichil prorsus
argumentum
penitus importaret. sit
si
eadem propo'^
ritmetica sviluppa,
fiilsa,
sint,
.
simiHter etiara, ut ad arythmetica veniamus, sitio
•
i-
i
quibus dempseris equalia
si
'^
a tribus pluribusque decadibus,
quamHbet diadera demas, remanere
tot
octoades
20
et
diades quot fuisse decades presupponas et ea ad invicem equaUa
remanere,
aHquis
artifex
licet
esset, nichil prorsus
hoc diceret
in arte
et
receptum
ad divinarum Scripturarum veritatem vel in-
ahqucm generaret 25 de Deo; nec unquam tahs
tegritatem fidei impedimento foret vel errorem in
fide,
falsitas svoige
in
musica,
que non
est
de numeris, sed
de aHter esset in Deo,
et
quod
dicitur essc falsura.
tione
sesquioctava, hoc
nisi
quatenus verum est hoc
et si ratio toni
est
inter
non
enneadem
esset in propor-
et
octoadem,
sicut
habet traditio musicorum<^'\ quid ad fidem et divinitatis noticiam 30 cd cspone Tastro-
pertincret
?
et licet
quicquid tradunt astronomi de motibus ma-
nomia.
gnitudineque steUarum, siderum signorumque spaciis i.
Cod. quadruvio
quamvis
sit gentiiitatis
3.
Cod. De quadruvio, numquid ipsum christianis discere
invencio.
Capitulum quintum.
eunadem (i) Cf. per tutti
Boet.
et latitudine
Instit.
music.
I,
ix.
Rubrica.
Corf.
quadruvio
liceat,
2g.Cod.
COLUCCIO SALUTATI.
DI
non
certa noticia, sed titubans potius conicctura, quid nocere
sit
potest sinceritati fidei vel theologice veritati
riculum,
possunt
quod
si
1
csse possit in studiis istis de fide pe-
Ethnicorum
sint
licet ista
labor
^^" comc
sanctorum docto-
"[j"*:
intellectum
quam
possit
•11
theologicam facultatem.
omnium
^
cum
monadem
(').
numerus
sit
quem addendo procedere non
esse queat, ultra
reperiri
finis
20 cursus
cata per
non
possit, resolutionis
ipsam unde
in
semet
tatem, sic
unitas,
est possibile,
nichil
Deo, lumen de lumine,
se
prorsus
et nisi
efficit
fiHum generans,
Deum verum
de
sicut
Deo
remanet unus Deus W.
niam nullam prorsus per ahquem numerum huius
artis percipiet
nibus convenire.
nadem 3
in
istis
possit
quoniam
multipH-
scilicet
1
.
terminatur.
Cod. quidem
;
la
est,
vero,
Deos non
et ut
ab unitate
recipit
medium monas
nuHa prorsus maioritas sUlaba
de
est,
quo-
sectionem,
si
e
aggiunta
s. Paul. AdColoss.l, j6. Per quanto spetta al significato
est in
et in
eis;
mo-
equaHa
in interlinea.
(i) Cf.
prattutto della
(2)
di
mistico ed allegorico de' numeri e so-
ar-
maius invenitur aHquid uni-
tribus
questo
fatti
'"""="*'''
cum
Deo dicatam et ipsi multis ratioenim eam primam omnium nume-
principium siquidem monas
tate.
ecceiie^^n^zr^^^deiia
moHs
rorum principium, medium atque finem, quod perfectionem 30 guit possidere, nec
in
theoria
inveniet
^^|;
numcri!"'tanto alia teologia utili cd ctgcacil
simpHciter uni-
Deum
^S transeamus ad numeros, triadem, que primus numerus
in
j°',p"'j'
initium reperiri fierique re-
proceditur unitatem.
Deus pater ex
multipiicat, sed rpenitus ' i
non
vide-
et
dare, cura nullus tante
unitas vel collectio quehbet unitatum,
'"V"«
possano
celi
quod
est,
augendo nullum prorsus inveniat terminum atque finem incrementi fixum ultimum non
si
omnium
a nullo sit, factor est
et invisibilium
"""^"
mo-
videbit
illic
pater est et mater
fiat,
similiima, qui
visibilium
r^
talem
et
perrecte recteque, nun-
inquam, que tante fecunditatis atque potentie
bit,
15
11'
calluerit
numero nuUo
a
numerorum, Deo
non
illas
assequi
nadem, que cum
ct terre,
litteras et
non utilem solummodo, sed necessariam
traditiones
dairami-
va'a'vcdc"re."
numerorum,^ invenies hanc mvsticos sensus inspexeris '
dj..
ro
ritro "/to
non queunt.
-J
qui
s'a*^onda iniffiu"
inventum.
Gentilitatis
et
sine dubitatione prodesse, nocere vero
doctrinam ad theologiam sacrasque
rum
nescio vidcre, ca-
?
'^"'
mi lohannes, quod
rissime
5
227
monade
libro, p,
in nota.
cf. Tep. ix 48 sgg. ed i rinvii
;V''V'=
r
alto
'".
''.''''^™
signincato
moVa"fnuraer[,"
EPISTOI. ARIO
228
sunt
qiiidem
nec possint e poi ji notizia di
surari.
quant'altri nunicri esistono, cosi per-
tmm
fctti
come
temporalis
nulla
;
temporis
aliqua
vel
alterius
i-
.
eos
vidontiuiii .
i-
toto dehciunt
a
r
•
i
/*
I
nec
nuraeris
unum, duo
per
que
et tria,
si
•
i-
totum exundant, qnalia de senario reteruntur.
fetti.
men-
longitudine
rei
•
i
cli
indivisibilia sint
numeros, qui congregatis par-
videbit lypice pcrfectionis
inipcr-
cum
prioritas,
nec supra )•
enim
dividitur
5
simul colligas, nec in diminutum
exeunt numerum, quales sunt, excepto senario, cuncti numeri,
quos
infra
duodenarium computamus;
supra undecim et
numerum hunc
proximum
et
suffecisse.
numero
dum.
est;
et
raros esse,
versuni quemHbet reperire.
unitatum
cognoscetque
mensura
"^'^
Prophete
10
testi-
nec ignorabit huius doctrine peritus perfectio-
numeros adeo
nis eius
alios est videre;
perfectum perfectioni cunctarum rerum, quas Deus
creavit, qui cuncta fecit in
monio,
multos
vel in superfluum, quales
quod solum unum
primus quidem
infra
sit
numerorum
versus
secundus decadum; tercius ecadum; quartus chiha-
15
unitatum infra denarium perfectus numerus est; decadum,
idest infra
centenarium; vigesiraus octavus ecadum, hoc
unus
raillenarium.
est
scihcet
est infra
quadringentum nonaginta sex,
intra decera raillia vero perfectus est nuraerus octo railium cen-
tum
et viginti
diminuti.
versus
octo.
videbit
ceteri
vero numeri vel superftui sunt vel 20
regulam inveniendi per singulos numerorum
hos numeros, quorura partes totura
ipsum
perficiunt et
adequant; discet hos numeros similes esse virtutibus, que me-
dium
illud
tenent quo unaqueque perficitur et Q.uod ultra citraquc nequit consistere rectum,
ut Flaccus
ait
(*).
25
cognoscet in hac arte infinita cuiuslibet mystici
numeri sacramenta, que
divinitati
conveniunt
et necessaria
sunt
ad sacrarum litterarum liquidura intellectum, sine qua doctrina in
vanura laborabunt divine Scripture sensura Aitrettanto dire tria
della le
quale,
^°
c
a
geome-
figure deiia
come
il
cu-
et penetral invenire.
principia Et ut ad oreometrica veniamus,' quorura sunt punctus, 30 i i i
'-'
ijnea
ct
supcrficies, r '
i
que corpora quidem non sunt, sed termini T r T
quibus corpora finiuntur,
'
et
tandem cubus
triplicis
dimensionis
ra-
tione perfectura et solidum corpus, quibus mira subtilitate Trinitatis
unitas investigatur.
(i) Cf. 5«/). XI, 21.
prima quidem, ut ad raatheraatica ve(2)
HoR.
5a/.I,i, 107
;
ma
il
testo «
quos
».
'
COLUCCIO SALUTATI.
DI
minima
jiiamus, et
ita tricuspis est,
superficies triangulo terminatur
quod unus solus
sit
quidem
triangulus et
identitate substantie; trinus vero
quod non
non
personarum
alius est Pater, alius Filius, alius est Spiritus
quilibet alius
qui quidem
:
Sanctus;
etiam cubus longus
illis
pro-
cst, latus et
pro-
fundus, nec longitudo, profunditas vel crassitudo aliud 10
a
cubo sunt, sed simul ea omnia prorsus idem
sim, ipse divisim invicem conferantur. profunditas, alia crassitudo, sed
alia
plura,
15
sin
quiddam
autem
vicis-
penitus est longitudo,
alia
non
;
hec quidein
aliud.
et alia
que ad divinitatem spectant, occurrent neophito qui geome-
cum
curaverit erudiri, quibusque
tria
tatis
tamen
sic
aliaque sinistra, aliaque etiam, que superior est, ex duabus sic
unus
est;
raultiplicitate.
sic in triangulo alia cuspis dextera,
aliud.
veniens et procedens.
^f„j^I,„ ''mmfgln^
plures; sic
habens unicus Deus
inenarrabilis Trinitas tres personas
5
229
rerum istarum
venerit, noticia
contemplationem
divini-
poterit consolari, nec
solum
in
esse doctior, sed certior atque paratior se opponentibus respondere.
Musica vero discet; quod David regem sanctissimum legimus " c -^
Deo
multifecisse;
debit admirabile
canere laudes et cantica canticis cumulare.
quoddam;
20 vocum, quod primam spondere.
1
sed super
tentiam unitatis, quod
et
sic
videlicet esse
octavam
in
unitatem
omnia mirabitur
sibi
videat simul re-
tantam esse po-
duarum cithararum
fidibus, si
percusseris, altera resultabit et cordula cordule,
cffica-
otiron
mi^tcriu muska
consona proten-
prope fuerint
2^ motu saltem vel etiam adsibilo respondebit.
aiuto
septem discrimina
et videbit
sione in unius vocis sonoritate firmatis,
rabitur Dei potentiam et
vi-
nc meno ce
que
et
unam
fuerit unissona,
que qui
viderit
mi-
rerum omnium ob Dei similitudinem
venerabitur unitatem.
Quid de astronomia dixerim, que cum varietate
30 dine
celestia
contempletur,
motuum, magnitudine rerum, ornatu mundi creaturam ad rerum
celi
omnium
dirigit
creatorem
qua quid potest contra veritatem addisci quidque quod setur
litteris
iudicia, 8.
inveniri
?
cum
patre
et pulcritu?
in
sacris adver-
quidem Augustino futurorum
que pretendunt astrologi, penitus sentio nichil esse
<-''^,
nec
Cod. cobus
(i) Cf.
s.
AuR. AuG. De
sto libro, p. 87 sgg.
civil.
Dd
lib.
V, cap.
i;
e
cf.
repistola xii di que-
e
lastronomia.
a
230
H P
eam
S
1
TO
AR O
L
I
siulticlam arbitror inter liberales artes; quicquid aliqui velint
enumerandam.
et sentiant;
etenim, ut aliquando cecini,
humana quidem,
Noii
sed vis divina futuros
nam Deus
Eventus rcruiu prenoscere;
ipse
Solus ab eterno sua queque in tempora ccrnit,
5
Altaque mortales premit ignorantia visus('). verrd
adcsso
prcsupponendo"d«!utto "n^^triworii quadrivio e d^oijni
scienza uraana c divina , potrebbc parcr pici convcnientc discorrcrne dopo aver csaurito tutto
il
V.
a
poc-
trattare uella
rc^to.
Fortc rcctius
-y
•
.
rum
.
,
una
est pars '
P
de qua
et
est,
Quod omuis T
S"Tmodi
modi -,
/
sed quia iuxta •
•
ruit,
•
\
h
o
i
1
^^>,
ct
•«
lo
•
ars et scientia
scientie, et distincta fa-
s
ophu
pro '
Hbello tractatum
speciali
s
non inconveniens
disputare. '
1
videtur poeta-
introductione
cuius
cum
de ipsn
est
libera-
sciendum
est
15
latinc locutionis ratio versatur in terminis,' in quibus t
duo consideranda sunt
et
,
,,
et
congruaque locutio
significandi, quibus perfecta sententia .
quidem
significatio
;
.
,
•
i-
perncitur et creatur; altera sunt syilabarum quantitas ct dictionum
roic.
1
c
est
hoc
logicc, "
Ijbus artibus
Taccento dellc pa-
prorsus scien-
.....prout sermocmahs
_
quidem duo
smabTc'
•
grammaticam pertmere
euarratio ad
qui a considcrarc chc nc' tcrmini dcii'ciocuzionc latina sono a di-
fiti deiic'
omnes
et
•
•
•
habuit singularem ('\
dfsi-
divinaque
Q.umtiuani senteutiam, ut superms ostensum
cultas
E
•
presupponat, post hec omnia de ipsa tractare.
tias
/^
cuni poetica totum trivium, quadrivium ^
erat,'
omnem, humana
philosopHiam
tcrmini
poi
terminorum autem duplex 20
acceutus, quibus pronunciatio variatur.
hanno un duplicc y.iiorc:
proprio o
est ratio
:
una
est
ngurato.
secundum communis
simplicitatem; altera Usati
nci
scnso
propno danno IrcJak^T
1
jjj
yj similjtudinis
c-
tmT™o-
"nvece,"formlno'"i'i
moxque
usitata
hec
et
commutationem.
ab omnibus
movens ex gens
et
erudiens intellectum.
(i)
non quod
Cod. De poetica
Son
questi
versi deirepistola il
12
et
usurpata locutio.
aHud quam pre
que quidem
gli
non
sit
Cod. quadruvium
ultimi quattro
metrica indirizzata
luglio 1378 dal
copo Allegretti,
suis ligata
Rubrica.
Nostro
ristampata
et
a
la-
da
noi
altera
oratio
est contenta,
quem 12.
inter scientias
gradum
Cod. loyce
in calce airep. xi del lib.
IV;
I,
(2) Cf. quest' epistola, p. 22i
(3)
tan-
pertinet ad
numeris, sed per dictioet
AUude, com'e chiaro,
tica d'Aristotile.
25
se ferat,
tandemque dupHci sensu
primo quibus ex rebus conficiatur
C.ipitulum sextum.
assumptam
communis
pura, ' r
que vero narratio dictionum accentibus
poetas.
obtineat.
intendens
similitudine phantasiam
soluta dicitur; 7.
figurativus,
fit
fit
veniens ad intellectum oratio; et
simpUciter et
intellectus
prima i
linguaggio poctico;
vero sermo
'-'
secundum singularem
grammaticalis
cst
et attribute significationis
288. sgg.
zWa. Poe-
3°
COLUCCIO SALUTATI
DI
nes; et hec prosaica
nuncupatur;
illa
231
vero que syllabis nexa
e questo t
discor-
il
so mctrico l'altro il prosaico I'uno e proprio dcgli o;
ligata
est,
metrica communiter
solet et
prima qui-
appellari.
e
:
ratori e in gL-nera-
dem
simplex
contenta
et
dictionum, oratorum
accentibus
solis
vero duplex
altera
et,
qiianti
le di
lano
communiter omnium qui loquuntur;
est et
1'
;
plicc
favcl-
altro, du-
bilingue,
c
spctta ai soli poeti.
5
ut ita loquar, bilinguis, syllabicatim
gruit vatibus et poetis.
his
breviter ad
ita
cum
pro materie necessitate transcursis, poete
lectare
10
;
omne poema
omnis
et
que cum
datio^^);
sit
repugnans
virtutes
tam acerrimam
prohibitionera
tam detestabiHs videatur.
cultas
dele-
vitia,
et
?
quid Hcebit addi-
reprehendere vitia non
nescio videre unde tu et aHi, qui poeticam abhorretis,
licebit }
15
poetice
quid esse potest in arte poetica contra
laudare
si
intellectum
prodesse veHnt aut de-
Or siccome
ufli-
cio di costoro i lo-
dar il bcnc c biasimarc il malc, co-
me
Aristotclc
com-
prova.
oratio poetica aut est vituperatio aut lau-
fidem vel quod sacris Utteris scere Christianis,
nexa, solis con-
etenim, ut vult Aristoteles,
virtutes;
sint,
ita
et
quidem reprehendendo
prodesse
<^')
commendando
ctare vero
examinata
deducatis, curque vobis
ista
fa-
nam, quanvis poetice proprium
chc pu6 esservi nelTarte poctica di ri-
pugnante
alla fede
o alle sacrc dottri-
nc?
Non nici,
compren-
si
de ondc e
il Doraiquanti la
pcnsano comc lui, traggano fonda-
mento
al
loro
ri-
gore.
ut inquit Alpharabius, sermonibus suis
sit,
facere imaginari
aH-
Ch6 la
quid pulcrum vel fedum quod non
est,
ut auditor credat et
ita
quanto
se
poesia
ci
presen-
ta i falso in s6 stes-
so, benche o ci at-
aut abhorreat vel appetat
20
;
quamvis etiam
quod imaginantur,
vel appetenduni
certi
tamen exiguntur animi
veritate,
est ita in
<^5-
a fideHbus debeat recusari
male quidem minusque
tale
simus quod non
nostri ad
horrendum
quidem non
quod
est
tiri
per la sua bcl-
lezza o
ci respinga colladeformiti sua, non pcrcio deesi
interdire ai Cristia-
vel Christianis rationabiHter interdici.
christiane fecissent luvencus atque Se-
Altrimenti luvcnco, Scdulio,
duHus, quos scimus historias evangeHcas divini carminis elegantia
25 cecinisse
cum
stolorum
HoR. Ep.
Petrus etiam de Riga damnabUiter laborasset,
II, III,
(2) Cf. Arist. Poet.
Aljarahii super libros Rethoricorum Ari-
333.
IV.
I,
Questa citazione del noto commentatore arabo d'Aristotele e gia ri-
«
del
Nostro
«
ivi
(nota 3)
(lib.
in
altra
X, ep. VI
avvertii
;
epistola
III,
225)
;
come non mi
ed
fosse
venuto
fatto di consultar
ropera d'Alfarabio.
Ora invece
incunaboli
tra gli
brosiana ho potuto ritrovare ratio
impressa « Venetiis per magistrum Pliilippum Venetum anno salutis MccccLXXXi die vigesimo se-
stotclis,
(3)
corsa
Aratorc,
expositionis aUegorice luminibus, grandiloquis ver-
sibus aUigavitW.
(i) Cf.
Arator, qui gesta sanctissimorum apo-
fecisset
stulte
;
deirAmla
Dccla-
compendiosa per viam divisionis
«
cundo mensis iunii »; ma n^ in questo ne nella Delerminatio Ibmrosdin
scritto
in Poetria Aristotilis che le tien dietro,
mi
^
avvenuto
di rintracciare
il
passo
qui riportato. (4)
Come
gen. deor. lib.
gia dal
XV,
BoccACCio {De
ed. Hecker, p. 260)
Pictro Riga,
1
EPISTOLARIO
2}2
qui versibus inequalibus veteris et novi Testamenti corpus, alleAUno
di Liiu,
^tme" 'jahri
n*oN
gori^ans etiam plurima, renovavit
^^^ atquc loliannes, qui
^'\
peccaverunt graviter Ala-
Architrenius
et
dictus est,
mtrquamil'''^"^ suos figmentis poeticis et versibus ediderunt poemi, peccato contro la fcde: e cosi purc Prudenzio, Pro-
vendo
i
....
loro
spero, Ambrogio, a cui si dcbbono niolt'inni sacri;
tedmm
aui plurcs, quos .
.
mmc
^
..
i
'
quod
libros
..
peccaverunt
et
poetas mventione et car-
n
atque Prosper
et
L Ambro\
pater
expeliymnorum variis metrorum generibus plurimos i r o j
Qui i
sius,
.
est reterre, qui
ii
secuti sunt, ut Frudcntius
(^).
questi vetusti poeti cristiani sono citati
tura sono matcria d'allegoria al poeia:
siiUa scorta di san Gero-
Topera sua, bcnche nel medio evo popolarissima, non venne mai stampata. Ved. anche Hist. litter. de la France, XVII, 26-35.
dal Nostro
lamo {Ep. ad Ma^n.
cit.
loc.
§ v, in
cit.
Opera cit. col. 668), che per6 non fa memoria, come ben s' intende, d'Ara-
Ma
tore.
di tutti
b credibile ch'egli
conoscesse direttamentc
Riga, non « de
(i) Pietro
come chi
Riga
»,
erroneamente parec-
scrissero
fin dall'eta piii antica,
nato,
come
sembra, a Vend6me, ne' primi decenni del sec. xii, mori vecchissimo
Tanno 1209
a
Reims, dov'era canonico
ed arcicantore della chiesa cattedrale di S.
La sua
Maria.
piu che ad gustati (cf.
celebrita 6 dovuta
poemi, un tempo assai
altri
HAURtAU, Un poeme
inedit
de P. R. in Bibliotb. de VEc. des Charies,
XLIV,
1883,
sgg., ed altresi Notic.
5
mss. XXVIII, 293 sgg.; 24J sgg.), alV Aiirora o BiblioIheca, come trovasi anche chiamata,
et
Extr. des
XXIX,
amplissima parafrasiin piu che quindicimila versi latini del Vecchio e
Nuovo
Testamento; cui egli, sorpreso dalla morte, non pote prestare le ultime cure c fu quindi riordinata, e corretta
Egidio
di
acu typica Consuit
(cod.
da
Parigi; probabilmente l'au-
tore del Carolinus;
in
il
quale
distinctis versibus
unum
sup.
c. 1
a).
lippide gli fa
Ben-
al
appunto d'avere usato
il
metro elegiaco, « coarctans quae po« tius pede maeonio referenda fue«
runt
».
Tutti
i
fatti della
occorre spender molte pa-
uaturae, che
locar tra
i
Sacra Scrit-
1'
insigne au-
non sapeva oppur tra
S.
il
filosofi
se coli
poeti
XII, ep. v; IH, 483). Abbiamo intorno a lui ed alle sue opere (cf.
lib.
parecchi lavori eruditi, di cui citerb solo
il piii
recente
:
quello di M. Bau.m-
GARTNER, Die PhHosophie
Alanus de
des
Zusavimenhange mit den An-
Insulis itn
schauungen desxiijahrh., Miinster, 1896; Bibl. de
cf.
410
VEc. des Chart. LIX, 1898,
sg.
In quanto a
detto
Giovanni
comunemente
di Hauteville,
« Architrenius »
dal nome del protagonista del suo poema, che da esso prende il nome, egli euno scrittore anglonormanno, fiorito nella seconda meta del sec. xii, di cui abbiamo scarsissime notizie: ved.
Wright,
Biogr. Britann. literaria,
An-
glo-norm. period, London, 1846, II, VArchitrenius, pubblicato 250 sgg. 1
84, trovo gran favore nelle scuole
francesi ed inglesi;
Riga dia anche Guglielmo Brettone,pure rautoredellaFi-
che molte lodi
Non
dcW Anticlaudiaiius e del De planctu
tore
nel
corpus atque revinxit opus
Ambros. R. 62
(2)
role sovr'Alano di Lilla,
gli scritti.
una recente edi-
zione ne fu curata dal Wright gik tato
per
i
Rer.
Britannicar.
medii aevi, to. LIX, 1872,
I,
ci-
scriptor.
240.
Deir uno come dell' altro esalta i meriii e raccomanda vivamente la lettura anche il Dominici nella Luc. noct. cap. XLVi, cod. Berl.
c.
102.A.
5
COLUCCIO SALUT ATI.
DI
divit^'^
non
5
•^
unum
preceptorum ad TT
!•
•
Horatms
negabit o
cam artem
poetam r
poetam,' sive et r
indulgentia, ut
aliqui
et
g°"cchTdiTssa"on
drAriswteicror"'
esse
?
•/"
/.\
•
de
nostris'*'',
ut
i
zio cd altri dc' no-
•
manirestum
cumque maxima
quis
est,
stri.
Esiccomev-ha
differentia sit inter
pocta e pocta grandissima, questa diHc(f3
hoc bonitate nature, celorum
contini^iat c
quidam volunt,
c-e da dubichc la poesia
tar
videmus, pater Ari-
5
•
stoteles,
Ne
ars est
si
finem tendcntium, quod negari
potest, et huius artis precepta dedit, ut ,
nam
poetriam artem esse. Jubitet quis 1 T
iiQC
collectio
233
'
vim con-
sive per observationem et
diffcrenza
'"'°'^°"''
dar^arte
suetudinis et exercitii quesitum habitum, certum est aliquid artis
quo
esse debere,
nam
10 antecellat.
vel hic vel
illc
Cicero
licet
in
etiam
ahis
per cetera paribus
ornatissima oratione,
'
che,
come
cerone
dicc
a-
delr ora-
'°''*'
poetam natura
constare,
preceptis et arte
et
ha-
i
ceterarum rerum
buit pro defensione A. Licinii Archie, dixerit:
studia et doctrina
quam
quodam spiritu inflari verissimum tamen est quod subdidit: cum ad naturam eximiam atque illustrem accesserit ratio quedam confirmatioque doctrine, tum nescio illud quid preclarum ac singulare ipsa valere et mentis viribus excitari et quasi divino ^3)
15 -^
j
^
'
naturam certum
solere existere'^'*); ut
sit
et
suetudinis et exercitationis arte et preceptis
habitum
omnem
aggiunge
ficacia della
a formare
aiia ef-
natura vero
ii
poeta.
con-
unde
meliorem.
effici
s!
Flaccus noster inquit:
et
20
Natura
fieret laudabile
carmen, an
arte,
Q,uesitum est: ego nec studium sine divite vena,
Nec rude quid Altera poscit
poetica est igitur o
ingenium;
possit video
opem
sermocinalis
quedam -i
t:
25 supra
dixi,
trinseca
biUnguis; exterius
ratione significans
21. sine] Cod. fore
(i)
;
Prudenzio t ricordato anche dal
BoccACCio (De Hecker,
p.
260),
gen. deor.
non per
lib.
gli inni
come innografo
ed.
per6,
Sant'Am-
bensi per la Psycomachia.
brogio
XV,
e in quella vece
allegato da Francesco da Fiano nella cit.
Invettiva contro
i
detrattori
della poesia; cod. Vatic. Ottob. 1438, c.
13 A. (2)
Che conqueste parole il S. voDe vulgari eloquio non
lesse alludere al
Coluccio Salutati, IV.
ars atque facultas,' et, i
ut
'
unum
semper
25. Cod. omette
alterius sic
amice(s\
res et coniurat
unum
exhibens,
aliud
autem
in-
loquens ac sepe-
in figura •
oseremmo
aflfermare,
giacch^ non
ci
che dell' opera dantesca egli abbia mai avuto notizia; ma ^ molto probabile che accenni al trattato di Antonio da Tempo se non all' altro assai men conosciuto di Gidino da consta
Sommacampagna. (3) M. T. Cic. Pro Archia §
poet. or.
17.
(4) Ibid. § 15. (5)
Hor. Ep.
II, iii,
408-11. IJ*
^'arte poetica e
dunque
bilmgue,
^fer^ahrrimend^i' ^
p"'^
p^""
^^'"'^'
EP
234
legando
in vcriii le
parole.
Ma
tutto
in
cii'>
nulla v' ha chc rccar possa iiucuniento alla fcdc specic chi raninicnnon c tl cbe altro in fondo la divina
numero
versibus alligans,
sit
:
se
Scrittura
iion
quid
si
o
refert.
quldem
cuius
in
maxime cum certum
adversum;
artis
nomen
vir,
istud abhorrere.
ipsam divinam
sit
quam poeticam;
Scripturam nichil aliud esse doctissime
L A lU
quid dici possit contra fidem csse vel quod sacris
officio nescio litteris
O
s r
1
tu videaris,
licet
namque
sacra
Scriptura
poesia.
quid
est
vel in terminis vel etiam in rebus nisi figura
commodius
quia super hoc plurima sunt dicenda,
5
verum,
?
arbitror
ea
si
sequentis capituli serie disseramus. Ben
che
sa
VI.
tal
quod apud
Scio
religiosos
sit
nomen tam
detestabile
dcfinizione eccitcrl
indignazione que' religiosi
abborrono
che poe-
la
sicch^
sia,
in
gli
rimprovereri macchiarc la
si
di
pu-
rezza c la sobricti
poetria, quod profanum, imo sacrilegum videatur maximaque 10
eam ad maiestatem
reprehensione dignum, quod
vehm
Testamenti
omnium
preter intelligentiam
veteris et novi
sublimare, videar-
dclla divina parola,
que mundiciam atque sobrietatem divinorum eloquiorum
feditate
colla disoncsti e la turpe loquacita del-
poetice turpique eius abundantia maculare.
qui quidem
error ex
l'arte poetica.
Ma san
quanti pen-
sono
cosi
che sia
facoltA
la
poetica.
Tutti intenti agli studi teologici.non trovano tcmpo pcr
apprendcr
plurimis
a
veggano
sumendum
rctorica soltanto
Tarte d'accumularc parole smaglianti, cui lc clausolc dcl rendono « cursus
novum
theologie studiis et oraculis divinitatis, que
quod operam non possunt
tinet Instruraentum,
hinc rethoricam nichil aliud esse putant
Di qui conscguc nella
quid
pro
sit
adeo quidem intenti sunt
nec mirum.
poetica facultate.
altrc
dottrine.
che
eo procedit quod ignoretur
15
in
errorc cd ignorano
sacris
ac vetus con-
indulgere.
aliis
quam splendidorum vo-
cabulorum congeriem, clausuUs lubricantibus trisyllaboque cursu 20
quod quidem minimum
vel quadrisyllabo terminatis;
ricam tamen spectans,
quo Cicero,
et
ad retho-
est
Sallustius, Livius et
qui
alii,
>)
sonoramente scormcntre i revoli
cunctis prestantiores in eloquentia reputantur, sic usi sunt et raro,
migliori fra gli antichi mai non tccero
quod videantur
o sc nc scrvirono con somma parsimonia c quasi
industria vestigati
per caso.
rice,
;
cursus et
et
ci6
Altri sono i veri fondamenti dclla
retorica, noti a pochissimi ; e consi-
stono nella ricerca parolc appro-
di
non
csoti-
che, oscure
o ob-
priate,
solete,
dici
quam
illa
nam
(').
festivitas eos secuti
quantum ad verba non obscura, non
sint exotica,
quoniam, ut inquit C. Cesar
7. .9.
,
(i)
Quel che cf.
cosi
vera
sit
il
Nostro si
lib.
pensasse
k visto
ripetu-
V, ep. xv;
fu segnata
inusitata;
imperii
est insolens ver-
II,
margine dalla
in
perfectaque poesis
Capitulum septimum.
del « cursus » gia
tamente:
corre!;ione
la
Cod. Q.uod divina scriptura
necessario referatur.
25
scopulum^*^; quod sint propria rerum quas 3°
nautis
super] Cod. semper
de
pertinet,
Romani
dictator, qui iecit
fundamenta, non minus oratoribus fugiendum
bum, quam
eis
ea que vera fundamenta sunt retho-
sine dubio pauci norunt,
debent ut verba non
non ab
et
solita
mano.
ad huius facultatis racionem
Rubrica.
77
sg.;
(2) x, 4.
lib.
XIII,
ep.
Ved. A. Gell.
ix; 'Noct.
III,
632.
Attic. I,
COLUCCIO SALUTATI.
DI
cum
dicere voles et, ut inquit Cicero, velut si
de propriis non
luta
ex
vel
quod non impudenter,
(').
rebus nata
ipsis
quod
con-
I
"^0^0"^'^!,'
parer
a te
"^"ncoiogTsmi fan
antiquitatis tenebris evo-
L"T'u'iJissima.*''
ornatum
forsan ob inopiam vel
si
;
quod
copia, taliter ad novata venias,
sit
non videantur inventa
inepte
255
e
per cio che rilinguagil
guarda
5
ad translata veneris,
non ex loneinqua sed ex proxima o r i
dine videantur assumpta
claritudine,
tali
volumus occurrant propere, non
quomodo, cum
in
h, onestum
.
.
unde ergo
•
. I
ob
aliquul contegentia, et
.^iif^^po^s,'^^ pocsia,
que profecto
scelera,
]
tornar
etiam poetriam
sic
,
,
nicra
j
]
damnant
id
f^
..
ipsa
sermocinalis
sit
'
unum
quedam
favoic
'
semper
in figura loquens, ac
autem
nonne sermo
Scriptura *
et
'-'
sepenumero versibus
locutio Dei est
"
alligans
si
quod
;
numerum in libros viginti duo sectum est vel etiam 20 novum, quod prunum illud adumbratis sermonibus contmebat, quod m quatuor Evangelia, canonicas Epistolas, Actus
OrcheiiaSacra Scntturase
-11
.
1
1
•!
•
I
.
!-•
•
•
remotam ab
et
*
1
«
intellectibus
quod
allegorice
quam
sub conice teneat
non
Tcstamento,
^liio
che
sia
s'esamim
nuovo, che non '' debbaintendersiailegoricamente, che
Apocalypsim '
est,
cons^iderar^^rvec^-
I
.
.
apostolorum
•
non
[hrl"' ha fn°essf,
;
,
^*^"'^'-
quid
iuxta litterarum
hebraicarum
'"
divina
est in toto quid T
et
?
corpore sacri voluminis veteris Testamenti
dispertitum
ch'essasotto iivclame esteriore, nasconde arcani sensi c parla pcr ngu-
intrinseca ratione significans;
que quidem an observet divina pagina videamus.
refert.
congcrie di indccorose,
non comprendendo
,
atque facultas bilinguis,
ars
'
exterius exhibens, aliud
sono
ioro"he 1" Tredono
abhorrent poesun; non intelligentes quod, ut superius dimnitum
est,
15
quam
fabulas,
....
,
,
revertamur.
scilicet,
quam
10 nichil aliud arbitrantur
,
significare
sed nescio
lateant intellectum.
rethoricam inciderim, evagatus sum.
discessimus, ad poeticam
et
quod ca que
8'° figurato non occorre minorc discernimento.
similitu-
-^
quod non etiam
legatur,
ostendat; quod bilingue iure
non
non
aliud
significhi aitro
da quello che dice?
^-
,
possit et
quid minus allegoricum esse videtur quam prin^ ° cipium nonne Adaraantius Geneseos et opera sex dierum ? r r
gHo <|i significato simbohco eppure
nemo me-
se^nTi^prXulr-
25 debeat appellari '
Origenes, de quo scriptum est quod ubi bene ubi male,
lius,
nemo
dixit,
mysticum
peius^^); cuncta reducens ad
tellectum, mirabilis allegorie sensibus exposuit et ad
i
c u
m
historias
;
50-31. Cod. ludiciu; (i) Cf.
M
vide
Regum
ma
seconda
T. Cic. Di
la
orat.
I, iii,
12.
imtitnt. divinar.
pera,
Intorno a questo det-
Ved. M. AuR.
11,
iiii.
tato, gia proverbiale ai giorni di
Cas-
:
''=
°'''S'^'''''-
?
vide
I
u
-
lo
stesso h a dir
del Iibrode'Gj«rf;ct
et reliqua
gamba deW
Cassiodori De litterar. cap. I, in 0-
(2)
in-
prindpio dei
Genesi sembra spo-
mores nostros
30 animeque nostre potentias pie et laudabiliter adaptavit d
n
?
"^
v.
que sequuntur
;
nonne
e espunta.
siodoro,
cf.
anche
P.
D. Huetii Episc.
Abricens. Ori^eniana,
lib. II, p. 258 Opera ad Origen. spectantia annesse ad Origenis Opera omnia, Parisiis,
in
mdcclix,
to.
IV.
^ de'
Rc
c
EPISTOLARIO
2^6
adduc precor pas-
cuncta reducuntur ad allegoricum intellectum?
sum aliquem Nuiia in apparcnza parrebbe pm
quem
veteris Instrumenti,
sanctissimi doctores sensus
non exponant. magis poeticum et iuxta quid o r ^ ' corticem magis amatorium quam Cantica canlascivum et Ti^aluco j/c^Z ""' ticorum? quid raisteriosius, quidque magis poeticum quam r/iibro
di
Se!
Qcculti mvsterio '
liber
historia lo-b,
et
cum
occulta
cuius
5
tum
plures
alii
sanctissimus antistes Gregorius super omnes, multiplicatis sensi"""incom^^rentiMie
^us, pcrtractavit
?(')
non^^r^ricor^esse
^P^^ contincat tot
airesposlzionesiniboiica; d'aitronde il Vccchio Testa-
ditatis cst
mento non
....
msanire.
un
tutto dei
e forse
^-
ci6 al
m •
i
multos
56
,_p,
denique totum vetus
•!>
1
•
i-
•!
Pcr passar quincontenuto dal
quj
omnes
trans
temporis Scripture divine sen-
peritos nostri
omnium
et in oculis
c!)ncetTaMe'''p.afo-
tinent ad poeticam, teste
eramma-
che vioi.ino della regole
quod
bus tam oratoribus
reponitur,
proba-
dimittam hoc
ieitur, D
et
'
per-
omnis
•
i
15
•
ser•
quam
r
•
t
j-
i
i
plurimas hguras egreditur et ab omni- 20 poetis
communiter usurpatur
('',
quo
^^ "^ quicquid in divina Scriptura a propria naturalique significa-
quicquidque figuraUter de
^^oixe disccdit pQg^j(-^j^-^
Cristo
m •
i
e vigore ai discor-
dunque chiamato « verme » e no " uomo,
et
metaplasmi, schemata, tropi quicquidve
et
.
istis
•
i
uTiproprietas
sub
t^o,^rientr.rn1rdopoesia.
an ut quod
occulam
et
Philosopho, metaphore
.
.
monum ...
grammatica stessa per dar ornamento
to^'ueUhr6^ndia
obscurem
?(^)
^^ rcbus atque sententiis ad verba simplicia transeamus.
poesi.i''tutte"quame ticaii,
est,
immoror
tlonum multitudine faciam minus rplanum? ^^
Quando
•
'
i-
sed quid in re clarissima scribens eruditioni tue,
creditur et idea?
Hquidum
le
lo
.
sus abditissimos calles et doces, diutius
ie fieure
i
extasim elevans pene coegent ^ estamentum nonne novi tigura
Domi-
nici 6 notissimo.
di
qui Hber tante profun-
sacramenta quot verba.
i
quod supfa
simbolo
Nuovo?
Ma
j-
novissime prophetie secretis quod
scribitur de
gj
prorsus tale
quare
ditur representct. ^
quod
cum
I.
(i)
adduc] Cod. credo
AUude
ai
8.
Libri
Cod. quot
Moralium
di
come afferma
« sensibus», perch^,
lo
stessosanto, assumendo questo lavoro,
esso volle appagare
i
desideri d'alcuni
suoi devoti, che insistevano « ut «
solum verba
«
rum sensus rum sensus
« raoralitatis
papae
I
non
protinus in exercitium inclinaret »
Moral.
libri
sive
;
s.
Exp.
Greg. in
lib.
sit
inten-
non homo^'*^ vermem Christum 19.
b.
Cod. metaplasim schem atatropi
lob
cap,
in
iii,
Op.
col.
512.
I,
E
(sic)
cf.
anche
513.
(2) Ved. il passo di Francesco da Fiano gia da noi citato nella nota 2 airepist. precedente, p. 196 di questo
volume. (3) Cf.ARiST.
historiae per allegoria-
excuteret, sed allegoria-
quod
Psalmigra°
de Christo cecinit et
san Gregorio, e dice « multiplicatis
«
proprie,
-^
phus: ego autem sum vermis
totum
alio predicatur,
non
oblique,
anche
ed
Q.. F.
Poet.
Q.uint.
i?/;i;/or. lib.
XIX. Inst.
sgg. (4) Psalm.
XXI,
7.
orat.
III, cap, vii
Ved. I,
altresi
viii,
13
25
COLUCCIO SALUTATI.
DI
ex eo quod, sicut vermis non nascitur seminali generatione,
dixit
et Christus
sic
dixit:
de nullius
non homo,
et
homo non 5
237
fuit;
vel
semine productus
viri
quod autem
est.
propter divinitatem dixit
vel
quia
sic
homo
generatus
principio nulli peccato prorsus fuerit obnoxius,
;
quod
enim
solus
quod
est,
nulli
in illo
quidem
homini penitus non contingit, quoniam peccato puer non etiam unius diei; quasi dicat:
et
J
•
1
hommes
^
duo sunt vermes
peccatores, ego vero non.
;
de concubitu: primus Adam, de quo scriptum
scilicet
caret,
non homo, cum omnes non
sint
_ nati ..•
ci6 che ^ detto altresi
d'Adamo,
est: for-
hominem de limo terre et inspiravit in faciem homo in animam viventem^').
10 mavit igitur Deus
eius spiraculum vite et factus est
nec
modo volumus
id
hoc loco contineatur
nunquid hominis appellatione
explicare
Eva, de quibus iam dixerat Moyses
et
Deus hominem ad imaginem suam
creavit
15 creavit illum: masculura et feminam creavit
homo
interpretetur
terrenus,
enim apud Hebreos tantum apud nos hoc vocabulum significatur. *-"
20
stus, qui
alter
de
homo,
autem vermis
fluxu seminis
nomen hoc
fuit
non
25 qui propter nos homines celis et
dicitur
quantum
et catholice
natum ante omnia
Deum
secula,
de Deo vero, genitum, quem omnia facta sunt;
patri; per
et propter
confitemur
nostram salutem descendit de
homo
incarnatus est de Spiritu Sancto ex Maria virgine, et
factus
est,
expUcem 20, ut
(i)
Adam
sed quem, ut sancta
est,
Deum verum
non factum, consubstantialem
Adam
et
dominus noster lesus Chri-
dogmatigat Ecclesia, firmiter credimus, pie
de Deo, lumen de lumine,
cum
quo tam mascolus quam femina
natus
filium Dei unigenitum, ex patre
et
manca
Gen.
rehqua
que
eius exortum, qui nel cod.
sequuntur
nec hec dixerim, ut
C4).
non minus
latet et superat
omnem
24. Cod. consubstanciale
Mansi, Florentiae,
ed.
II,
7.
(2) Gen.
I,
27.
MDCCLix,
(3) Ved.
s.
Eus. HiERON. Lib. de no-
forse perchfe citava a
fwiwiZ'. /jetr.,
et
ad imaginem Dei
:
eos<^^);
terra rubra^^).
vel
valere
:
pliss.
Vet. Testara., De Gen.:
«
Adam homo, sive
«
gena, vel terra rubra»; O^era.II, 817.
terrenus; aut indi-
(4) Ved, Symbol. concilii Constanti-
nopoUtani in Sacror. Concil. omn. am-
collectio, III,
566.
Coluccio
perb,
memoria, intro-
duce nel sacro testo delle varianti di cui talune trovano corrispondenza nel SymboJ. Nicenum
mentre veruno
altre
de'
(cf.
op.
cit.
II,
666),
invece non appaiono in
due simboli.
coiia quaie ta
figum-
espressione
si
su°'nascitf"qulie '^^'
fermiu;^''"'^''
EPISTOLARIO
238
intellectum nativitate carnali ovvero c designato gnato qual
leone
»
quam
generatione divina, ut merito
Prophcta dixcrit: generationem eius quis enarrabit
? ('>
dicitur et
:
de Christo: vicit leo de
nam,
post passionem.
Iuda-^>: sic enira
tribu
appellatus
Damianus ad Desiderium
ut Petrus
est
scribit,
leena mortuuni parit catukim, qui profecto per iriduum mortuus perseverat, insufflat,
donec
sicque viventem ccleriter excitat, et subdit
quicatulum leonis de
reddat
0«
est, aperit sibi
fas
si
«
modo
quoquc
viventem
sibi
de virgine
est et
fecit in cruce.
passcro soiitadappertut-
et passcr soHtarius in tecto
W
me,
nolite flerc super
:
super vos et
fletc
vestros
filios
('^
annun-
civitatis
modo
indicato poetico.
in
*
tico
div°na
n"i'ia°
""'"'^" fwto!"'^^'
aliquis T
homo
inteUectum, sive
citur
non
verba sive
hystorias
totum
ad aUegoricum intellectum.
quod non unum
sit,
non intendai auesto dimostra apcrt.-.mente
bro stino
il
chrisliatia.
sive sa-
nichil est in
quod biHngue
illis
varios Spiritus Sancti sensus cxponi
non
lege et considera sanctissimos eruditissimosque 25
valcat ct sumi.
Hbros divl
sicut
quorum
Augustini, "
stiana; non
dico
opusculum
'
titulus cst
peritissime
tibi,
De doctrina
chri-
mi lohannes, lege, qui cuncta,
illud docet, vidisti legistique; sed aliis, qui forsan
10. Cod. en correlto in est
(i) IsAi. LIII, 8.
(5) Psahn.
Damiani
(2) Apoc. V, 5. (3)
Cf.
(4) S.
Gm. XLIX,
9;
OsEAE V,
14.
Petri Damiani Opuscul. LII,
De bonoreligiosi status et variarum animantium tropologia,
cap.
iii,
« nis », in Opera, II,
20
mysticum, totum redu-
in cortice pre se ferat et aliud intrinsecus
secundum
et
prophetias
sive
cst
li-
sanfAgoDe doctrtna
di
quo *
trahor?
ista
^^^^ ^^t cnim in tota divina Scriptura quod non habeat mysticum
picntie preccpta consideres? tutto biiingue.
sed cur per r
conscenderat.
15
est
solus sciHcet evolans in celum,
'^
nondum
le-
filie
reliqua.
et
1),
t
10
sanguine suo suscitat
ct
futuram ruinam
sicut in passione legitur,
cians, flentibus mulieribus dixit
to
hoc
nycticorax in domiciHo^*), avis obscena videlicet futura nuncians,
i.pup.i»,
rusalem, sed rio
pectus
suos mortuos, quod Redcmptor noster
quoniam,
o
non mundo, sed
est et pellicanus in solitudine(5>, quia, solus
^*\
natus, rostro, filios
et
:
tribu ludn^'^ die tertia suscitaverat, te
inter fidei, spei et caritatis triduum, o «peiiicino»,
5
die pater eius adveniens in faciem eius
tertia
iii,
De
natura leo-
col.
767
sg.
col.
op.
CI, cit.
e
7: cap.
s.
Petri
in Op.
cit.
795 sg.
(6) Psalm. CI, 7; e cf.
miani op. col.
cf.
XV
cit.
cap.
s.
XVI,
776.
(7)
S.
Luc. XXIII,
(8) Psalm.
CI,
8.
28.
Petri D.\in Op.
cit.
COLUCCIO SALUTATI.
DI
non
ista
bere tu et
commemoro.
caritate
viderint, fideliter et in
qui ea didicerint, videbunt et
alii
239
libros pre-
qui
illi
recorda-
duxerint perdiscendos totam divinam Scripturam mysticis
fatos
scatere sensibus et undique sacramentis variis abundare, 5
nam cum,
peculiare atque precipuum poetarum.
losopho visum
quod
est
Phi-
ut auctore
pene semper intrinsecum occulat
est('\ poesis
quam
intellectum, quid facit ahud poetica
divina Scriptura
quam
ponentibusque prorsus aliud
dem non ut
illa
que sumitur ex origine proprietate * sicut
Museus, Orpheus
imo
'
fuerint
Linus,
et
deos suos carminibus celebrarent 15
dico'
semper, sed, ut superius •
si
r
]
quid
•
•
Apuleius, sive intercisam,
20
vel
testantur,
abhorrent
quedam
litteras
et fugiunt,
rusticitas,
solum asserere
tum continuo 25 1prosa.
imo simplex quod *
quod T
tum
tu
nosti,'
prohemium super
lob.
namque voluminis, usque ad verba 30 sum
nox
qua dictum
in
illic
est:
II.
Dopo
propriet. cod.
lacuna riempita poi
in
s.
AuR. AuG. De
sg.
civit.
sanctissiraus :
fi-
a principio
est
qua natus -1
sT'rivestycodi
mc-
triche spogUc,
» vedere
r«t.-i
sc
avvenga altrettanto ^'^"^ '^•''"^
p.
Or
questo in
rifica
^'^"''
si
essa
vepiii
'°''-'
-°.™'' "." f''""° '^: stimomanza a tutti
[oh.mo^trpr^e''^'°
ciobbe!
homo; usque ad eum est:
idcirco
ipse
me
parmi, colmare scrivendo:
28. Cod.
dopo Hebreos lascia una
XVIII, cap. xiv,
e cf.
181 di questo volume.
«vc,
dopoaverin-
ji^_.^t(.
colla parola prosa
lib.
Dei,
enim
si potrebbe,
23. Cod. assere
Cl) Cf. questo vol. p. 231
(2) Cf.
^i^
apud Hebreos prosa oracio
conceptus
margine dal correttore
J
ait: pereat dies,' in ^
segna una lacuna che
sermonum
non noverint, Hie-
lob loquens
locum ubi ante finem voluminis scriptum
origine proprietateque
'
[^rimf^icoiogr''
lepram,
permixtis versibus atque forte
si
lob,
porro a verbis lob, in quibus ^ ^ et
c
ruditas et simplicitas inerudita,
delisque scribit interpres de volumine
est.
veluti
Orfeo
^^'/^^"^^"''"foslTo
et, si
:
sacre httere, in sue originis fonte, °
discurrant carmine isiitur o
ut
qui poeticam de-
Gentilium,
traditiones
et
scguito che
c
Miiseo,
quos plerumque non ratio movet, sed sancta
faterique ^
legant o
ronymi
non omnibus
onde
munementc
contmuam,
hoc observat divina Scriptura. '
et
si
alligat
•
sive
Marcianus Capella, Alanus
ut
non
poetica,
•
scriberem,
tibi soli
si
quoniam
sepenumero versibus
diffinivi,
-^
esset
satis
sedmente:
*
theologi,
1
Torquatus; videamus
*
testatur Aurelius,'
quoniam
et
(^).
prosam siquidem non recusat
reiert,
patiare, '
"''"''
supponentibus qui-
significent:
theologicantes, non immerito primi r O T
dicti
."'"''°
^^^"'^
appropriatione, que de consuetudine provenit, sed inten-
non
tione,
""=•
="^-''^
in
?
figura quippe loquitur utraque verbis novatis atque translatis sup-
10
^^tteHstL^dciie
nota
i
a
"^"
ic
parti
di
scritte in ver-
240
EP
rcprehendo
et
S
TO
ago penitentiam
ARIO
I.
in favilla et cinere,
spondeoque currentes
sunt, dactylo
quod metrici magis quam simplex
solutis:
rimanda chi Jubitasse ancora che
intelligunt. <_>
Ebrei si vaiessero dei metn, co-
comma quod T
t"orit4^d?Fi'ione,*di
'letur
genrrd'
nostfi Flacci grecique Pindari et Alcei et
Eusebio'
a supradicto i
'
iucredulum, metra sciHcet esse apud Hebreos,
riensem Eusebium, Lc
paroie
di
w"
o^lio
^"ch""""
i^nl^c^rfscguequ^nla"^
d^mostSne ^'°
posto^di^daTe.
quod T
remanet, prosa oratione contexitur. r
vel
Sappho
omnia
vel
et
eorum testimonio me verum j
pfobandum ^^
erat,
5
cui vi-
si
et in
morem
Psalterium
Scripturarum can-
fere
hcc sanctus patcr Hicronymus quibus
mabit^").
fertur
lector
hbri iparvura
i
comprehendi, legat Philonem, losephum, Origenem
tica
san Gcrolamo bastano a provare che talunc parti dcl
autem versu usque ad finem
Lamentationes leremie
vel
lingue idioma crebro
et propter
interdum quoque rhythmus ipse dulcis et tinnulus
numeris lege metri
gii
hexametri versus
non earundem syllabarum, sed eorundem
recipientes et alios pedes
temporum.
1
et
10
Cesa-
dicere confir-
satis cottstat
quod
divinam rpaginam non semper prosa currere, sed r r D '
cum poetica sit hoc est unum exterius
ah'quando carminum elegantiam suscepisse scrmocinalis ars atque facultas bihnguis
;
;
ut
15
exhibens et ahud autem intrinsecus significans, semper in figura
loquens ac sepenumero versibus aUigans et
manifestissimum
sit
quid refert, certum
si
poetarum figmenta
et
divine
Scripture
seriem non diversa, sed eadem prorsus subsistere ratione.
quod 20
quidem assumpseram demonstrandum.
Cod. reprehendendo
I.
dOpo in
libri
dd
paiiii
coma
4. Cod.
(sic)
7.
interdumque rigmus
Dopo remanet
5.
Cod. omette metri
nel cod. un bianco.
11
6.
Cod.
correttore supplt
margine: prosa (i)
lob,
S. in
Eus.
HiER.
Op. IX,
1
Div.
140-41.
Bihlioth. pars
I,
ordo
III,
Praef. in libr.
^Tl'
H
t
...sJf^SRIk.'
EPISTOLE AGGIUNTE
(•)
I.
A
MAESTRO Francesco di Niccolo
di
Nello
PRIORE DE' SaNTI ApOSTOLI 5
[Cod. deir Imperialc di Vienna 3160,
di Rinuccio
(').
237
c.
b.]
Virtutum honestatisque viro integerrimo magistro Francisco priori
Concedi,
Sanctorum Apostolorum michi carissimo.
postulo, veniam,
quod vos inurbane, secundum quod
consuevi amicis scribere, singulari compello sermone, vobis
10 vestreque religioni minime congruum(-) Dopo congruum
10.
*
*
*
*
Tra quant'
(i)
nel cod. iina lacuna, c/te comprende lo spa^io
d'una
linea, piit
servate,
fe
giacche
essa
state del la peste
caso
deve
1363, in
com'
cui, il il
a
Che
steriore
1'
al
cosa ben (*)
rimase
ter-
la
del
1354.
si
pu6 correre ragiona
dell'
Nostro
il
in Valdinievole,
anni
circa
titolo
oltre,
ed
asserire
presente
(2) V. nota
quante
mani, perche potessero trovar luogo ne' vari
(cf.
La
non
con
dove giovi-
certezza
fu dettata
La composizione
prima
di essa
I
lettere del S. ci
libri
ai
a p.
242.
pervennero troppo tardi
alle
quali per ragione cronologica appar-
terrebbero.
Coluccio Salutati, IV.
E
abbandonata
come
amicizia del
Raccogliamo sotto questo
non
neiia di C. S. p. 62), potremo andare
determinare
che
nota
che,
sul finire del 1350,
tre
piu
dubbio, poiche e vi di
Bologna
aveva riparato
6 diretta.
epistola, di fatti, sia po-
non
poi
se rlflettiamo
diffi-
1350,
quel titolo
consegui, sembra, innanzi al 1351.
am-
il
al Nelli attribuito
di priore de' Ss. Apostoli, ch'egli
buon priore
Taltro a quo, impresa assai piu cile.
compare
e-
^ noto,
stabilitone cosi sicuramente
mine ad quem, rimane
all'
fervido
Apostoli, al quale
de' Ss.
durante
antica,
piii
anteriore
porto via
si
che sappiamo, in Firenze appunto 1' autunno di quelPanno) e vi
volle con-
necessariamente
tempo
miratore di F. Petrarca,
Ma
ci
questa forse la
coUocarsi in
Nelli e del Petrarca (iniziata, secondo
epistole di Coluccio
del
?s'af ^n m'lcri° vendoglijComesuol
ji
farc cogli amici.
un quarlo.
la benignita
^"'\°ll[li'Jf°^^"
16
;
EPISrOLARIO
242
Philosophiam beatc
Maestra t guida della gii
vita
ducem approbavit
vite
antiquitas ct merito
vollero
antichi la
fiio-
6ona,
^ec
morum
eiiim
elimatissima
microcosmi
matcr, hcc
subtilis-
sima perscrutatrix, totius nature omnisque orbis rationem perspicua quid igitur hanc exaraussim non pro-
declaratione demonstrat. ond'avvenne che. come Seneca asserisce in un passo
duccm magistramquc dicamus?
positc viic
^
.
,
,
divenuto famoso,
hinc
.,.,,,..
.
,
•
Cod. climatissima
2.
dunque
oscilla
n^
v' t
tra
modo
di
sione maggiore
il
alns
in
cancelliere
del
i
1354 ed
il
1363;
con precidata, perch^ pur
la
e correzioni,
Empoli,
vuoi
quale
comune, vuoi quale soliti
man-
Fiorentini.
Repetti, Diiion. II,
geogr.-fis. stor. della
sgg.), e
55
notizia
la
piii
andiamo debitori per fortunata combina-
importante di cui epistola
all'
zione
raccolta
dal
cod. 3160 della
zlbaldone
compilatore
Palatina
di
del
Vienna,
carte dugensessantotto.
di
che contiene molte e svariate scritper6 ben conosciute, spet-
ture, le piii
umanesimo italiano de' seXIV e XV cf. Tabulae codd. manu
tanti air
coli
;
scriptor. praeter graec. et orient. in bibl.
Palat.
L'edizione italiana s'avvantag-
1901.
gia suir originale di parecchie giunte
Questa d'un soggiorno, certo assai breve, fatto dal S. nella ricca e popolosa terra del Valdarno inferiore (ved. Tosc.
Vindobon. asservator., Vindobo-
avendo
diligente conto
torno alla
rassegna Giorn.
di ser
sue era stato detto in una
corrispondenli
suoi
come
e,
vede
si
Paris,
1892,
del
dianzi
messa
alle
italiana,
quale
e
stata
pur
stampe una versione che forma la dispensa prima
Ne' primi tempi
(cf Sen.
ei
dirette agli amici
stante quella
eccezione, ep, VI lib.
ch'era
Cf. lib.
(I,
epp.
394, 408, 411); ep.
v
I,
35, 259);
VIII,
invece,
tardi,
piii
;
legge co-
trasformare in
volle
riti,
ep, xiii; lib. IV,
VI, ep. vii,
lib,
X, XI
VIII, lib.
(III, 78,
stata sin allora
(II,
162,
IX, ep. IX, Hb. XII,
482);
lib.
XIV,
ep.
v
(IV, 19), (2)
Tep.
I
al passo famoso delSeneca a Lucilio, sopra Tin-
Allude di
del
quale egli
vohe
ebbe a
prima Giovanni Q_uatrario, che spetta al 1362, ed e la v del II libro (I, 63); la seconda, ma con ben ahro nell' ep.
a
corrcdo
di
dottrina
e
di
:
la
profondita
filosofica, nella lettera-trattato diretta
a maestr' il
Passerini, Firenze,
i)
fama, e quindi in auto-
cresciuto in
G. Biagi
G, L.
XV,
molto antica, stette pago ad ap-
plicare la riforma soltanto nelle lettere
della Biblioteca Petrarchesca, diretta da e
nel
XXI,
di qui,
ritornare in seguito due
que: Lettres de Fr. Nelli d Petrarque,
1893,
400 sgg. (i) La risoluzione del S. d'imitare Tuso del Petrarca di dar del tu ai
terpretazione
de Petrar-
apparsa
dellalett. ital.
stor.
garbato ed
Henry Cochin, Un ami
ci6 che inFrancesco ed
bibhografica
II, 217 sg., n.4). Per quanto spetta poi al Nelli, noi non possiamo che rinviare i lettori al
erudito libro dedicatogli
Cochin tenuto
il
tutto
di
vita
alle lettere
nae, mdccclxviii,
da
omne
\
stabiiirne
notaio del podest^, ch'eran darvi
r
asserit iabi ^^K
totaliter
Cod. labere
7.
troppo ignoriamo, ad onta delle indagini fatte, quando il S. si fosse recato a dimorare
i_-
t
maxmie,
aliquibus
pre-
,.
.
,
magne,
morum
ille
.
distmctione vitam aliquibus
ceptof cthicus Cotdubensis mirabiii
1398;
Antonio da Scarperia circa
lib.
X, ep. IX
;
III,
239 sgg.
5
:
DICOLUCCIOSALUTATI.
243
asciscit aut eam, utpote quippe genus mortalium aut rphilosophiam r r ^ rr o ex hominibus in pecora versi, fugiunt vel ignorant. sectatores >
itaque philosophie aut rectam vitam
vunt, et hi tota vita fruuntur 5
male de
niantes,
;
secundum
vite regula sentiunt; quos, quia impossibile est
non
-^
'
maximam
vite
partem amittunt.
10 preceptor, aliud, quod idem
at iUi,
e
''''''"°
si
clevi
'^'^'
'"'""•
agitare
est,
utar
seducit, *
quo
''''«
non k possipostergamc i degli uo-
precctti,
vitam ne-
mi'" "«''i pcrdono
vanamcnte mentre
si
la vita,
sforzano
SiXTcinc scguaci
dictus
*
*
Per6,siccomcdci tutto
pars
quos obstinata per-
eodem verbo
contra philosophiam vcl, ut
fidies
'''
ex
01
magna
tota sed
ingenio prefatam torpenti vite fugit; r O ' desides vero,' qui T. r O sciunt,
coltivi,
"°s"irrcdisccnda
auterrore ducti, philosophiam som-
toto ab philosophie institutis delyrare, '^
eius instituta vi-
i'un>
ac
*
veluti criminis conscii, totius vite beate beneficio privati, eiusce vite
lapsum
inde
totaliter patiuntur.
pars vite elabitur
est: et si
volueris attendere,
male agentibus, maxima
vita aliud agentibus.
et
magna
nichil agentibus, tota
eum aliud sensisse coniectem ? quam ergo vitam nisi philosophilosophicas in medium crediderim
quid enim
15 philosophus ad philosophum scribit;
phicam, quas actiones protuhsse
orationem tuam?
es
:
quid
ita
quid moUris
ex
alio
et
longe exorditus
a
predixi,
omnes homines ab hac
deviare.
omnes
res
dimus, hoc
cum
ita
sit,
accurate respicimus, hic inten' r intentio
hinc avaricia premit,
;
hinc hbido enervat, hinc ira succendit.hinc dolores frangunt.
hec ferimur ac velut eifrenes,
25 corruentes, unde
admodum
ut
relictis
habenis in tam
difficile sit redire,
iuxta
in
dira precipitia
verbum v
a
t i
s
:
Sed revocare gradum superasque evadere ad auras
Hoc ecce quo
tum. 6.
prima. biies
opus, hic labor est
mens
ceca ruat
(').
animumque
*
*
»
* vokiptatibus inclina-
vindicte stimulis ad nefas compellimur, in
horum
Di fianco a queste parnle il copista noto in margine : Senecae 10. Dopo seduc. il copista ommise certo un a^f;ettivo. com' a II. Cort'. toti - eiusci
pertulisse
i8.
testo ver^iliano,
13.
Cod. tua
24. Cod, ferimus
27
ma
19.
Dnpo
omette
CoJ.
labor
elatit
Verg. Aen. VI, 128-29.
14. enim
Cod. indigeo il
20.
fragilium
locus
ex epistola
dire inquieti
eum] Cod cum cum
Cod omes
cod. soff^iunf^e pauci
est che. precede.
segna lacuna. (i)
&c
,
21.
Cod
,,^3";''°^!'^°
sono
adeo
recta via pulcraque vita usque
sitas exterius
quod nostra moHtur
est
me
dicam equidem, michi
?
miror, doleo, indignor, stupeo, conqueror,
carior.
20
nisi
posses dicere
?
17.
.
moCod.
externis
parola con cui continua
il
28. Cod. aurumque, dopo la qual parola
po;chi e
1
le
vizi
p-->ssioni
imperano ^^'"^
"f,ea^o°"'*°
;
;
EPISTOLARIO
244
e 11«
tuna rumaniti
geme
aitiissione
quassamur
quid infelicius '
et
i
*
prigio-
nitatis flere dispendia.
soitanto Pochi sanno scampare al""" fra'"io""'*
nunc vcro gratulandum censeo de tam publico
sed huius querele forte aliud tempus
'-'
'
hominibus inviderit seu
hoc Maro
seu hoc natura ab ipso initio
sic
ratio
velit,
etiam purior vetustas ad 5
Ver
hoc
i
t
as
tra
essi
trarca ed
il
il
Pe-
Nelli a
gili^no'*''"^'"^^!! sprezzatc le tcrrene lusinghe,
usque adeo arcta
...
et
•
.
amborum
merito hcet
miscere laudes, postquam
j
mundo
quod perpetuum, quod immortale
meliori parte confisi,
quod
nunquam
arduam viam, longum boribus
omnium Entrambi sono dunque da predicare
igritur
concolre Tavere richiaraato in onore i poetici studi, abbandonati
etemitati vivitis
feiicit^ '"'
fin'ai-
o
^^^,
,
?
prose
adicientes
celorum
sed anime viribus
nisi, la-
captatis, nonnisi
quominus vos predicemus r
feli-
i
•
,
quid 20
posse conscendere.
sunt qui laudibus mserunt
...
.
illuc
.
mundo, •
1
expohtum eloqumm; .
.
hbcrum equor, hmc regulatam carmmum synphoniam Meonidas
('),
longo
,
situ, etatis
,
nostre vitio, et vetustate
obductas, iuvenescere ad cantus amenitatem et melos
;
et iandiu
desiccatum Pegasicum hippofontem scaturire novas undas Cyrreosque lacus abundare liquoribus, letasque sorores hedera redimitas
et
10. Cod.
misere
(i) S.
olea
ad
vestrum concentum ducere choream.
dopo salubres segna laciaia, ch'io ho
12. Co^jf.
nosmet
24. Coif. reglatam
Matth. XXII,
14.
(2) Verg. Aen. VI, 747; sto: « laeta ».
ma
il
te-
(3) Abbiamo qui una reminiscenza ovidiana. II testo delle Metam., quale
tolta, conie
il
senso suggeriva.
2^. Cod. omette
e\.
ai di del S.,
del
V
come
ii.
Cod.
gia «
da gran tempo
recava a
v.
268
Mnemonidas si
legge per
», fe-
emendazlone del Heinsio, bensi Maeonidas ».
lice «
non
hinc
27-28. Corf. circeosque
correva lib.
^5
in ter-
virtutibus atque philosophia prediti, mortui 'IJ^L ^ T^
•^^•••••^
hmc
certi
obstat,' ut tuo verbo utar,'
postquam
^
iter horrescitis,
iam dictam vitam solida ratione
virtutum tramite
et
destitutum
exigit natura descenditis nec, desperantes
fractis,
rehcto
est sic cor-
^^ celestes orbes liberum est recto tramite reversurum.
quantum
^o
•
1
peregrinationem, sed absens
nescit
"^eram patriam contemplans primevo vigore
rena
e negietti lora,
j
i
vosmet ipsos reciproca passione cognoscitis
poris carcere retinetis, "forTo^o^^a^^uTsi!!
inter tot itaque nau-
huiusce vite beate.
est via
(»)
fragos Petracchum teque solos salubres portus attigisse conspicio,
eterna sectantes
dei cieio.
multi vocati, pauci
:
:
pauci lete arva tenemus e
erit.
communi nau-
nam
beatam vitam paucos admisit. electi*^'^;
et
;
fr^gio paucissimos enatare
vcro
huma-
itaque licet totius *
?,
'"'"•
;
DICOLUCCIOSALUTATI.
245
grammatice concurrere rectum eloquium, hinc rethorice
loyce arguta sophismata, hinc scientiam astrifere regionis. ^
loquaces scientie,
quanquam aHquid
tum
duxi,
quia in
philosophie ^ '
vos
eis
collatione
illas
sed he
«"«e lescicnze
somma =
''<=
precellere cunctis patet,
in-
trivio
tum quia vere
quid infimum quis non dicat •
quo non modicum
habet
?
glorietur nec parvo
i-'cti
prcsentc ha
,
dunquc grande
ra-
f^°'ai'^ior'o"'^^'°"
mirabuntur
favore vestris insignita luminibus transibit in posteros.
vos viros egregios tam feUci sidere in nostra tempora prove-
iUi
10 nisse.
atqui scio, carissime, ut ad te
tuo ore depromi,
solum
revertar, nil fictum ex
cum
ex quo,
assentatione circunhtum.
nil
lo
de
ringrazia pcr
ultimo
intime veritatis vena prodivisse coniectem illud elegantissimum
verbum: persuade
me
te
fehcem,queni amiciciam
me
sic
suc
dclle
nmichcvou
profler-
omnibus, quibus amicorum lex
in his et
me non parum
pariturum;
tuis affectibus
vigeat,
15
dcl
>i".idrivio.
has igitur omittendas
'
itaque hecce nostra etas
'//'[f™"''"'"''
decoris annectant, beatitudine
tamen affectionem minime promerentur. 5
^*''
hinc
flores,
esse
arbitror
secundo celo natale solum produxit, quod tuam
ignotura acquisivisse conspicio •
•
ex quo, ut verso
'^'^
sco, ut, amicicie servata lege,
Ubenter iniungas. vale.
e
le
ricambia
di
cuore.
•
1
unum hoc ipsemet omne profecto honestum
cardine caritas equahter trutinetur,
1
ego depooccursuro
Empoli, quartodecimo kalend. septembris.
20
Colucius tuus.
II.
A
maestr' Ugolino da Montecatini [Cod. Vatic.
lat.
751,
c.
142
b.]
Egregio artium medicineque doctori magistro tecatino, fratri
25
M I.
ITTO
tibi
(i)
Cod. tnnan';i a reth. da hic
nos
9-10. Cod. quenisse
Queste parole
il
S. fossero
quando
la
2. Corf.
Cod. batitudine
ci
meus renovetur hec
^.
Mon-
de
10.
il
Nelli
appena incominciate,
presente fu scritta.
Cod. fletum
(2) il
multa ne per ^
dolor,
memoria
Cod.doposciemie presenta
Cod. itque hecci
7.
indurrebbero
a credere:che le relazioni tra
ed
et vere,
"^
discurram, quibus tuus ac
9. vos"] Cod.
UgoUno
karissimo.
petivisti. versiculos quos '
che ho soppresso.
que
meo
(').
8.
13.
vestris]
il
Cod. omette
te
Sui rapporti corsi tra
suo conterraneo
Caccini, trattenuti
ci
pronome
Cod. nostris
il
S. ed
maestr' Ugolino
siamo gia largamente
nel
commento
all'
ep.
in-
xvii
Firenze?, 137..? Gli invia i
verst
i
aveva
richiesta f^'^^"^;^^-, fatto
EPISTOLARIO
246
e resorta a curare
che siano corretta-
dignus "
tu fac,' nil addlto vel mutato,' sculpantur, ita quod ' r T
cst^').
dT^piX':"; orthographia non marmo
t'
scpolcralc. '^
1
Cod. da
1.
in
/^
ledatur(^). r»*
I
uus C_olucius
3.
nil
vale.
•
l-^ienus.
mutato
vel addito vel
Cod. ortogrofia
;
per ristabilire
sento ho cangiato
il
lib. XI (III, 392 sg.), a cui rimandiamo dunque lettori. Niun indizio ci soccorre atto a dc-
tura spetta alla fine del e
reca
terminare
A
c.
del
i
data
la
cotesto viglietto,
di
quale non ha aitro intento da quello
il
accompagnare ad Ugolino
in fuori di
un
epitafio
in
amico comune
Ad
mente.
ch' egli aveva comporre per un spentosi immatura-
versi,
pregato Coluccio
di
attribuirlo per6 alla gio-
vinezza del Nostro
pur sempre
come
xxi del
questo volume),
induce
fatto
il
vi si sottoscrive
patronimico
col
« rius », che,
neirep.
c'
Coluccio
seguente.
« Pie-
dichiara egli stesso
lib.
am6
XIV
149 di portare fin che (p.
giovane (« quod iuvenis usurpa« bam >j), ma depose come troppo
fu
Anche
pretensioso negli anni maturi. i
versi, di fattura
men che
mediocre,
ci
niate in rosso ed
Natural-
mente sono questi argomentidiscarso
Ma
valore; e chi ne dubita?
noi
li
mettiam innanzi solo perch^ non ci 6 concesso addurne de' migliori. Ogni questione sarebbesciolta sesapessimo qualcosa del Pelati;
gnome non gono
portati
Ed
ma
t fra quelli
da casate
co-
rinven-
ora vadano qui alquanti cenni
legge.
a
si
di Valdinievole.
intorno al codice dove
di
questo
che
£
carte
due
desso un ms.
il
viglietto
si
membranaceo
cenquarantadue, esemplato
colonne con molta diligenza
mano
da una nitida
mm
del secolo xiv.
X
Misura 230, essendo stato 343 un po' smarginato dal rilegatore. Abbonda in paragrafi, rubriche marginali,
richiami
;
le
iniziali vi
sono mi-
de
primo de
et
papa
Braschi.
titolo:
Incipiunt
Aquino
venerabilis san-
ord. fratr. predkat.
contritione
in speciali:
Additiones terminano a
col.
I
ed a
;
hanno
2
c.
prima.
qitestio
:
Le
ij8a,
c.
principio le
Rubrice additionum, le quali giungono fino
a
141A,
c.
6 bianca;
ma
le
col.
La
i.
c.
141 b
ultime due, anch'esse
appaiono del Trecento in cui a me ^ sembrato riconoscere quella appunto di maestro Ugolino di note e conti concernenti la gestione ^''un fondo ed altri privati Vi si fa « ragione dell'oIio interessi. originariamente
bianche,
oggi riempite da una
mano
;
;
«
della sua carriera letteraria.
si
Settecento,
etprimo de partibus penitentie
il
ai
armi di ha questo
le
A
I
Thome
cti
primordi
ancora
vel
La lega-
azzurro.
additiones tertie partis
confermano neiropinione che quando ilS.Ii scrisse fosse
primo
il
Cod. Coluccius
•<.
messo ne
Nanni
» (certo
podere); e
d' altre
pilla di
la
lavoratore
del
consimili faccende campagnole. scrittore
se lo fosse
Caccini,
il
in tutti
i
queste
di e'
dovrebbe
una monna
c.
Francesca
fiorini, «
« scia ».
essere
modi un compaesano suo,
giacche, piu innanzi, ricorda
quanti
Chfe
note non
come da
ricevesse al-
quando andai ad Pe-
Ma veniamo
al viglietto.
alto erano gia state
142 B in
A in-
partite, quando esso mani del possessore del codice, che non esit6 a raschiar le proprie note per registrarlo. Ed anche da ci6 pu6 dedursi una prova per
alcune
scritte
giunse alle
sostenere che ed
il
stati
possessore
del ms.
viglietto siano
una sola e medesiraa persona.
(0 Cioe (2)
il
destinatario del
£
il
Pelati.
questa la
piii
antica
traccia
;
COLUCCIO SALUTATI.
DI
Egregius legum doctor,
247
Epitafio
clara Pelati,
stirps
di Franc. Pelati,
Prudens, magnanimus, clarus et eloquio,
Nomine
iuvenem quem
Franciscus,
heu
Flebilis,
!,
perdidit orbis,
hoc tumulo.
patrie clauditur
III.
5
A
FlLIPPO DI BaRTOLETTO DI [P-,
c.
VaLLE
DI Q.UERCIOLA
(').
73 B.]
Philippo de Valle. Firenzc, /-
.
IR msignis, trater
.oV
quam
plus
divenuta sue
a queste
tanto
poi
in
lui
diligenze
scrittura appariva per la
in
fatto
di
prima volta
nel viglietto a Filippo Villani, da noi
assegnato ep. VII
al
1381 circa; ved.
lib.
V,
(i) Sol per effetto di talune circo-
ora torna inutile
rammen-
quest' importantissima
epistola
stanze, tare,
cli'
Pio
un passo divenuto
della
sua
quam
si rinviene comnon sappiamo per quale ca-
dicere,
non tam equites
Colucii scripta nocere» (Aen.
Piccolominei
Sylvii tlsslma
tra
che se ne la
Eiiropa -
Florentinorum
mille
Opera,
contemporanei
i
faceva
tessendo
tera allo Zabarella (Epist. ed.
tutte
un tempo molto posteriore,
non ha potuto del 1391;
trovar luogo tra quelle
anno, a cui
dubblo appartiene. lificata
lettere spettanti
caso, a
del
ad
L'
senza verun
abbiamo qua-
con teimine piuttosto
insolito
n.
cxiv,
di
Roma,
p. 171, «
loro, diretti a celebrare
nardo «
tis,
pro
« percussit epistola
porgesi
difatti
irrefragabile
rimprovero.
Essa
documento non men
che luminoso deireffica-
8 ott. 1406 »);
eplgrammi
Coluccio, Leo-
cod. Magiiab. VII, 1183,
«
let-
Combl,
me
patrie
tantum potuitfacundia pugnax
stofano Landino
ci6
una
millibus equant Arraa-
muoverci
di
In
(« Hostes
Aretino
« multls
bocca nostra: « importantissima »; e non credlamo che alcuno possa
in
lui
consecravano negli
e la
dopo
P. Vergerio,
mista,
lodi
tanto
;
eco, subito
morte del Nostro, P. le
Basi-
454) era voce divulga-
del Noslro, che in P'
priccio
notls-
d'
Storia
crebro auditus...
« sibl
«
stato -
fosse
In
II
slmo «
Che Glan Galeazzo come scrisse
lamentassero.
Visconti
leae, mdli, c.
48.
II,
;
11
queat et
unus, pleni dulcedinis et
et breviculus
Prima d'ora un accenno
imperiosa.
occupatissimum, fieri
cod.
»;
c.
28a), Cri-
(« Cuius
Bebriacas
equitum turmae
«cem»;
mentes Q.uantum
non
Magliab.
potuere deVII,
Ugolino Verino &c.
11 25,
Ma
cia singolarissima esercitata in Italia
c
daireloquenza colucciana sopra quanti
poteva trattare d'un asserto Infondato,
erano in grado
di apprezzarla, sia
ne applaudissero
gli
effetti,
sia
51 a),
si
una Invenzione ingegnosa, che rapfatto si, in sostanza, un
che
d'
che
presentasse
febbraio ;bbraio
27
.
.
.
presum immeritus,
cui
in officio,
che rinveniamo nell' epistolario Colucciano della preoccupazione per Tortografia,
.
optime, amice karissime.
due tue epistole
soleat,
I
.
ijgi i
scusa d'averc, a cagione dclle suc straordinarie occupazioni, tardato a rispondcrgu Si
EPISTOLARIO
248
r»iiegra di «pcrto in buoiu sa
(ute,
sum
quibus
in
'^tnoris,
ultra
•
^
mvenerunt.
•
gavisus etenmi
quam sum te
valeat
dici
cum
valere, teque
1-2. Cod. ometle me invenerunt parole aggiunle da me per compiere rimasta /orse in Ironco per tbadataggine det copista. ,
di
ma
e.concreto,
vero
apparenze
lo
fallaci.
rivestisse
L' epistola
a al
di invece
la
prova che
potentissimo signore
di
Milano
Filippo
ci
fiammata
eloquenza
del
1'
in-
cancellier
('
propoti\ione
la
mano, rispose: Q.uesta miemano, nia non la scrissi mai»
era di suo
« di
Faci^^ii i motti dei sec.
logna, 1874, n. 216, curios.
disp.
121
(Scelta di
p.
CXXXVIII).
L' aned-
ciance
iuconclu-
denti, t stato ripetuto poscia
in 'lui,
mezzo, ammazzandolo, vello,
disegno,
il
toglier di
di
Antonio no-
Ch^
redivivo Cicerone.
il
ferocemente bassa s'appalesa
in
infarcito
di
cantonio Nicoletti, notaio del
xvi,
sec.
;
XYl, Bo-
da indurlo
concepire
fe
XV e
doto,
a
ma-
illo
fiorentino rec6 davvero tale molestia
spiegabilissimo
me
consolatus,
breve
nella
da Mar-
cividalese biografia
se
del S. inserita nelFopera Vite descril-
que-
tori illustri volgari, libri sdte, di cui si
sto pensiero la natura del « tiranno »
conservano
lombardo,
Manzano ed una
cattiva copia nella
Civica
d'
tutta
nobilta
la
mezza d'un animo
e la fer-
tem-
fortemente
autografo in
1'
biblioteca
casa
Udine
CreDa-
(cf.
prato traspaiono daila risposta che
il
sciNi, 'Noti\ie di utta ign. biogr. di A.
segretario fiorentino di
11
niello in
all'
amico,
quale Taveva trepidando avvertito de'
che
tenebrosi.' intrighi
fu
il
solo tentativo fatto dal Visconti
per sbarazzarsi di Coluccio. tra iusidia ch' ei
D'un'al-
me-
gli tese, serba
moria certo zibaldone/fiorentino
drei
il
di
messo insieme a non ve-
facezie e di motti,
mezzo
in
cancelliere de' Boiardi,
rivelatoci dal
non
ordivano
s'
Giacche questo,
Pavia aidannisuoi.
Q.uattrocento, cui
motivo
negar fede
di
« di Virtii soleva dire
conte
« II
:
che messer Co-
« luccio, cancelliere (*) della Signoria
Firenze,
i<
di
«
coUe suo
gli
faceva
lettere,
che
guerra
piii.
i
capitani de'
« per varie vie teut6 di farlo capitare
Tra
male.
le
altre fece
« lettera contraffatta alla « ser
Coluccio,
« scripte «
piii
« raesser
di
di
quale
cose contro
de Fiorentini.
« Signoria
nella
fare
mano
allo
una mes-
erano stato
Et factala dare alla
Firenze,
fu
mostra a
Coluccio, et jdimandato se
Giorn.
446, e
cf.
stor. della lett. ital.
anche Riv.
Ch'essoabbia 1884,1, 188 sgg.). un fondo di verita risulta, a creder niio, anche dal fatto che Tespediente, cui allo
Visconti
il
scopo
sarebbesi
di Coluccio, era a
comune. dicarsi
lierc B.
appigliato
di rovinare la
reputazione
que' tempi
Se ne giovb
difatti
tissimo
ministro e
assai
per ven-
medesimo,
Giangaleazzo
di
mettendogli in mala vista
suo
fida-
cancelliere,
Pa-
il
squino de' Cappelli, con esito troppo avventurato, Cf.
La
marchese
il
giov. di C. S. p.
di
Mantova.
88 sgg. ed
i
Corrispofidenti del S. n, V.
Rispetto
non
bitarne.
sua
della
presente
notava, possibile du-
si
Poich^
raggiunto
vere di
data
alla
come
b,
il I'
S. vi
anno
afferma d'a-
sessagesimo
deve giudicarsi
vita, essa
scritta
Coluccio 27 febbraio del 1391. aveva toccato la sessantina da soli
il
Cf., del resto, Tep. iv
dodici giorni. del
lib.
VII;
II,
265.
Per quanto spetta poi (•) L'edizione con ridicolo svario da « cava-
1883,
crit. della lett.
ital.
Onde
« Fiorentini colla loro lancia.
.«
I,
da
gio cui
il
m' esso
sia in
S.
si
dirige,
al
personag-
notiamo co-
P' designato semplice-
;
COLUCCIO SALUTATI.
DI
meo domino Salvatico famam veneror atque
ffnifico domino °
Hirberie, cuius 2.
de Boiardis, colo,
domino
exhibitione
castri
niente
cognome
col
un
non
darebbe
ci
Valle
« de
po' troppo
»
laconica,
davvero mol-
t'aiutoa rintracciarne notizie, se d'altra
monastero (ved.
di
Padova
S. Giustina di
catalogo
il
di essa
compilato da
D. Francesconi correndo Tanno 1806, nel cod. della Nazionale di Brera
AG,
IX, 49,
lippo difatti trovasi altrove qualificato
per
acquisto
come
di costui leg-
Questo codice, cartaceo, di fogli anticamente numerati centrentuno, che misura mm. 210 295, rozzamente rilegato in cartone, segnato
smarrito,
I,
parte
non «
venissero soccorsi.
ci
Fi-
de Valle Hastae » (nell'
tolazione cio^ di
inti-
cert' epistola diret-
da Giovanni Manzini, che uni-
tagii
tamente ad ahri
scritti
gevasi nel cod.,
oggi
CoUegio Romano, analizzato dre Lazzeri, Miscell. ex mss.
del
c.
1 1
a)
alla
^
;
passato nel 1825
siana.
X
242
inf.,
cootiene
« ricollette »
le
dal pa-
delle
lezioni pronunziate
libr. bibl.
nuto
da
Romae, mdccliv,
Ambro-
biblioteca
Imola
Benve-
da
Studio
nello
133); e quest'unica aggiunta h bastevolc a
gnese sopra Valerio Massimo;
emihano, anzi reg^iano, Asta essendo una terricciuola che esiste tuttora in provincia di Reggio. Filippo stesso per6 in un documento,
stampata
Rom.,
Coll.
I,
rivelarcelo
discorreremo, smentisce
di cui or ora
Manzini, adJitando
in qualche parte
il
come suo luogo
nativo Querclola, quel
«
« «
diritti
gliani, e che, solo,
dopo
la quasi to-
sempre con
errori piu la se-
opere Valerii Maximi ystoriographi
Bononie sub excelentissimo (sic) magistro Benvenuto de Ymola scripte per me Philippum de Vale natum quondam Bartholeti de Vale de Querzola in castro Heriberie sub
« viro
«
i
ma
lievi di trascrizione, ^
« facte
due volte secolari de' vescovi di Reggio, aveva circa il 125 1 infeudato a Guido II de' Fo-
violando
meno
guente: « Expliciunt Recolecte super
che papa Innocenzo IV,
castello, cio^,
bolola sot-
toscrizione di Filippo, gia varie volte
o
« annis
Domini
in .m"
« Indicionis sexte.
ccc° lxxxiii°.
Amen
Cf. Be-
».
NEVENUTi DE Rambaldis de
Imola
tale ruina di quella possente famiglia,
Com.
continub ad appartenerle fino
I, pp. xxxvi e xl; L. Rossi-Cas^, Di maestro Benv. da Imola, Pergola,
ria di Scandiano,
cap.
iii,
al se-
Ved. G. B. Venturi,5/o-
colo XVIII.
Modena, mdcccxxii,
28 sgg.
p.
Della vita
di Filippo assai poco ci e Sebbene non fosse notaio, ma avesse, com' io stimo probabile, studiato in arti airuniversita di Bologna,
nolo.
ei
dovette
fin
a servire da ai
da giovine acconciarsi cancelliere e segretario
Lasua
signorotti del paese natale.
presenza a Rubbiera, terra de' Boiardi, nel
1383
ci
k
attestata
ad un
dzW
explicit,
ch' egli
appose
scritto di
suo pugno, il quale, dopo avere
appartenuto
codice
alla celebre
Coluccio Salutati, IV.
tutto
libreria
del
sup.
D. A. Conioed.
ed. Lacaita,
quest'ulI dubbi che 1889, p. 146. timo muove suU' esattezza della data del cod. Ambros., non hanno alcun fondamento.
Abbandonata Rubbiera, dove certo Boiardi, il Di Valle, come i apprendiamo dalle parole del Nostro,
serviva
dovette accostarsi lascio per tornar
ai Fogliani,
nuovamente
che poi agli sti-
Ma non vi Perennemente scon-
pendi de' primi padroni.
dur6 a lungo. tento,
io
credo, del
questa sorte rati
e
comune
suo stato a tutti
cancellieri d'allora);
passato ai
scrvigi
di Selvatico Boiar-
servitii
Cod. Hiberie - fania
indicazione
che
249
i
(era lette-
bramoso i6*
'^'
blera-^"'^
^"'"
EP
250
qu.ntunque spuccu un aa
aAo
gii
poco
Foglun'"
dedicatum
^'\
S r
I
O
O
I
molestum quanvis parunper ^ '
dominum Karolum
te
sit
'
^s Fogliano, sicut indicas, reliquisse
spera perd che abbia conscrvato la grazii di
L A R
puto tamen
'•^K
conservasse
te
cui
di
far esperienza delle
su
piii
proprie forze
vasto teatro, egli nel 1392
licenziava
dai
Fogliani
per
ridursi,
No-
niunito d'una commendatizia dcl
Milano
stro, a II,
Ma
393).
desse
VIII, ep. vii;
(cf, lib.
qual
alla corte
si
fortuna
1'
atten-
Viscontea, non
c'
e
(i) Intorno alla nobile famiglia de'
Boiardi, la quale per esercitb
alla
un secolo quasi il suo dominio posta
in riva
Secchia, a mezza via tra
Modena
terra
sulla
fortificata,
e Reggio, che anticamentc chiamossi «
Hirberia, Herbaria »,
Herberia,
or
dice Rubbiera
si
;
Stati
Estensi,
cit.
figlio
uomo nella
zione, tolse del 1354 ai
ai
la
rocca di
Visconti,
i
quali
ricompensarono non solo con annua provvisione, ma gli confidarono del castello.
agH stipendi
Passato po-
degli Estensi e della
Chiesa, il Boiardi n' ebbe pure un assegno mensile ed il mero e misto e impero ne' luoghi che occupava tra questi fu pur compresa Rubbiera. ;
Sempre
fedele a casa d'Este, nel 1371
prese
parte
all'
(ved.
Chron.
Est.
impresa in
di
Reggio
Muratori,
Rer.
XV,
495); e cinque anni appresso, seguita la ruina di Bichino It.
Script.
da Marano, luogo, e far
lo
nella
vediamo occuparne il spedizione di Faenza
da capitano generale deiresercito
Se anch'egli nel 1395 abbia avuto parte airardita e felice campagna contro il signore di Sassuolo, estense.
;
un diploma
di
Tanno 1396,
in cui
Allegan essi
Niccol6 si
III,
tessono
spedito
sommi
elogi a lui ed ai suoi figliuoli per lo
zelo spiegato nella guerra di Sassuolo, e di
Selvatico
parla
si
come
di per-
Comunque
sona ancor viva.
sia di
non dovette vivere piii in 1397: cf. Venturi, op. cit.
ci6, egli
U
del
p.
bero il
giurisdi-
lo
scia
il
nel 142 1 a costui Rubbiera, e n' eb-
prudente
Gonzaga, che
tenevano Reggio,
Rubbiera per darla
la custodia
il TiRABOscHi,op. cit. p. 381, Venturi, op, cit p. 76, paiono stare per il si onJe sarebbc caduto in errore Iacopo de Delayto, Ann. Estens. in MuRATORi, AV. U. Script. XVIII, 918,
certezza:
c
Ghe-
di
I,
Insieme a Feltrino, cu-
gino suo e consorte
figli
cap. v,
Modena, 1824,
Selvatico, p. 74 sgg. rardo di Bonifacio, fu e valoroso.
cadere nelle mani de' suoi
109 (Albero dei Boiardi). I suoi figli ed eredi, cresciuti sempre piii in grazia presso il marchese, cedettero
topograf.-stor.
371 sgg., e Venturi, op.
allora
ed
sono da vedere
G. TiRABOSCHi, Di\ion. degli
fe'
rocca di Fiorano, non sappiamo con
che lo dice gia morto.
riuscito scoprire.
(1362-1421)
che la
tra
feudo
altri
di
beni
in
contraccambio
Scandiano.
Guido Savina II pu6 dire » (adopecui si serve F. San-
(2) Carlo, figlio di
da Fogliano, «
riamo
le
si
parole, di
soviNO, Ddla
orig. et de' fatti dellefam.
mdlxxxii, p. 356) che fosse il fine della- riputatione et « della grandezza del suo sangue », perch^ r inimicizia che profess6 semill d'
7/(///a,Venezia,
«
casa
pre contro la alla
rovina
lui
ed
d' i
Este condusse suoi
numerosi
Sarebbe impresa non
congiunti.
men
ardua che inopportuna ricostruire qui la biografia di quest' uomo senza fede e senza cuore, «
rultimo
scrive
il
Litta, Fam.
Fogliani « «
sanguinario e feroce,
de' Fogliani, ai quali »,
di
cel.
ital.
come to.
V,
Re ggio, tav.v, «fosse
permessa la violazione di tutte le leggideirumanita». Alleatofedeledi
Bernab6 Visconti,dicui
anzi aveva rac-
nato in moglie una figliuola naturale, Isotta, figli,
che dopo avergli partorito tre
divorzi6 da lui nel 1382; Carlo
COLUCCIO SALUTATL
DI
gratiam
benivolentiam suam, tibique, sicut
et
rerum condicio, consuluisse; utcunque
rem tuam quod 5
curam te
gratum
fuerit,
geris.
primum
es
me
autem
scias
cum decem
valere
es in
quos,
cum
domunculam tuam
di-
comitem
relatu
Virtutum non solum populo florentino tanteque reipublice bellum indixisse, sed etiam in
meam cedem
sult.ito
sollicitum et accensum.
uti-
quid boni est hosti patrie exoptandum, maiore non de-
si
utinam,
tineretur cura!
quam
verum
si
unum homunculum
percussores in
strinse molto piii tardi intimasi mente con Ottobono Terzi, di cui
proprio genero, segui
il
breve
condivise
la
repentina
caduta.
Terzi C0I6
la
del
Reggio,
Nic-
una buona
a farla
risoluto
e
Sbarazzatosi
conquistato
e III,
le sorti,
prosperita
volta finita con un avversario irreconciliabile, rivolse tutte
della totale
cipio
giacche
breve
in
ch' egli
le
sue forze
Fu questo
danni del Fogliani.
zioni
abltanti,
rovina tutte
aveva
le
ai
costui,
di
giurisdi-
o per
in pianura,
passarono in
poter
Abbandonato dai congiunti, che temevano stense.
turbine, Carlo
nel
vedere
a'
casi suoi e far
messione. le castella
dell'
suoi
d'esser tra-
dov^ provatto di som-
Gli rimasero a cose della
E-
stessi
finite
montagna, dov'
egli
non facendo piii parlar molto di sk. La sua morte, dclla quale il Venturi, op. cit. p. 60 sgg., non aveva saputo fissare la data
si
(^^
destinare!
quid
et
ritrasse a vivere,
esatta, segui,
come
c'
insegna un fonte
sincrono ed autentico, ne' primi giorni d'ottobre del 1423.
Ved. Rm. degli
Albizzi, Commiss. per
il
com. di Fi-
renie,ed. Guasti, Firenze, 1867,
(i) L'espressa raenzione fatta
dal S.
I,
567.
de' suoi dieci
bliga a ripudiare
da noi ultimi
del
« circa
(2)
Non
per
3),
che
del
due
i
fossero venuti al
Essi
d'
ave-
mal ag-
la luce, a
anni prima.
che sa-
giustificare,
rebbe del tutto superfluo, di
xim
ep.
all'
1392».
van invece veduta guagliare, un paio
emessa gia
ipotesi
S. il
qui
figliuoli ci ob-
185, nota
(II,
figli
mondo
I'
note
nelle
VII
lib.
prin-
il
forza o per spontanea dedizione degli
volti
cogitet
Cod. utrumque
2.
fece
magnificentius
est,
la
condotta
Giangaleazzo, bensi per ricordare
semplicemente che i metodi suoi venivano allora da tutti senza soverchi scrupoli applicati,
nar qui
come
ci
lecito accen-
sia
dinanzi
ai
priori radu-
nati a consiglio segreto addi 20
mag-
gio 1401, Niccolo di lacopo Guasconi
sorgesse a proporre: « ter
veneno
et
«
quod diligen-
ferro persecutio
« fiat contra querentes
destructionem
e che a lui faceva
eco messerRinaldo Gianfigliazzi: « Et pro« videatur ita, quod persecutio fiat « contra tentantes et cum ferro et « civitatis »
;
«cumveneno». Ed si
e
fatte
il
piu curioso
che Tobbligo di registrare sifneroniane proposte ne' volumi
delle Consulte,
ragione
vantiig-
Egli purc sta bcne e con lui tutta !a
famiglia.
Ha apprcso con comc il stuporc contcdi Virtiimacchini la sua rovina.
Non cosi
10 nam,
il
gio suo.
amicabiliter
filiis,
veruntamen audivi fidedigno
vertere, vidisti.^')
Opina che ci6 faccndo abbia con-
longe gratissimum
me tam
quodque de
cumque dignatus
aspexi
in
est sensibus meis, sed
quod mei memor
vales,
mundanarum honorem et in
fert
si
sit,
251
toccava proprio, per
d' ufficio,
a Coluccio
!
Cf
c dcgno di gran principe
insidiar lavita d'un
umile privato.
EPISTOLARIO
2J2
cht se tgii ha dovuto scrivcr co«e. ondc ii visconti ha tratto motivu di suo^"giieio
i''mpo-
""'"^'
est
comparatus sue potentie Coludus de Stignano? qui o
ipsum
moveat
ct
deturque se tot
6
mco
donec
cum
amiciciam
dccipiat
combattera sempre col-
Florentini ge dictis ct factis ab aliquo '
nominis
penna, come pugncrebbe, ove il potesse, coiia spada.
^osiile et inimicabilc recepturum. r
quid T
patria
deiia la
peratutum calamo rera
lingua
quem ste,
si
false,
cogii
emendi; se le
non
sc ne vendicni col
''"igH,*'dei
resto,
nernon s?ksceri
teutate
?
si
irascatur
'
interamenprov-
te aiia divina
annum (^),
•»
michi
superest,
non continein-
calamum
i
in-
in eius displii
i
non
10
adhuc 15J
ulciscatur.
quod palam
non cedam, sed
irruenti
,
,
quam
in
me, etiam
si
pareat orbis,
sibi
eterna Dei providentia, cuncta disponens 20
ante tcmpora, decreverit in temporeque permittet,
si
incolumem
futurum previdit Deus, quicquid concipiat aut moliatur
autem ab eadem Dei providentia
sin
me
nibus datus sum, certus esto
nullis cautionibus
Dei itaque custodia nie reponens, permittct nichil dc
,
tuebor manuque, qua potero, propulsabo.
quod cum
sciat,
plus possc nequeat
niter effluet.
introdurri nel suo tenore di vita; se Visconti effetil
tem-
et suis erroribus
quod palam
est,' insidiosus et latitans
meam manu
,
me
Niunammazione
me
impetum ad
secum
scripsimus,
refellat htteris, et
ceutiam sctiptum r
unum veHm si affida
r
daretur facultas, gladium
vera sunt que falsa,
si
;
salutem
Ad ogni modo
'
putatne
?
^5
nichil speret nisi
tantum animi tantumque virium, hcet sexagesimum attigerim
trucidarc scnza resistcnza.
et
se
republica redeat,
ferrum stringere, quis reputet nefas
ius est
respinga
scritti;
si
i
patrie, recor-
ducit; equant bella pugnantes; unde cum hostire prisca equare sit, inimici hostes dicti sunt^'). denique in
iuriam
Se le accuse di Coluccio sono giu-
qui,
in
iniquus est qui publici hostis insidias aut
?
quod
inimicum quot sumus; nec
capitalem
viris
Fiorentino, e contro il ncmico
i
i
scripserim i
meminerit se hostem
et offendat,
Florcntini, et
nomine
vel patrie r
de ipso,
si
i
'
sicut incumbit officio,' vel
scio
ina-
suis in
ma-
evasurum.
in
quod de me non plus 25
ego hominum quam ab eterno decreverit. commutabo saltemque hanc consuetudinis mee modulo ^ consiliis
; '
*"TitJ''darra^^iui
spem ad immortaUa regna deferam, quod
jr'famVeMrn™re
fecerit,
mc
si
conceptum hoc
per-
temporali privabit vita sed perpetua consecrabit fama; d
12.
quem
ius]
Cod.
quem
quis] Cod. non
uis
14. Cod.
quo
16.
Cod,
tanti
animi
R. Arch. sulte c.
e
di
Stato in
Pratiche,
n.
Firetize,
36,
1
Con-
399-1401,
bellum
B ALBi,
185 A. (i) Papias,
« dicitur ab
«quare,
«
Lex.
s.
hostire,
v.:
id
«
Hostis ae-
s.
init
Altre
Ca//;o/ic.
piii
De
meno
capric-
p.
litt.
H
11
ante O,
v.
(2) Cf. la nota
est
quia iusta et aequa re
».
ciose esplicazioni del vocabolo da
248.
i
di quest'epistola,
COLUCCIO SALUTATI
DI
cum
se vero, gloria,
5
tuebitur Dei manus, ut
referam
fugere
vel
michique
;
sit
infamiam,
queret
et eterno dedecori,
nunc autem
hec hactenus.
volvet.
me
vel ulcisci
qua paretur, eximet,
si
255
vita
perpetuo tua
ago
gratias
ingenti
ni fallor, in-
tue;
caritati
si
comes, non solum egero, sed ante
dilectio
mentis
se stesso consacreri a perpetiia infa-
mia. Gli c grato chc I'abbia di ci6 avvertito.
oculos
agetur meos. Velles autem scire, ut ad quesita tua veniam, quid
intelligi
Rispctto alla sua richiesta sul signi-
debeat per illam tunicam Nesseo cruore perfusam, qua poete
gunt Herculem
sed
occidisse.
Deo
de quo, sicut concepi,
quorum ultimus hoc quod explicabit
15
donec
'^^^;
hoc
longius
Hercules,
10 michi tamen est in manibus
est
quam
fin-
putes.
opus quidem ingens,
quatuor absolvam libros*');
duce,
quantum Deus
requiris,
ficato
allegorico
camicia di Nesso, che condusse Ercole a morte, lo consii;Iia ad attendere la pubblicazione del proprio trattato su quel semidio. della
concesserit,
quia quotidie variantur cogitationes
id perfecero,
hominum, rogo mecum patientiam habeas. nolo quidem intentionem meam, ante quam in illa parte scripsero, pubhcare. interim tamen scito,
Eusebius
^^\
dolorum
tate
in
vivum
se
quam Helena 20
quod secundum veraces
Herculem
coniecit in
Declamationis
W.
2.
(i) Cf. le note all'ep. p.
(2)
La mancanza
super fahulis
cosa pensasse Cf.
(3)
x del
lib.
XIV,
(4)
1787,
degli ultimi ca-
ci
libri
IV
(ved. p. 77 di
vieta di sapere che
S, sulla questione.
interpr., I,
ed.
Roncali,
209-210.
Son queste parole
tolte dalla
risposta che nella Declamatio Lucretiae del Nostro da reroina al padre ed al
marito,
annis
ante
che tentano
cum
inquit
nedum moUit tempus, quam contemporis lapsu.
proposito d'uccidersi: « liere
EusEBii Caesar. Chronic.
Hieronymo
Patavii,
il
refert
immani-
lapsum
Alhgoriarum
Herculis
questo volume)
ut
tristicia est,
et extingui
76 di questo volume.
pitoli dell'opera
s.
minui
sit,
23. Cod.
Cod. glorie
verba clara sunt,
animi quidem egritudo
acerrima
licet
flammas, paucis
animi motusque
Lucretia: egritudinem
stat,
hystorias,
incidit pestilentem et
per Paridem raperetur.
IUa autem
sed extinguit
morbum
dissuaderla dal
«
mobilius
:
« Nichil
mu-
egritudinem animi-
que motus nedum mollit sed extinforsan tempus. si distulero, incipient michi flagitiosa placere » &c.
« guit « II
testo
di
questa
retorica scrittura,
composta dal Nostro negli anni giovanili e destinata a conseguire una celebriti non meno straordinaria che poco meritata (noi ne conosciamo una quarantina d'esemplari e ne esistono certamente molti piii), impresso una ;
prima volta come la ccccxxvii tra Aeneae Sylvii Epistolae, edite
le
in
Gli dichiara poi
un passo della sua Declamaiio Lucreliae.
;
EPISTOLARIO
234
E quindi tocdeiretimologi.i probabile di u Ligustus •. ca
Ligustus autem nescio quiJ sit, nisi forsan limus a ligus ligustus adiectivum inflectere. debuit
num Gli promette di cercargli certa opera boccaccesca assai rara da lui desiderata, e di mandargli copia d' alquante sue epistole; e rincaricadei suoi saluti a Selvatico Boiardo ed a Carlo
ligusticus
dici
tale
venerit meas,
faciam.
autem
res
domino
Salvatico,
potes.
non
c GibertoFogliani.
facile contingit
postquam ubinam degas
reperire.
meas miror quod
et epistolas
domino Karolo
erat hic Bonifacius
et
tanti facias;
vale et
ideo non respondet
et
me (').
Florentie, tertio kal. martii.
1-2.
Cod. om. velimus, aggiunto in tnargine d'altra penna.
Milano da U. Scinzenzeler, Tanno 1496, da
dotto
sono, ripro-
alcuni anni or
k stato,
MuUer
H.
ne' Bliiikr
fur
371.
Cf.
Gymn. u. Realschultv. XIV, VoiGT, Ueber die Lucretia-
Fabel
u.
ihre literarisch.
das bayer.
in Berichte
ueb.
die
hbn. sachs. Gesellsch. Phil.
CI.
Hist.
EussNER, Zu
A.
Verhandlung. der Wissenschajt.
der
XXXV,
1883, den
XXIV, 74 Cf.
(i)
25;
Lucretiasreden
des Salutalo in Bldtter cit.
e
Verwandten
XVI, 9
sgg.
I, c.
239 I,
HuGUCio, Verbor. derivat., Croce pl. XXVII, sin., s. V. lego; e ved. lib. VI,
(2) In si
B,
nota 2;
II,
codesto Giberto, a cui
raccomanda, sara Giberto
S.
il
probabilmente
figlio di
de' Fogliani,
France-
nipote
di
Guido Savina II, che, privato da costui di Scandiano insieme al fratel suo Pietro Anglico, dopo la morte del padre, assassinato nel 1378, seppe due anni
appresso
col
favore
sino
poraneo
di costui fu
de' Fogliani,
che teneva
il
(Venturi, op.
un
di
Niccolb
III
d'Este penetrarvi di nuovo, snidarne
il
malvagio congiunto, e dopo varie vicende ritornarne legittimo padrone
al-
altro Giberto
Niccolo,
quel
figlio di
Rondinara
castello di
63) ma siccome sempre avverso agli mi pare credibile che cit. p.
;
quest' ultimo fu
Estensi, cosi
del
primo
si
giacch^ Co-
tratti qui,
luccio, qual cancelliere
marchese
d'
uno Stato doveva
Este,
d'
piuttosto conoscerne gli amici che
gU
non
avversari.
(3)
Che
il
Nostro alluda qui
zogenito suo Bonifazio, non
137.
da riconoscere quel sco
mantenendovisi
1386,
r anno 141 7. Ved. Venturi, op. cit. Per verita, contempp. 62 sg., 73.
alleato del
sgg.
cod. Laur. S.
ep.
nel
asserire
;
giacche, se
non vanno
al ter-
oseremmo
calcoli nostri
i
errati (cf lib. XI, ep.
xx
doveva aver nel'91 raggiunto appena i quindici anni, e mal s' intende come potesse mantener corrispondenza con unuomo III,
404), quest' ultimo
maturo, quale era certo
Vero mosso
e,
a
d' altro
simpatia
canto, dall'
il
Di.Vaile.
che questi, ingegno pro-
mettente del giovine, potrebbe avergli scritto
5
W recommenda, cum
Giberto
meus
in
si
conscium
scio, te
tamen quod aliquarum copiam habeas.
procurabo
tamen
vocabulum derivatur^'^
Librum illum Boccacii non
manus
forte
Derivatio-
unde, teste
a Liguria;
maglstro Uguicione,
inusitatius ve-
un' esortatoria
qualche cosa
di simile.
allo
studio
o
i(
COLUCCIO SALUTATL
DI
255
IIII.
A [Cod. Viit. Capp. 147,
51 b;
c.
IX (').
BONIFAZIO S.
Merkle,
op.
cit.
564, n. 4; autografa.]
p.
Pape. Christo pater et domine, /->!•• T-> Ti unice viventium successor Petri vereque vicarie Iliesu Christi. gloriosissime in
ANCTissiME atque
^S
mee
scio
non
parvitatis
esse dignas agere gratias pro tot et tantis
Sebbene possa considerarsi come
(i)
cosa certa che Tepistola presente,
cominciata
30 dicembre 1392,
il
dob
stesso
dietro
Franchi, non dal
spedita
compiuta
e
non quarantadue
se
rii feb-
tardi, vale a dire
piia
di
che
Bartolomeo
a
stata
sia S.
in-
il
in cui fu scritta Taltra
subito
tien
giorni
braio 1393, pure io stimo opportuno coUocarla qui, perch^, contenendo
un'ampia
essa dei
fatti,
a cui
riferiscono le tre let-
si
vi,
agevole porgere
piii
dimostrato
vii),
di essi
Come ho
illustrazione.
esposizione
chiara
e
seguenti (v,
tere
mi una
Merkle e
;
ved.
IX ed
al cardinale
al
della
Ri-
vol. III,
Franchi, quanto quella
Monopolitano
si
riconnet-
tono in strettissima guisa alle missive dirette ai personaggi medesimi, gia da noi pubblicate ed i
numeri
illustrate sotto
xiv del
xiii e
lib.
perinvestirne invece
tante
VIII
di
ai
de'
Roma
Torsiglieri
tra
un messer Dino
di
Pistoia
Dreucci, pur pistoiese, per dell'
ospedale
Alpi, che
il
di
S.
e il
lacopo possesso
Bartolomeo in al primo
papa aveva tolto
Conimpor-
si
consideri
della deplorevole de-
i
luoghi
pii,
lasciati in di
particolarmente poi
giorni di papa Tomacelli, fervidis-
simo apostolo
simonia, giacevano
di
monasteri,
i
preda
gli ospedali,
ingorde voglie
alle
chierici avari e di laici senza scru-
che ne
facevano
oggetto
di
Contro questo sfacciato mercimonio piii volte la repubbhca di Firenze fece udire sue
querele
quanto
piii
davvicino.
propria voce; e
la
cardinale
le
erano tanto piu vivaci, gli
abusi
la
toccavano
Cosi, a proposito delFu-
surpazione, che nel corso del 1401 di
Bari
aveva
chiesa di S. lacopo tra
le
il
fatta della
Fosse, ma-
nuale della badia di S. Salvi, scrive-
vano per mano del Signori «
«
corte di
poco
cadenza, in cui sullo scorcio del se-
«
il
secondo.
che per6 pu6 apparir degna
colo XIV, e piu
biennio 1392-1393 in
durante
ma
quale episodio
quQsi" Episiolario (II, 432, 434); poiche riguardano tutte il litigio agitatosi
;
il
stessa
se
d'un certo interesse, ove
traffico.
(cf.
le^ione.
troversia in
esatta
661), tanto le tre epistole a Boni-
p.
facio
nuova
poli,
vista Abruiiese di scienie, lettere ed arti,
X, 79 sgg.
Invece d' agere Coluccio aveva scrilto
la
riesce
gia per vero
a proposito
altrove
pubblicazione di S.
1895,
7.
che caiicelld poi, snstitucndo in margine
,
•
i
"
febbraio
gh propria
viventium e aggiunto in interlinea.
6.
referre
le
•
•
Fircnze,
^odicembrc cembrc 1592
:
« Inter alia.
populum nostrum
S. al pontefice .
.
i
que singulariter
turbant, sunt col-
que crebrius quam oporteat fiunt, quibusque non providetur ecclesiis sed personis; qualia sunt quo-
« lationes,
« tiens ecclesie «
« maiori «
regimen
alicui
persone
committitur, que vel semper
sit
vel
parte temporis abfutura, vel
quandodantur ecclesie prelatis maxiexprimamus vo-
« mis, ut vulgaribus
1393. 1393
csprime
la
gratitudi-
:
EPISTOL ARIO
2 $6
per aver concesso 1' aspettazione ad
Andrea suo ed
il
tore di
S.
figlio
;
cum
munificentia contulistis.
vos
in
secundogeniti
peculiarem
omittam,
et ut alia
('>:
quj; infinita sunt,
mc
mei expeciationibus
filii
exaudistis
filium
affluenter tantaque
benigne veluti
meum
vos lacobum nepotem
titolo di rctdell'
ospedale
hospitali Sancti Bartholomei
de Prato Episcopi
quo
prefecistis,
Bartolomco
Prato del Vescovo al suo nipote Dreucci, lacopo privandone l'indegno che prima lo possedcva.
di
me tam
qup michi sive meis pro
beneficiis
non
eiusdem hospitalis non director,
sed diremptor, non
exclusor pauperum utebatur, imo, ut convenientiori cabulo, rapaciter abutebatur me
3.
aggiunto
e
qua quidem
in
pater, sed
loquar vo-
la letlera Jinale.
6.
pro
licet
re,
cod. reca null castato.
Cod. da prefec. in interlinea
5.
quod^ di cui cancellb
scritto
^^\
Dopo benigne
in interlinea.
copuni corretto in lacobum
aveva poi
quondam
ad proprium dominus Dinus,
ut re propria, sed
4. Cod. la-
invece di quo Coluccio
;
ma
Cod. re propria/
Dinus, otnesso da Merkle, e aggiuntoin interlinea.
tegni
i
Dopo primo non Coluccio aveva posto rector, che cancello per sostituirvi in interlinea 8. Merkle conventiori 8-9. Dopo loquar Coluccio aveva dapprima scritto director
d'abbrevia^ione cassati.
7.
il
Cancelld poscia
verbo rap. abut. feci...
chc cassd di nuovo
:
il
tutlo; e riscrisse rapaciter; quindi agi^iunse un pre-
poscia abuteb.
quod intendimus, in comhac enim provisione deseruntur ecclesie, minus accurate quam deceat divinum ministratur of-
« cabulis
(2)
Le
49 A-51 B del cod. Vatic. anticamente un fascico-
cc.
«mendam.
costituirono
«
letto isolato,
«
agri, senescunt,
veprescunt
« ficium,
domus; quod-
«
neglecta reparatione,
«
que magis deflendum est, ecclesiarum ornamenta deficiunt et edes
«
« sacre miserabilem decidunt
in rui-
nam.
ponderet sapientie vestre su« blimitas quales sunt omnium super
«
«
hac
re
cum
indignatione
conque-
«stus: quidpatroni, quid parochiani, « quidve tota nostra respublica lamenclamet, videntibus cunctis
« tetur et
«
que Hberalitate maiorum honorem eterni numinis
«
non
assignari,
«num
cultum,
«
«
«
dedicata,
sicut decet, in divi-
»
;
R. Arch.
Stato in Firenze, Miss. reg. 24,
Pape
», 17
c.
63 a,
ottobre 1401.
(i) Si tratta certo d'
Andrea, nato
nel 1375, che, al pari del primogenito
Piero,
trascrisse
padre aveva destinato
il
alla
una bolla
vembre 1392, remozione del
mano
una
pontificia del 27 no-
quale
la
giustifica la
Torsiglieri
lib. III, lib.
ecclesiastica, ep.
XX
;
I,
XI, ep. xxi;
206 III,
;
Cf. lib.
su di
copo Dreucci.
mento
Trattandosi per
inedito, e
1'
di
di la-
docu-
illustrazione
delle presenti lettere assai importante,
ne riferiamo qui taluni brani Bonifatius episcopus servus servorum Dey. fratri . episcopo Florentino saluapostolicam benedictionem. Gerentes
Venerabili
tem
et
.
in desideriis cordis nostri alia pia loca i!Ia
sub bono talibus
quod
et felici
personis
hospitalia et
regimine aulibenter
com-
micti volumus, per quas possessiones et bona
ipsorum manuteneri valeant ipsaquc hospitalia aique loca salubriter ac feliciter gubernari. dudum siquidem per nos accepto quod in civitate acdiocesi Pisloriensi erant quamplures priores et plebani ac rectores secularium parrccchialiumque ec^lesiarum (*) presbiteri et clerici perpetui benefitiati in illis ac nonnulli ex
lui
IX, ep. XIX,
138, 406.
dal retto-
luogo
e la sostituzione in suo
canonicis et perpetuis capellanis
carriera
con-
quella delS.
rato deir ospedale di S, Bartolomeo
geaiitur,
provisionem
sed in
hominis atque lucrum
di
fuerunt in
cui
in
temporaneama diversa da
(*) CoJ. ecc. (j
maiorum
Pi-
5
COLUCCIO SALUTATI.
DI
agere,
habeo ago
explicare.
mea 5
quam
potius
loco, tias
et
pauca pro
igitur
nullis
gratias
.1
.1
et
provisum
persone
.
ex omnibus viribus meis
ex
toto
/,-,
tamen gra-
habeo
sit,
informatione
<'>'
257
vestre beatitudinis
ex
corde,
tota
anima
.1
I
•
1
•
pro hoc et omnibus que michi,
vo rirrscmprt suo obblieo.
precedentibus meritis, prebuistis.
Nunc autem
audio,
quod idem dominus Dinus, sacrorum
ca-
Ora prende
nonum, quorum doctoratum '
immemor;
profitetur,
tanta est im-
'
'
Doipo loco Coluccio scrisse non personis^ che cancello
scrivere la parola
Dopo Dlnus
6.
f)i
cod.
fconsultumj chc casso pure.
4.
e
;
et minus hoquod in prcdictis civitate et diocesi erant quamplura monasteria diversorum ordinum que minus debite et
regimine
nestam viiam ducentes...
tialiter privaret; et
honeste
regebantiir,
et
nonnulia
et
hospitalia
quibus aut nulla aut modica hospitalitas observabatur, et multa reformatione indigere noscebantur: Nos dilecto filio Bernardo abbati monasterii de Podiobouizi Floin
rent. dioc. per
nostras litteras mandavimus,
quatinus ad predictam civitatem et diocesim se personaliter conferens et
habens pre oculis
soium Deum, predictam maiorem tam in caquam in membris et alias ecclesias et monasteria huiusmodi virorum et mulierum. non exempta dumtaxat, ac prefata hospitalia vice [et] auctoritate nostra visitaret et omnia que in eis reformationis et correctionis ofpite
fitio
et
inveniret indigiere (sic) corrigieret (sic)
reformaret &c. Et subsequenter ad audientiam nostram de-
ducto quod prefatus abbas ad huiusmodi
quod dilcctus
filius
Nicchoiede Torsilleriis,
num
administratione predictis senten-
et
nihilhominus
liuiusmodi hospitali
si
et eius
eiindem Diregimine et
per ipsum abbatem privari predictum hospitale, quod ali-
administratione contingeret,
quando per
clericos,
aliquando per laicos regi
consueverat, dilecto
lacobo Dreuc-
filio
cii clerico Pistoriensi iuxta formam constitutionis felicis recordationis Clementis pape V predecessoris nostri
in concilio
Viennensi su-
per hec edite, eadem auctoritate commicteret,
prout
in predictis litteris plenius
continetur &c.
S' aggiunge poscia che coteste seconde lettere non pervennero in tempo utile tito
airabbate
da Pistoia
;
di lasciar quella
prime
che egli pero, prima forza
in
citta,
apostoliche
lettere
denunziato
Poggibonsi, gia par-
di
ma
delle
aveva gia
pontefice la riprovevole
al
vi-
sitationem faciendam procedens, inter cctera reppererat,
dinanii a omnib.
dd qui cassato.
storiensium ecclesiarum discoli
pauperum,
dopo persone contincid a
Merkle omette ex
Dinus ser civis Pisto-
tunc hospitalis pauperum SanBartolomei de i^rato Episcopi, dicte Pistoriensis diocesis, dictum hospitale iam pluribus riensis, rector
condotta del Torsiglieri,che,impadro-
quanto delle 1' aveva
nitosi tanto delle rendite suppellettili
dell'
ospedale,
godendone
chiuso,
proventi,
i
cosi
cti
annismale ac pessime rexerat et gubernaverat, debitam in eo hospitalitatem non tenendo et ipsius hospitalis fructus et proventus in proprios usus convertendo et dilapidando ac paunos prefalo abbati peres pessime tractando per alias nostras litteras mandavimus, ut vocatis dicto Dino et aliis qui essent vocandi si per huiusmodi visitationem per ipsum abbatem tunc factam vei iterum faciendam inveniret ipsum Dinum circa regimen et administrationem dicti hospitalis talia commisisse propter que de iure merito privari posset vel deberet huiusmodi regimine et administratione; ipsum auctoritate nostra hospitali ac ;
Coluccio Salutati, IV.
come troviamo neir epistola
dal
asserito
sua.
Nostro
pontefice con-
II
chiude dichiarando d'aver dunque
ri-
mosso Dino dairufficio di rettore, ed incarica 11 vescovo di Firenze di porre in
sua vece
boUa
Nos enim inane
11
e tale
si
Dreucci
;
la
chiusa della
:
ex
nunc irritum decernimus et hiis a quoqiiam quavis
secus super
auctoritate scienter vel ignoranter contingerit actentari.
Perusii
dat.
pontificatus nostri
(i) Cf.
s.
.v.
kal.
anno qnarto.
Luc. X,
decembris,
P. de Esculo.
27.
17
pcr6 apche Dino
de' xorsigiieri, gi.i
rcttore
pudentia; ausus est apostolic^ sanctitati suggerere quod falsa fuerit I.
"^li
'^^''^'
deHospc-
!
;
258
impugna come falsa e menzognera I'
inchiesta
in
se-
guito a cui fu dcstiiuito.
Ma
sue colpe
le
I-
PISTOL ARIO
visitatoris relatio, cuius prctextu fuit ab
que
eiusdcm
hospitalis cura ra-
falsani fatcor, sanctissime pater,
tionabiliter absolutus.
visitator retulit, sed omisit.
non
in his
autem, ut arbitror, quia
oniisit
son ben maggiori di quanto il com-
magnitudine rerum impeditus aut non potuit cuncta percipere aut
missario apostolico abbia nella rclazione sua denun-
positis
ziato,
dam
Menata glie una
mo-
in
pudori prefati domini Dini per quan- 5 verecundiam indulgere. sed notorium est ipsum, cum ferme
que
satis erant, voluit
de patrimonio nichil habeat,
genere procreatam, postquara hospitalarius
nobili
usum
savit, et in egli
ambitiosum uxoris cultum, quam
in
fanciulla
di nobile stirpe,
chiuse
1'
ospi-
quidem quc debent
mano ad
zio, diede
sc
per
cdificare
una casa sontuosa soppressc
despon-
omnia
non negligens sed omittens,
hospitalarii
domum
extitit,
transtulisse.
sumptuosissimam
collabi
cdificans,
si-
hospi-
10
domos
;
setti-
la
tale clausit et
panem pauperum
familic
manale elargizionc di panc ai povcri
pauperum exemplo turpissimo dinis fuit singulis
antiquissime consuetu-
patiebatur.
hebdomadibus, sabbato scilicet, cunctis pauperibus,
quotquot confluxissent, unius panis pro quolibet elemosinam exhiper
Iasci6,
la
sua
riluttanza a compicrc i propri ob-
che
blighi,
nuinc
il
scqucstrassc tiitti i rcdditi che sul ter-
bologncse
ritorio
aveva
c
Tospcdalc;
dopo
di
ci6 osa
chiamar ingiusta propria
;
hunc morem nedum in
cia*ii
tantamque avari- 15 Bononiensi
sustulit sed extinxit;
omnibus exercebat, quod, cum
territorio
in
co-
Bologna
di
bere
conservationem uniuspontispertinaciter facere recusaret,
Bononie redditus omnes huius
commune
ipsorum sunt,
hospitalis, qui in finibus
occasione autoritate decreti publici, cunctis laudantibus,
rei
occupavit.
et
tamen audet ante conspectum vestre
beatitudinis
20
la
deposizio-
asserere seque per iniusticiam depositum conqueri,
quem notum
est
nc Voglia il ponteimpedire che fice tale sfacciata
quc-
longe gravissima promereri
!
velit igitur
ab audientia vestra repellere vel
tali
apostoHca sanctitas ipsum
sub condicione recipere suam
rela sia accolta.
querelam, quod non possit subornatis testibus aut occulere veri-
tatem aut mendacium
rem verissimam
quasi
iam enim incepit aliquos
sine causa loquor.
nec 25
ostentare.
in testes requirere,
qui noluerunt sue turpitudini consentire. Lo
i
ringrazia per bcnefici concessi
a Pietro
mogenito,
suo
pri-
Ceterum credo quod
legum doctor dominus 2.
Dopo
pater cod.
da
si
circa
aggiunto tatis,
filii
mei egregius
9.
m
scritto nobilera
aggiunto
aggiunto
in interlinea.
progenie.- quindi
in interlinea.
i
^.
18.
Merkle
soslitui quindi beatitudinis
cancello vestra
,
sostituendo in interlinea
In
scritto
17. facere
20. Dopo vestre Coluccio scrisse sanctiDopo avere scritto vestra sanctit., Coluccio aptica 22-23. ipsum - vel aggiunto in margine.
reditus 22.
23-24. Coluccio aveva scritto querel. suam admittere; poi casso
a suam quer.
8.
muto nobilem
Dopo nednm era
poi cancellato e dopo tantamque erasi scritto suis, pure cassato.
in interlinea.
a cui
7. ambitios. e
f cancellato.
in nobili, e casso progenie
Petri
Laurentius de Ridolfis vestre beatitudini fuic
luogo di nob. gen. Coluccio aveva prima
in cunctis,
gratiam
il
verbo e prepose recip.
,
COLUCCIO SALUTATI,
DI
locutLis
vobis cuncta referet viva
cisci
^ atnda a Bartoio-
mco
rrancni
la
cu-
quibus omnibus ut jtinTiva''"^^
in
meam
benignitate
solita
"'
conservet omnipotens Deus, qui vices
vestra sanctitas exaudire.
suas vobis commisit in
voce^').
humilitatem
gratia sit efficax, dignetur
5
meus doniiuus Bartholomeus Fran-
et venerabilis pater ^
<^')
259
sanctitatem vestram * * *
terris,
(3).
V.
A Bartolomeo [Cod. Vat. Capp.
147,
c.
Francesco
di
51 A;
autograici
Merkle, op.
S.
;
Meo Franchi W.
di
Domino Bartholomeo
cit. p.
562, n. 2.]
Francisci.
Fircnze,
30 dicembrc 1392.
10
R
everende ,
.
domine mi.
in Christo pater et ^
.
r
.
cobi mei lueruit
tam
•
1-
dominum Dynuni adhuc negocium
est michi opera vestra
15 renda
hominis improbitas
illius
et eius
quod
ignominiam detegenda.
eius
causam
Vectoribus
dree Nerii de
^^^
ad perchc
soiiccita
vuoto i mancggi del TorsigUcri.
opus
id
quod, sicut
toto conatu
hume-
in vestris
mitto autem vobis procuratorium
assumatis.
bonum
lo
interporsi vadano a
iusticia est, deter-
unquam aHquid
si
ob
scio
avaricia turpitudoque ad
totisque viribus suscepistis, hanc velim ris
•
videtis
refricare et
defendenda nostra
(^\
Ta-
1-
nunc autem
vestri fuisse consihi vestrique favoris.
illum
quod negocia •
1
tamque celenter expedita,
reliciter
;
et
An-
solvat
tam
scripsi
precipietis,
Ha Andrca
scritto
pcrche provvcda 3.
Dopo
rtieam cod.
da ur cancellato.
4. Cod. santitas corre/^o /h sanctit.
cod. seguiva la data, portata via dal ferro del rilegatore.
(i)
Messer Lorenzo
de' Ridolfi erasi
probabilmenterecato inPerugia presso il pontefice insieme ad Andrea di Neri Vettori
per
vedasi
la
incarico della Signoria:
nota
6
all'
epistola
che
segue.
I
fogli del cod. Vatic.
sono
stati
Mcrkte
vestra
come ho gia accennato, che entrambe siano uscite ahneno parzialmente nello stesso giorno dalla penna chiudere,
del Nostro.
Di codest' importante personagabbiamo gia a lungo trattato, pub-
(4)
gio
(2) Cf. r epistola seguente. (^)
14. nostra]
Ncl
5.
blicando Tepistola xviii del
lib.
(III, 664), a lui diretta dal
Nostro.
XIII
cosibarbaramentesmarginati dal ferro
(5) Cf. Tepistola precedente, p. 257.
d'un ignorante rilegatore, che
(6)
Ma
scritta a
tergo
della quale
a
stata portata via
si
riflette
ch'essa i
della carta,
sul recto
se
Coluccio copi6 repistola
Bartolomeo
remo
data
e
di quest' epistola di netto.
la
di
Francesco, ch'or ver-
a leggere,
parmi naturale con-
Andrea
di
Neri de' Vettori, nato
1335 da nobile casata fiorentina, e uno degh uomini che presero circa
piii
il
attiva
parte
al
maneggio
della
pubblica cosa in Firenze suiio scorcio del
Trecento.
Gli
uffici
da
stenuti, le legazioni intrapresc
lui
so-
non
si
ad
Vcttori
;
EIMSTOLARIO
26o
neceMaVie^cosT"
comTpe/Ve Mic conccrnenti figlio
a
suo
Picro.
""^^ quam pro bullis filii mei, quas dixit michi domi""^ Laurcntius ('^ dominum nostrum cum oportunis clausulis sibi ^'^^
P''^
autem
verbo; spero
favore vestro et benignitate
et
indulturum
facto, sicut sibi protulit; si scusa di abu-
sare della
djn facere, et
hunc laborem pro
^^^°^ reputare
debetis,
sua be-
riTuorsVvigi!*'^"'
expe-
i
vequos T
familia,'
nam
patientia supportare.
c
^
tametsi
mensuram non possimus rependere, semper tamen
vices ad
mus
sua ipsum
velitis igitur bullas
me meaque
i
cum
^*\
eri-
parati pro vobis et vestris, sicut necessitas ingruet, operari.
Florentie, tertio kalend. ianuarii.
valete feliciter.
10
VI.
A Francesco Carbone [Cod. Vat. Capp. 147,
c.
cardinal Monopolitano
autografa; S. Merkle, op.
54 a;
(').
563, n. 3.]
cit. p.
Monopolitano. Firenze, 31
everendisslme
dicembre 1592.
Lo aver
ringrazia
di
cfKcacemcnte "'^°"'
£r°euccr"°
R' domine tatis
Bartholomei I.
de Prato
Dopo hac Coluccio avea
Coluccio casso poi familia
,
efficaces fuerint
excellentiam
munere
scrilto
me
contano
tre volte
:
cancellato.
16.
almeno
Dieci
(1385, 1389, 1395); ed acquistossi colla prudenza addimostrata in gravi contingenze una riputazione che
vecchio, quando,
5.
contro
genti da cavallo
le
e da pie' della repubblica, alTacquisto
La perdita
Pisa.
seguita
11
6
;
d'
e capitale avversario
CoRAZZiNi,
fu per
lo salv6 soltanto la
vlgorosa assistenza
O.
della cittadella,
settembre 1405,
costargll la testa
cf.
Dopo aver
Perugia
:
un suo antico Gino Capponi
V assedio
di
favore
3.
due
scritto 15.
Pisa
(140^-1406), Firenze, 1885, p. xxxvii. In quest' andata a papa Bonifazio in
egli,
ufficiall^ e
cod.;
il
ma
volte la parola
Cod. da dopo suppl. un
ch' era allora
riformatori
esso: ved.
(i) fe'
Allude
Studio,
a favore di
Gherardi, op.
n. LXxiv, p.
uno degll
dello
impetr6 larghi privilegi
sua voglia, fu mandato, in qualita di
capitano di tutte
cum
Dreuctij
di balia
sciupo gia
San-
un quod che cancelto.
Merkle
fu dei
hospitalis
Pistoriensis,
rector
Coluccio la soppresse dove ricorreva primamente.
excellentie
di
supplicationes humili-
Episcopi, diocesis
segno d'abbrei'ia^ione.
il
singularissime
et
vestram, lacobus Dreuccii de Pi-
nepos meus atque vestro
storio, cti
quam
mi.
mee penes
domine
in Christo pater et
clt.
par.
I,
al Ridolfi, dl cui
gia
si
173.
cenno nell' epistola precedente. (2) Ved. lib VIII, ep. xiiii II, 434, ;
nota (3)
i.
Anche intorno
al cardinale
Mo-
nopolitano, che sui prlmi del 1392 Fiorentini ficial
avevano
protettore
i
eletto in loro uf-
presso la curia, ab-
biamo gia date bastevoli
notizie rielle
note air ep. viii del
XIII, che gli
6 diretta (III, 432).
lib.
^5
DICOLUCCIOSALUTATI. admiratione
retulit,
clarius indicavit^").
5
effectus ct
enim idem lacobus,
mee sed,quod
meum
non
maximum
est,
quanta revercntia possum
quod
perit
tem suam,
debita,
si
cum omnia creando Deus
tum
facere, '
equidem quod
defendatur
beneficio
10 equidem et inane foret aliquid producere, ef
ipsum L
fuerit
feceritis conservare.
est nisi conservationis
evanesceret.
non
offcro
sed quanta potero gratitudinis vicissitudine
nunc autem cum maornura o
est
quam
ut ita loquar,
pro quibus referre gratias non
affectus est,
;
responsurum. r
ctum
ipsa
promptaque mente me promptum
grates ago,
quod
rerum evidentia longe
sed prius
introductus fuerit, extititexpeditus. est parvitatis
261
fa-
;
frustratorium
mox
ut constiterit,
^
''«ona ad
tcrporrc
perda'c^rcht
sine dubitatione plus indicat conservando.
non
Richiamaaiiasua
memoriA
quod
rector sed abusor, ausus est apostolice sanctitati suggerere
ex informationibus retur veritas,
fuerit depositus, et iniuste,
falsis
privatus.
sit
possum, sua gesta recogitans, admirari. credibile in
non
aut
est,
iuris,
quod ex
mecum
satis
clericali
nichil habeat
quod
nobilem
sit
quod
sit,
suum, puellam
etate
puberem
studium ambitiosissime
in future prolis
uxorem, quam nec ornare nec nutrire possit 25 manibus mendicantuni
rem
2.
indicant
Dopo
ind. nel cod. si
interlinea, e le parole idem lac. in 6. vicissitud. d
aggiunto
manifestalurus
12.
cellato; aut
qui
sanguine
pane rapto de
mittat apostolica sanctitas Pistorium qui
.''
que fuerant ibidem divinis
Merkle
1
inveniet in manibus suis extinctam hospitaUtatem,
inquirat.
distracta
et
copulet in
sibi
nisi
margine,
in interlinea.
Cod. dubitaoe^
aggiunto
in
margine
('s;"cj.
legge qui cancellato 4.
Tra
A/er/c/e iudicat
e cosi facti
ig.
11.
18.
M erkle
Dopo
21.
prefectus,-
Merkle
axorem cancellato per
25.
luccio avea scritto inueTet che poi cancello.
(i) Cf. la nota
2 airep. iv, p. 256.
/i
/e
da meura cancellato,
manifestaverit]
incredibiie
Coluccio avea scritto repperit, che quindi tolse via.
Mer
enim e aggiunto in
Coi. sed ad
ctum, che poi cassd sostituendo in margine sostituirvi pneU.
;
est e parv. cod.
10. Cod. consisterit
deductas
dedicata,
officiis
sit
Merkle
fatti fszcj
20.
Dopo
ca«-
iustit.
aveva scritto prefe-
praeiectus
mendicantium
«^^'
non
quod
liabet
et
infon-
quod
pauperum,
prefectus bonis
le
p.^^|"=
attrite
ipse
facto oritur, est oblitus.
1
'^^^^^.
conside-
sed aut facti proprii,
qua sacrorum canonum institutione compertum r
de honestate
si
quibus equidem, quod tam
in
adeoque inverecundi propositi,
frontis sit
20
gnl
^*^*° concesso.
manifestaverit bonita-
Sensi quidem quod dominus Dinus, olim dicti hospitalis
ij
in-
sua au-
la
Dopo
22. Pist.
Cod, Co-
c
ne torna ad enu-
merare
le
colpe.
;
EPISTOLARIO
262
domos
per negligentiam ad ruinam et de bonis
sumptuosissimam,
ad exitum iam constructam.
non
6
necessario che
arrogante maivagiti non rinianga impunita ogni^^^fiducia''"'"^
nedum omissam
reliquerunt,
quid plura tanta
inveniet etiam,
ebdomadariam elemosinam, quam
est,
que magna o
sunt, in
i
Bononiensium
j^^^^ ^^^^^
^^^^^
quem hoc
que cunctorum autor
tanquam servo
pauperum
vestro dignemini,
si
bene
affectionis in
et
conservate.
est
michi vero
quid placet, iniungere.
fiet
in
honoris vestre digna*
incrementum.
extitit,
etenim maximc gratic michi
star
quantum
j
pontifici veritatem,» r
lacobum, creaturam vestram, 10
protcgite, et
verum patrem pauperum,
iusticie defensio, protectio
tionis,
summo
imo audaciam hominis impudentissimi; qucve
^^^^^
invenietis
posse pro vobis
in-
et vestris
habeam demonstrare.
placitis vestris
Florentie, pridie kal. ianuarii (^\
2.
Dopo sumptuos. Coluccio avea cominciato a
rem un pater cassato. giunlo
(i)
9.
in tnargine.
Coluccio.
queve"]
Merkle
13.
Ad
scrivcre ub
audac. seguiva eius
Merkle
queque
.•
il
et,
il
rinvengonsi minutamente
«
st'
il
Merkle ha gia rilevato codice a que-
nel
564),
epistola segue una seconda coll' in-
dirizzo
:
«
Pisano » (cio^ a dire
dinale Francesco
Moricotti,
il
car-
vescovo
Prenestino,vicecanceIliere della S. Ro-
mana Chiesa Hierarch.
(i
378-1394):
calhol.
medii
cf.
aevi,
me
rector ho-
Sancti Barthoiomei de Prato
« Episcopi « ficaciter
quam
gratiose
contemplatione
quamqueef-
mea
« ritis
sua negocia prosecutus.
« ille
quidem, scd
«
Dapo
michi lacobus Dreuccii nepos
« spitalis
258.
8.
hom. impud. i ag-
meus vestroque munere
V. ivi, p.
Come
;
domine, singularissime domine mi.
« retulit «
(2)
che cancelld.
ve e nel cod. aggiunto in interlinea da
enumerate neirep. iv a BonifazioIX:
(op. cit. p.
f^ubij
poi cassato
michi nel cod. pare correiione da
auctor
Tutte queste accuse contro
Torsiglieri
rum
(*) fue-
retulit
efFectus et ipsa re-
evidentia longe clarius indicaprius
« vit (**).
enim &c.
».
Eubel, p.
22),
identica in tutto alla presente, tranne ,
,,
1
,
]
nel cappello, che e di questo tenore: «
Reverendissime
in
5
quam ob
finibus perdidisse^'). j
'
deterrete maliciam,
sui
manibus sed extinctam.
in suis
rem, revereodissime dominc, suggerite oo
suo vahdo appog-
quod abominabilius
cuncti predecessores
ipsum, avaricia sua, iura dicti hospitalis,
inveniet
?
domum
pauperum
qua cum uxore splendide moraretur, ferme
in
Christo pater et
(*) "ica
(„)
j^
c
apoiunlo sobra.
^^J;
^^^
J^
^^^^^^,^
indicam, jh« stampa indicarunt
^^_
^^„^^^
15
COLUCCIO SALUTATI
DI
263
VII.
A [Cod. Vat. Capp. 147,
BoNiFAZio IX
5413; autografa; S.
c.
(),
Merkle,
op.
565, n.
cit. p.
5.
Anepigrala.] Fircnze, 12 febbraio 1593.
5
Oanctissime
O
Toma
Christo pater et domine vereque vicarie Ihesu
in
'^^ scripsi pridie sanctitati vestre ^
Christi.
J^
quem
nepotis,
dignata
super facto lacobi mei ^
vestra subHmitas ad rectoriam hospi-
fuit
Sancti Bartholomei de Prato Episcopi, diocesis Pistoriensis,
talis
al ponte""^'' '^'^! ^" Dreucci, contro cui '='.
L'"oVcnMo"da°iia Curia certc lettere di
scqucstro, e lo
scoiigiura
exphcando sincerissimam veritatem.
elevare,
10
omnium cum
admiratione,
nunc autem cum,
imo stupore,dominus Dynus predecessor
suus htteras de sequestrando dictum beneficium dicatur obtinuisse, mitto dictum lacobum ad sanctitatis vestre conspectum, supplicans quanto devotius et cordiahus possum, quatenus hanc seque-
que nec de vestro mandato nec reverendi
strationis molestiam,
15
domini mei Monopohtani creditur processisse, digne-
patris et
quoniam multi
mini,
9. elevare
Cod. omette
Merkle (i)
manca cum
preiudicii est, facere
cum
stram creaturara
nel cod. 14.. II
favore suscipere
17.
Nel pubblicare
la
commendatam.
ceterum
ne fii aggiunto, sebbene richiesto dal senso, da
;
primo nec
danno non
revocari et hanc ve-
Dopo
e
aggiunto
Coluccio aveva scritto negocia
ceter.
presente, di-
Merkle.
i^.Dopo Monop.
in interlinea.
tanto r II febbraio,
fid
,
cioe
a
renze, a partire dal sec. x per venire
presente, Tepistola da noi teste
fino al
1749, fu solita
dal 25 marzo,
datare
principio di tre mesi
meno
Merkle
al
1392, scompigliando per
ascrisse senza
r ordine
tutto
il
sette giorni,
il
1'
Tanno
posticipandone cosi
del
« pridie »
ne scaturisce, non veruna meraviglia
possono eccitare
in noi, cui
sono ve-
nuti sott'occhi tanti esempi di lettere
un dato momento, rimaste poi giacenti per mesi e mesi
La primanon
nel suo cassetto, e finalmente spedite
1
queiranno. il
Ora staremo paghi
questo volume).
392
Essa e
cominciata che col settembre di
Che
di
ralterazione di data che di necessita
qui detta prima e nel febbraio del
ci
sotto la data del 30 dic. 1392,
gia s'ebbe occasione di dire (cf. p. 255
guisa
tal
dizione per avvertire l'errore.
era
la
illu-
ad aggiungere che codesto ritardo e
gruppo di lettere a cui appartiene. Eppure sarebbe bastato osservare l'in-
correva Tundicesima!
S. scrivesse
esitazione
cronologico
;
strata,
un
dire
giorno prima che
il
co^. e
che cancello.
mentico, per quanto sembra, che Fi-
del
racco-
a
mandare
scritte dal S. in
con r aggiunta vitabili
adoperato dal S.
obblighi poi a ritenere spedita sol-
da
di poscritte
nuovi
fatti
rese
ine-
sopravvenuti,
quando ebbe a presentarsi roccasione propizia.
revocarc.
a
farle
2^4
Gii
raccomanaa
destinato' ad
«tere '""'
diedfr^eln."
TO
E IM S
suDplicationem
vestri
filii
L
ARIO
quem secundum carnem
Pieri,
genui.
futurum columen (iccem fnitrum, quos habet, dignetur vestra sanexaudire, ut studio, sicut optat, insudans, sperare possit a
ctitas
benignitate vestra maiora('\ et ego videar continuis laboribus et
inconcussa fide nonnichil
duodecima
Florentie, die
vestre beatitudinis oculis meruisse.
in
februarii,
5
prima indictione, .mccclxxxxii.
VIII.
A Benedetto [Cod. Vat. Capp. 147,
XIII
8b; autografa?;
c.
^^).
Merkle,
S.
op.
cit.
562, n.
p.
i.
Anepigrafa.]
Firenze,
10
20 gennaio 139$.
La sua viva speranza di ricevere il catalogo dei libri posscduti dal pon-
EXPECTAB.\.M, reverendissime larissime 5.
A
fide segiie nel cod. in cancellato.
Una mano
aWepistola.
del sec.
xr ha
i-i 2.
Merk le
(0
titolo del tutto
il
erroneo
prepone ad expectab.
Cf. l'ep.
xmidel
lib.
•
et
recommendat
parolc Reverend.
le
VIII;
II,
Salvini
nota
quanto qui domandava.
rivista
Secondoche
Giunte la
al
medesimo
s'avverti gia nelle
vol. III, p. 676, e questa
seconda delle
lettere indirizzate nel
20 gennaio 1395, a Benedctto XIII o,
giorno,
il
da
Coluccio
piii
esattamente parlando,
occupato
cui, tutt'
cosi grave, il
inserir vati.
quasi un
precedente,
alTepistola
poscritto
sma,
;
k.
a trattar
in
faccenda
quaFera quella dello
sci-
non ha potuto ne voluto menzione de' suoi negozi priS.
Ed
ora invece a questi soitanto
accenna: sollecita
il
titolo
papa avignonese
in
ultimo alium
per
-
(cf.
i),
fu
IX,
sopra
lungi
(e si
occhi!),
gli
vide
in lui
il
Mehus
cui
inesplicabile
ci riesce
giacche
il
il
cardinale di
ia causa,
sospetto da noi manifestato
nel render conto
della
pubblicazione
del Merl
pigrafa nel cod. da Coluccio stesso
« aitri
ed
il
Monopolitano; equivoco bizzarro,
pseudo-pontefice
sunto avevano serbato
lo studioso
riconoscere
dal
che Tespressa men-
non
rias-
57,
di
«
un
III,
Avignone fatta nelia poscritta avrebbe dovuto bastare a disserrargli zione
«
L' epistola, di cui soltanto
v;
Benedetto XIII nel corrispon-
dente del S.
Odissea, che
mandargli Roberto de^Bonciani.
ma
citata;
ben
tedesco,
gia avevagli offerta, e torna a racco-
1'
ep.
prima volta dal Merkle nella
la
papa
lib.
Plutarco
spedisce
Merkle
pubblicata integralmente
cio che
gli
//
mi che nel cod. gli susseguono.
a fargli pervenire le sospirate ViU di ;
veruno in testa
Monopolitano (Francisco Carbonio S. R.E.C.)
434, in cui il S. esprime al papa la sua gratitudine per averne ottenuto
(2)
non reca
10. // cod.
di Jianco aWepistola posta in margine la rubrica:
habendo
Littera pro libro transmittendo ac etiam
di suo capo vi prepose I
domine, singu-
in Christo pater et
domine mi, maxima cumaviditate suspensus, tuorum
gli
« avviene
a caso,
quando
altre si
;
volte, e
rivolge allo
avignonese o ad
suoi aderenti »
;
e stato
tramu-
tato in certezza dall' ispezione del ms. II
Merlile, del resto, destinato a
non
COLUCCIO SALUTATI.
DI
librorum repertorium^'); expectabam
Plutarclii
quod tam
nostri,
5
tradiderit
quove
notum
michi
quem
secundum
nescio
miserit.
si
mitto
non
sit
me
quantocius informare
quod ahquod super illo
Odysseam, quam
et
deprecor autem quod
(').
de hystoricis, de quibus
quidem semper
si
penes
te
aliquid
sit
michique fiUus
seamW.
et dilectus,
alias
reatur.
Dopo secund.
da
filius
Avinionem venit
gratiam in oculis
et
me
maiores passi
che
attri-
vale felix, pater
Roncianis
S' allude
(4)
inveni,
si
ad
ma
si cor-
Uopo optime
un' epistola
evidentemente e andatasmarrita.
il
che Del
buisce al '94, mentre invece appartiene
suo
air anno seguente.
opere storiche rare o addirittura igno-
(i) Cf.lib. IX,ep. v; III, 57, nota
(2) Cf. per
cerca delle
Vitd di Plutarco, le
air ep. XI del (3)
quanto concerne lib.
VII;
Quest' esemplare
Coluccio destinava
II,
in
della versione di Plutarco; p.
note
51
p.
301 sg.
Juan
compenso cf.
ep. cit.
castellano d'
(5)
Coluccio Salutati, IV.
Amposta
nell' ep. cit.
Verg. Aen. IV, 436.
Cf.
sul
Bonciani
la
nota
i
a
56 del III volume. (7)
£
questa un'espressione comu-
nisslma nelle sacre scritture;
XVIII,
302.
possedere
di
298 sgg. (6) Cf.
p.
desiderio
aveva intrattenuto a lungo
rate, egli
dell' Odissea
in origine a
Fernandez de Heredia,
i.
la ri-
grande
3
;
cf.
XXXIII, 10 &c. 17'
In
Gen.
finc
comanda
gli
rac-
Roberto
dc' Bonciani chc si
rcca
patrocinium me-
facias, et
tuis^^).
Merkle
16.
azzeccarne una, ha errato anche nel fissare la data deirepistola,
sui
alii
-
multa quidem
aveva cominciato a scriver negli fnegligentia^
Merkle scis 17. Merkle tradit
4.
cancellato.
O dys
tibique tradet
habeas.
Dei tam ipse quam
lo scriltore
resse e sostilui incuria cod.
Boncianis, indoHs optime iuvenis,
quo digneris ostendere quanti
in
hec hactenus.
sit.
hoc solo favorem omuium
vel ex
sicuti firmiter teneo,
3.
teneat aliquando videre
sitis
me non
recommendatum velim ipsum
pro ecclesia sancta sunt, ut
me
quod apud
ogni modo, 1' Odissea c lo torna a prcgarc di fargli noto quali storici antichi possegga.
manda
libro-
desiderio nec incendium hoc nisi cumulata morte remittam^J),
arsi
Ad
gli
rum
Nunc autem Robertus de
20
litteris
debuit esse
scripsi,
ut facile cogitare possis quanta 15
alienis
quis
tibi
(•).
lusa.
cui
utcunque tamen de
homericam
tibi
10 tenere et remittere poteris, sicut voles sublimitati tue grave
nec
fatigassem,
litteris
autem quod
scio
compertum haberem
si
transmissor, iam ipsum tot
successerit,
primum
sed
incuria debentis librum
hoc meritus fuissem habere responsum. libro
e insiemc con esso lc Fifc di Plutarco, i stata sin qui de-
appulerit nec suis
liber
ille
est; et
gratissimum munus
liberaliter contulisti(^).
arripuit miclii taciturnitas tua,
illum transmittere,
et illud
2^5
e
gli
ad Avignone conscgnerd
VOdissea.
266
E P
optime,
O
L A R
I
O
qua possum tue magnitudini
et si
meum
est precipere,
simo
1-
S
I
memento: tuum
grata,
Florentie, die vige-
est fidcliter obedirc.
ianuarii .mccclxxxxiiii.
VIIII.
A MlCHELE DA RaBATTA ('>. [Cod. della Marciana
Venezia Lat. cL XIV, 102,
di
Magnificentissimo
$ 67 a
c.
originale.]
;
domino Michaeli de Rabatta
militi
honorabili maiori raeo. Fircnze, 12 agosto i;95.
MAGNiFiCENTissiME
novclle di lui;
sione
fortune,
sed
virtutibus
7-8. Questindiri^^o si le^ge a
mano
diversa, e apposta 1'avvertenia
gaudeo quod
amicc karissime.
milcs,
pius audiam feliciter esse
Si rallcgra di udir sovcnte buonc
et
quidem non
feliciter
tibi.
tergo deWepislola, dove, alquanto :
quidem
peragrasti
probitate.
piit sotto,
El Sig.' CanceDiere di Fiorenza al
se-
allu-
e di
s.'
Micelle ft/c^
XI
a cuhiculo
da Rabatta.
Pubblicando Tep. x del
(i)
lib.
VII
286 sgg.), diretta dal S. nel 1392 a messer Michele da Rabatta, noi ci (II,
domino n.
anno
:
deve
LVii;
Tanno
Clementi
Jiostro
honorario
mdccxiii; sotto
sal.
assegnata
essere
come agevolmente
siamo sforzati di descrivere succintamente Toperosa esistenza di quest'illustre fiorentino, che ed alla corte di Francesco Novello ed in mezzo alle procellose vicende, onde fu agitata la
ranei in essa racchiuse.
coir amico, perche,
assunto
patria del Friuli neirultimo trentennio
verno del patriarcato
in
del sec. xiv, e di
tanto
fe'
prova di tanto senno Alle notizie
valore.
ivi
non abbiamo ora da aggiungere se non la citazione d' un libro uscito alla luce dopo la nostra raccolte
pubblicazione:
quello
A.
di
STELLA, / Toscani in FriuU
B.\tti-
un
epi-
sodio della guerra degli Olto Santi,
Bo-
logna,
spesso
e
dove del Nostro si fa menzione (cf. cosi pp. 39,
1898,
introduce
ficilissimi,
L'epistola presente, la quale
serva originale
Marciana
in
una
intitolata
si
con-
miscellanea
Autographa
:
STUS ahhas
Fontaninius
:
collegit
lu-
sanctissitno
dif-
mani del Ora documenti
novello suo pastore. sincroni
ci
che
attestano
20 otto-
il
bre 1394, vale a dire sette giorni dopo che il patriarca Giovanni era caduto
Savorgnan,
il
capi-
tolo d' Aquileia, radunatosi per
eleg-
sotto
gere
colpi dei
i
il
vicedomino, aveva, dopo qualper raccogliere
finito
propri voti sulla
persona
di
i
Michele
da Rabatta, che trovavasi allora, in primo consigliere del Car-
qaalita di
rarese, a Padova.
sihus praecipue, continentur
go-
al
momenti
trasmetterlo, pacificato, nelle
della
puhlicis, Foro-iulien'
S. difatti
II
rallegrandosi
golarsi da ricondurlo alla calma e da
charlacea mss. aquileiensia, uhi varia de et
de-
abbia saputo cosi bene re-
rehus
privatis
si
contempo-
fatti
discorso
il
che contrasto,
249 &c.).
della
1395,
duce dalle allusioni a
il
al-
Marca
E
202.
che
il
da
Trivig.
Cf. e
Verci, Storia
Veronese,
d'aItro canto ci
Rabatta
cess6
fe
pur
XVII, noto
dall' ufficio
10
COLUCCIO SALUTATI,
DI
2^7
tcmpore non parvo Gcrmaniam, ubi multis experimentis
tuis virtuti-
che non dalla for» ma dai suoi meriti trac fania. Sa chc fu in Gcr-
tiina
bus
claruisti
redeunti fuit onus inipositum gubernationis atque
<^').
regiminis Aquilesiensis ecclesie^^); quod quanta dissidentium ani-
morum 5
consolatione quantave pace traduxeris
cet effectus, qui
rempublicam Fori
notum
pacificam
et
10
tradidisti*^^)^
maximam
ego
cent,
Patriarce, nuper ad
que
feroces et pene barbaros
est,
c vi oltcrijic
narc
la
regimen
domino
et patri
viamentecosi daricondurla alla tranquillitd
revocare
homines quadam unanimitate com-
tranquillitatem de
primavera dell' anno seguente, dopoch^ Antonio Gaetani, eletto da papa Bonifazio in patriarca, ebbe il nella
1395 preso possesso
19 aprile
della
Niun dubbio dunque clie la presente, dettata quando Tinsediamento SLia cliiesa.
del novello pastore era gia seguito, sia
da ascrivere alFagosto del
'95.
(i) Sui viaggi in Austria ed in Ger-
intrapresi da Michele per as-
mania
sicurar aiuti a Francesco Novello nel-
rimpresa
di riconquistare
Gattaro, Cron.
Padova,ved.
Muratori,
in
Rer.
ScripU XVII, 643, 765 &c.; Verci,
II.
op.
cit.
contentionis
inveteratc turbine
XVII, 97,
loi.
nato Acciaiuoli,
trova ancora nel
si
Acciaiuoli, ora conservato
carteggio
(fondo Ashburnh.
Laurenziana
nella
La tragica morte Moravia doveva per6 offrirgli mezzo di far un acquisto ben maggiore, Spronato anche dai Fiorentini, che ne perorarono efficace1830, quad.
IV).
Giovanni
di
mente
di
causa (ved. Arch. di Stato
la
inFirenze, Miss. reg. 23,
33 B,«Papc)),
c.
ottobre 1394), Bonifazio IX si dccise addi 27 gennaio 1395 ad eleggere il
Gaetani in patriarca di Aquileia.
Si
a recarsi nel Friuli;
ma
affrett6
egli
gli storici della
chiesa Aquileiese af-
sunta dalRabattaparlaanche P. P.Ver-
fermano che ne' sei anni del suo reggimento non seppe concludere nulla
gerio in un' importante epistola, che
di nulla
(2) Dell'opera
gli diresse nel
di
pacificazione as-
corso del '94
;
cf.
Ver-
GERii Ep,, ed. Corabi, xcv, p. 140 sgg.
:
Hic nihil boni
«
fecit,
quia
« pro maiori parte stabat infirmus pro-
podagras
« pter
»
;
Vitae patr.
Aqui-
nuovo patriarca era, come s' e detto, Antonio Gaetani, della celebre famiglia romana di questo nome,
ibid. col. 64.
conte di Fondi, e
11 inilite
Luchino dei Visconti di Milano,
Udine,
1902, p. 21 sgg.
(3) II
fin
dal
arcidiacono bolognese;
1380 circa
uomo
di
non
leiens. in
84
;
e
Muratori,
cf.
Bramoso
nifacio IX,
a
piii
alte dignita,
in
Romania ed una sua
grafa,
;
con cui chiede a
o quattromila fiorini a
lettera autotal
mutuo
uopo a
tre
m. Do-
si
tae
et
Scripl.
alla
XVI,
uffici.
res gest. pont.
Elevato
il
porpora da Bo-
ricondusse a
ebbe alti Tii gennaio 1412.
in curia
It.
Ved. per6 L. Zanutto,
27 febbraio 1402
di salire
Rer.
A. Belloni, Vitae eorutnd.
scarsa coltura ed amico degli studiosi.
nel 1395 egli aveva istituito pratiche per acquistare la chiesa di Patrasso
Cf. II,
Roma, ed
Mori il 5 o Ciaconii Vi709; Eubel,
Hier. cath. m. ae. p. 25. (4)
II
;
iudi-
alii
quod arduum
potuisti siquidem,
hec hactenus.
(4).
pcrduta
assumpto, unitam
illud
ardua imprcsa davvcro, data la fiera di qucgli
iiatura
abitanti.
ponere et ad
patria dcl
Friuli, la ressc sa-
res quanti fuerit, quicquid
reputabo.
do-
fluctuantem multisque prius
lulii
contentionibus divisam et scissam, reverendissimo
meo domino
est patrie,
mania
gran lodc; chc poi, chianiato a govcr-
Battistella, op.
e loc.
cit.,
EPISTOLARIO
2^8
Lo prega lersi della
a
va-
sua au-
toriti presso Fran-
ccsco da Carrara per ottcnere chc sia dato a Lconardo suo tiglio d'entrare in possesso dcl canonicato padovano, di cui e legalmente investito, e che gli k contrastato da un intruso.
Nunc autem ad propria veniam. obtinui pro Leonardo filio meo canonicatum et prebendam ecclesie Paduane, quam olim cardinalis Sancti Petri, dum viveret, possidebat ('\ hoc, te pridem absente, magnifico domino meo notum feci; nec tamen in animum induxit suum, ut exinde removeret intrusum. scio quod multis debitor
habeat
servitores,
postremum.
et
quod multis
scio
est,
quos
inter
si
fide
dominorum
licet
deberet esse p[rimus] qui in fi[de]
hoc
igitur
cordi fore.
tibi
tempora
aditus et
gesta discutere, inter amicos
»##*#
velim
niteretur.
communis [domin]i mores,
tu molles
tempore potes multa
nosti^*); arreptoque
est
consequi
hoc munushabere(5\
quod
mee
substentationem gravissime familie
et in
vale feUx et mei
memor.
Florentie, pridie
15
sextilis.
Tuus Colucius Pyeri de 3.
Uoriginale da viverat
9.
Salutatis cancellarius florentinus. Qui ricorre
una lacuna, dovuta
)ieIl'originale
stato di deperimento della parte centrale del fojilio che si taglio dov' era piegato la
piegatura coincideva appunto con una riga
punto nel suo amor proprio
di
friu-
lano, trova eccessivo questo giudizio
del Nostro triotti.
gli
Ma
animi
tanari
di
compa-
suoi antichi
sui
che
1'
impresa di mitigar
mon-
que' gagliardi e rudi
ardua
fosse
davvero,
risulta
forse
terzultimo tra
il
godette
canonicato
il
padovano im-
petratogli dal padre, a datare,
Tentrata
gistra
che pure
si
pro-
nolog.-storica dei canonici
fessa amantissimo del Friuli e de' suoi
Padova, 1805,
abitatori.
prebenda,
(i) Francesco de' Tebaldeschi, ro-
priore della basilica di
tro in
Roma,
titolo di
nel 1368
S.
S. Pie-
eletto cardinale, sotto
Sabina, da Urbano
a Montefiascone,
fu
V
detto
sempre volgarmente il « cardinale di « S. Pietro ». Mori in Roma il 20 agosto (altri vogliono
il
9 settembre) 1378.
Ved. CiACONii Vitae et res gestcie pont. II, 570; EuBEL, op. cit. p. 20. (2) Verg. Aen. IV, 423.
Le preghiere
ei
mons.
capitolo
nel
Franc. Dondi-Orologio,
mano,
come
sembra, dal 29 settembre 1405, giacch^ questo e Tanno sotto cui ne re-
Ver-
cit.,
ora
suoi figHuoli,
i
il
gerio, op. e loc.
allo
;
dello scritto.
chiaro anche da quanto scrive
il
p. 195.
Serie
di
cro-
Padova,
Conseguita
la
recossi ad occuparla, e
sappiamo di fatti stabiiito a Padova da un documento del 1410, conservatoci in uno dei suoi zibal-
noi lo
doni
istorici
gliore (cod. c.
5):
il
da Ferd. Leop. del Mi-
Maghab. XXV,
4, n.
396,
testamento, cioe, fatto in Pa-
dova addi 8 settembre di quell' anno dal fiorentino Luca del fu Pepo Buondelmonti,
studente;
Coluccio figura toscrive cosi:
tra «
i
il
figliuolo
testimoni e
si
di sot-
Leonardus olim do-
finirono
«
mini Coluccii Laureati de Florentia
peressere esaudite, giacche Leonardo,
«
canonicus Paduanus
(3)
10
perfi-
precor, ut hoc onus assumas, ut tuo beneficio possim
cere.
iustum
ydus
tu
me
devotione non reputo
et
5
quod multos
indigeat, scio
del
S.
et scolarius iu-
:
COLUCCIO SALUTATI.
DI
269
X.
A Manuele Crisolora ('). [Cod. della Nazionale di Parigi, Mss. Grec. 425,
Ex
*
*
»
*
Firenze,
^yyi^ULTA vocabula multaque nomina propria .
.
.
,
h vero,
dictionibus grecis.
notam, non habetis.
nostri diffiniunt aspirationis
quo
1397-1399? gh cWede spie-
quam
grccoesui e sul rate in greco
latinitas aspirat;
M" quidem utimur maxime m,...., .1
b.]
93
originali tnanu Colutij scripto.
* 5
c.
utimini
quidem
7. Cod. haspiration.
« ris
canonici
che piu
s'
».
Ne
da Padova sembra
come
allontanasse, perche,
rammentato in atti del 1452, ed in Padova mori, come attesta il Dondi-Orologio, r anno 1437. tesoriere del capitolo,
Ad
onta della sua lontananza dalla nativa,
citti
ritrova
si
Signoria
la
fiorentina
s'occup6 piu volte con interesse fatti suoi.
de'
Nella « nota ed istruzione
data agli ambasciatori spediti a
»,
Roma
E
« potete parlare.
degni, nelle
« tita
che cose
la
Sua San-
le
quali
pe'
messer Coluccio
« detti figliuoli di
si
«
procurassono, avergli favorevolmente
«
raccomandati, per6 che promovenad alcuna cosa sarebbe con-
« dogli
non piccola
« solazione «
popolo
cura fatn.
»
a tutto questo
Salvi, Regola
;
del
G.
b.
Z).,
del gov. di
Firenze, 1860,
E sui primi del 141 1 rip. 251 sgg. tornavano alla carica, insistendo presso
nel 1408 per felicitare Gregorio XII
il
della sua elevazione al pontificato, noi
«
Leonardocanonico Paduano domini
rinveniamo un intero paragrafo che concerne Leonardo e Salutato Salutati: « Fra 1' altre raccomandigie che
«
Coluccii
Fiorentini portavano alla
« a fare avete », scrivono
i
Signori
ai
cinque loro rappresentanti, « e dove « vogliamo che abbiate bene Tocchio,
che instantissimamente e tanto caldamente quanto possibile v' h, si
« e «
« e «
che raccomandiate messer Lio-
nardo piovano
« lutato,
«
di
figliuoli
buona memoria
Montecatino, e Sache di
furono della
messer Coluccio,
« pello adrieto nostro cancelliero. « pete «
Sa-
quanta affezione ha tutto questo
«
vacante
di S.
Magliab.
«21
lettera
che sta nel cod. Laurenziano sup. 34, c. 242, incomincia cosi
pL XC «
nos
Hortatur
« clarissimi viri
« gubernatori
recolenda
materia
di
che
largamente
Peru-
memoria
Coluccii Salutati poe-
ac civis nostri dilectis-
« tae inclyti
«simi,utLeonardumeius filiumcanoni-
mus &c.
che k
a,
dei priori
sii »,
«
possibile, pero
459
«
perch^ sapete quanto onor6 v' e
c.
7,
nome
per
quanto
26,
i4io»s. f.). Infine una scritta da Leonardo Bruni in
febbr.
cum Paduanum
questa nostra citta; istendendovi in
i
del
Savino presso Pisa (cod.
XXXIX,
«
« questo
memoria
padre, fosse assegnata la badia allor
«
« virtii, e
viro
stante Taffetto che
filio »,
popolo alla memoria del detto mesColuccio per le sue laudabili
« ser
«
pontefice, perch^ « venerabili
nostras ».
reipublicae vestrae
litteras
Ved. A.
commendeM. Bandini,
Cal. codd. latin. hibl. Med. Laur. III, 510.
(i)Il cod.
Greco425 dellaNazionale
diParigi e un ms. cartaceo del sec. xv,
sulle aspigazioiii suUe gazioni
raodo di semarie.
rappre-
EPISTOLARIO
370
pneumatibus, dassia
scilicet et
sigli, que
super prirais
scribitis
quas per ellades vel per ro incipiunt vel
dictionum,
syllabis
vocalem.
vellem autem scire nunquid per dassia
intelligitis
aspirationem, quod recte scribenda sint vestra
propria, quibus appellativa.
illas
notulas
variant
quidem
Cod. pneumatb^
I.
non ascribimus, per
sigli
h; et
similiter
enini,
(sic)
mm.
quindici, che misura
X
141
216,
lie,
giudic6
inutile riferire della let-
del S.
tera
parte da quella in
altra
ed ha unalegatura moderna in pelle.
fuori
in cui era
Contiene vari opuscoli grammaticali
lora
quesito; e della risposta di
greci
retorici,
e
mani diverse;
e
dovuti
latini,
a Ciriaco d'
di
libri
legge a
come dimostra Ciriaco
cui
posses-
il
fatta
da
nota
la
de'
che
lui,
si
59 b, e fu pubblicata da Calalogue des mss. grecs
c.
H. Omont, des
mcno
ebbe certamente de'
sore del codice rapporti,
riferi-
si
Ancona, con
per lo
lo scrittore
a
e tra le altre scritture
ne comprende parecchie che
scono
bibliotheqties publiques des
Pays-Bas
{Leyde exceptee) in Centralblatt fUr Bi-
Che
hliothekswesen, 1887, IV, 187.
co-
desto possessore sia stato un Cristoforo da Rieti
non
improbabile:
il
rinviene
ci
suo
ripetuto
sembra del
nome
a cc. 18
tutto
difatti si
46 B in caratteri greci, ed a c. 49 b leggiamo anche un estratto da Festo, « De agro «
Reatino
Orbene
costui, o chi altri trascrisse
93B-101A
si
trov6 avere cui
di
tra
codesto codice,
mani un mano-
ritrovamento
sarebbe
giudicato davvero prezioso dagli studiosi
ii
nuUa
proposto
al
Criso-
Ma-
Omissa re« sponsione grecislitteris a Manuele», osserva egli infatti, dopo avcr ricopiate le poche linee, che qui pubnuele
trascrisse: «
blichiamo, del
« tractatum
S.,
«illico subieci et ex eius «
ratum
transcripsi ».
eius
manu exaE segue in
trattato, accompagnato da una versione latina interlineare, che comincia rioaa irv8uu.aTa; Suo' 6aefFetto
il
:
CTETa
'
)cai
•jraaa Xe^t;
*.
(J/iXti
v^evTo; ipy^oaevm oaauveTai aTTO
6s
quindi
t4
v»
p
Seguono
SaauveTat.
ov
regole generali
«
le
iiro «pw(J/tXouTai.
auvcpuMuv {xovon
T(ov
Xs^ew;
OLpyri
yi
»,
xdNove;
xaSsXou, di cui e inutile tenere qui
piii
a lungo discorso.
L' interrogazione mossa Crisolora,
dal S. al
nuova
una
porge
ci
ma
davvero non necessaria prova deirin-
cc.
il
B,
».
le
scritto,
sic
nomina
Hector
in iioc scriptores.
recentemente numerate cen-
di carte
vel
dell'umanesimo italiano ne'
pri-
ortografici esercitavano
del Nostro.
Egli ne era
negli ultimi
suoi anni
Siccome non avesse
diretto
Crisolora sopra
inclinati
aspirazioni greche,
per6, che
Crisolora codeste
al
domande quando
le
addirittura
ossessionato.
^ probabile
mordi suoi giacch^ esso racchiudeva un trattatello autografo di Manuele ;
i problemi suUa mente
tensa preoccupazione che
costui
era ancora
lontano da Firenze, cosi noi ad
attribuire
a
saremmo
codesto la-
preceduto da una leitera di Coluccio
certo d'epistola una data oscillante tra
a lui e dalla risposta che egli, invian-
il
dogll
il
troppo
Pur unicamente
trattato, avevagli data. il
compilatore,
preoccupato di grammaticali quisqui-
i
1397 ed quali
tina
si
il
1399,
i
due termini entro
e ristretta la diraora fioren-
deir illustre
maestro bizantino.
Cf. lib. IX, ep. xiiii; III,
119 sgg.
5
DI
Homerus
et
COLUCCIO SALUTATI.
Hesiodus communiter
Achilles, Eneas ergo velim, biliter
si
et alia
Aiax autem,
multa simpliciter scribimus.
quid habes quo
sim scripturus.
aspirainus.
27 1
me
certum
efficias,
cures
quid rationa-
vale.
Colucius.
5 3.
Cod. dopo
efiic.
da qd
11474
Salutati
I pt.
4 oluccio
V.
THE INSTITUrE OF MEDIAEVAL STUDiES
69 QUEEN'S PARK CRESCENT TORONTO — 5, CANADA
imf